BIBLA – burim frymëzimi i letërsisë shqiptare

[Giovanni]

Bibla, libër i librave, ka qenë e pranishme dhe libër frymëzimi në krijimin e letërsisë Perëndimore. Këtë të vërtetë e vërtetojnë autorë të mëdhenj – Aligieri, Shekspiri, Gëte, Molieri, Miltoni, etj. - që në veprat e veta kanë trajtuar apsekte biblike. Bibla, me pasurinë e llojeve letrare, ishte një ’tundim’ i përhershëm, jo vetëm për letërsinë e Përendimit, por edhe për letërisnë botërore në përgjithësi. Me këtë ’tundim’ është takuar edhe letërsia jonë iliro-shqiptare dhe prej saj ka thithur fryëmzim të përhershmëm për të krijuar letërsinë e vet, që, shikuar nga ky aspekt, është letërsi perëndimore. Edhe pse Bibla nuk ishte e përkthyer komplet deri në vitin 1993 në gjuhen shqipe, fragmente të saja në shqip do të hasim që në periudhën e humanistëve të letërsisë shqipe e deri në letërisë moderne/bashkëkohore shqiptare. Sepse shqiptarët me mesazhin ungjillor, biblik, janë takuar që në shekujt e parë pas Krishtit. Që atëherë e deri tani letërsia shqiptare, në mënyra të ndryshme do të brumoset me figuracione, metafora e ndonjë tjetër lloje letrare nga Bibla. Është interesante se nga Bibla do të frymëzohen një numër i madh i njerëzve të letrave shqipe të cilët nuk kanë qenë të krishterë. Psh. Ismail Kadare, në romanin e tij Kështjella, Naim Frashëri në poezitë e tija. Jo vetëm këta, por edhe shumë të tjerë autorë të të gjitha periudhve dhe formacioneve letrare-stilistike, me veprat e veta artistike të frymzuara nga mesazhi ungjillor biblik, kanë bërë të pranishëm porosinë biblike dhe të krishterë në letërsinë shqiptare dhe te populli shqiptar. Madje, figuracionet dhe metaforat biblike, për shumë autorë kanë qenë mjet i shkëlqyer për të përçuar ide morale, vlera njerëzore dh,e në veçant,i ide kombëtare te populli ynë.





Letërsia e Perëndimit, siç e ka vënë në dukje edhe studiusi i njohur Northrop Frye[1], ka qenë e ndikuar dhe e frymëzuar nga Bibla më shumë se nga çdo libër tjetër. Dritës biblike nuk kanë mund t’i shpëtojnë as shkrimtarët tanë të të gjitha kohërave – periudhave dhe formacioneve stilistike–letrare, sikundër që nuk i kanë shpëtuar as shkrimtarët më të mëdhenj të Perëndimit si Aligieri, Shekspiri, Servantesi, Miltoni, Molieri, Gëte, Tasso, Elioti, etj etj, tek të cilët zbulojmë, krahas aspekteve të tjera, edhe aspekte të trajtimit artistik të së vërtetës, të drejtësisë, të mirësisë dhe të dashurisë së Hyjit. Zbulojmë kështu edhe një dimension të ri estetik, letrar dhe artistik, që burimin e kanë te letërsia e krishterë në përgjithësi dhe te Bibla në veçanti. E frymëzuar në radhë të parë nga Fjala e gjallë e Hyjit, por edhe nga tradita e pasur letrare-kulturore greke dhe veçmas hebraike, që në shekullin e parë kishte zënë fill letërsia e krishterë. Kjo letërsi, me të cilën do të ketë lidhje të forta edhe letërsia shqiptare, do të quhet kur e kur Letërsi patristike, por edhe Letërsi kishtare (Jeronimi[2], Augustini[3], O. Badenhewer[4], E. Sedaj[5], A. Çapaliku[6], Z. Simoni,[7] etj.). Kjo letërsi që përmban një kapitull të veçantë edhe në Historinë e Letërsisë Botërore[8], duke u kultivuar dhe zhvilluar nëpër rrjedhën e shekujve, do të lërë gjurmë të pashlyeshme në kulturën e letërsisë shqiptare. Për më tepër, duke bërë fjalë për frymëzimin biblik, madje edhe për frymëzimin e letërsisë së krishterë në letërsinë shqiptare, përmendim në mënyrë të veçantë edhe shkrimtarët apologjetë të krishterimit, me të cilët në të vërtetë edhe ka filluar „takimi i mesazhit ungjillor në filozofinë greke“.[9] Ndërkaq, takimi i mesazhit ungjillor me iliro-shqiptarët fillon që në kohën e shën Palit, apostull, filozof dhe letrar, me të cilin edhe ka zënë fill sistemi teologjik i krishterimit[10]. Ky apostull dhe shkrimtar shprehimisht thotë: „Kështu, qysh prej Jerusalemit e për qark në Iliri e kam përhapur Ungjillin e Krishtit.“[11] Prandaj që atëherë e deri më sot, në letërsinë dhe kulturën shqiptare, kur më pak e kur më shumë, do të kemi shkëndijat rrezatuese të Biblës si dhe të letërsisë së krishterë evropiane.

Bibla, libri i librave, vepër kapitale dhe thesar kulturor me vlerë të përhershme për mbarë njerëzimin, ka qenë e pranishme, në një mënyrë ose tjetër, edhe te iliro-shqiptarët, përkatësisht në jetën, kulturën dhe letërsinë e tyre gjatë njëzet shekujve, me çka dëshmohet edhe procesi i hershëm e jo i vonshëm, siç shkruan Rexhep Qosja[12], i integrimit të letërsisë sonë në rrjedhat dhe ritmin e letërsisë dhe kuturës evropiane.

E përkthyer me përkushtim dhe dashuri të jashtëzakonshme në shumë gjuhë të botës, pra edhe në gjuhën shqipe, Bibla gjatë shumë shekujve ka vazhduar të jetë frymëzuese e fuqishme e shkrimit dhe e krijimit të veprave të ndryshme shqip. Bibla, përkatësisht pjesë të saj, fragmente të saj, përmbajtje, këshilla, mësime dhe porosi të saj, të transmetuara përmes gojës së gjallë të apostujve të parë, kur e kur edhe si fjalë e shkruar, e frymëzuar nga Hyji, përmes botimeve shqip, e përvetësuar edhe në letërsinë shqipe, ka bërë doemos jetë të gjallë e aktive edhe në mesin e ilirëve-arbërve-shqiptarëve. Le të përsërisim edhe një herë se ky monument i kulturës botërore, ka bërë një jetë shumë të gjatë, një jetë dymijëvjeçare edhe te iliro-shqiptarët, në jetën dhe shpirtin e tyre, veçanërisht në letërsi që nis me dy emra kulmorë dhe në letërsinë evropiane: Shën Jeronimi nga Stridoni i Dalmacisë dhe Niketë Dardani nga Remisiana e Dardanisë, që kishin deklaruar vetë origjinën e tyre ilire dhe thënë, njëri: Miserere mihi Domine, quia Dalmata sum (Më mëshiro, o Zot, se jam dalmatin), dhe tjetëri: Dardanus sum (Jam dardan)[13], për të vazhduar me Gjon Buzukun, Pjetër Budin, Pjetër Bogdanin, etj., deri te Ismail Kadare, tek i cili (te versioni më i ri i Kështjellës, botim i „Fayardit“ Francë) kështjella nuk është më një fortesë e zakonshme, por një kështjellë e krishterë me kishëzën, këmbonaren dhe kryqin si shenjë ngashënjimi dhe si dekor i pandashëm i saj, ndërsa kështjellarët, në fillim fare para se të fillonte rrethimi i kështjellës dhe ekspeditës ndëshkuese aziatike, i falen figurës së shën Mërisë, të sjellë apostafat nga Shkodra, detaj ky që nuk e hasim te versioni i parë i këtij romani. Po kështu pashai turk, posa arrin në Shqipëri, aty rrëzë mureve të Kështjellës, përsiat rreth raportit të gjysmëhënës si simbol i islamizmit dhe kryqit si simbol i krishterimit, meditim ky, siç ka theksuar edhe studiuesi Agim Vinca[14], ka të bëjë me ndeshjen e mundimshme të këtyre dy civilizimeve në këto hapësira ballkanike. Ndërkaq, shkaba dhe kryqi, si simbol i krishterimit, qëndrojnë pothuaj barabar dhe bëhen simbole të barasvlefshme, ashtu sikundër të Fishta, Prennushi etj., në vetëdijën e personazheve, por mbase këtu edhe në vetëdijen e shkrimtarit Kadare.[15]

Shkrimtarët shqiptarë, të të gjitha kohëve dhe të të gjitha periudhave e formacioneve letrare-stilistike, duke u mbështetur në kodin e madh të letërsisë biblike dhe filozofinë e saj, duke krijuar veprat e tyre me motive biblike-filozofike, me figura e aspekte të jetës religjioze të krishterimit, kanë provuar të promovojnë në praktikë jo vetëm porosinë mesiane biblike, por edhe të ruajnë natyrën dhe karakterin perëndimor të kulturës dhe të letërsisë shqiptare. Prandaj Bibla, përkatësisht përkthimi i saj në shqipet, që më kohë ishte jo vetëm burim i mësimit të krishterë, por edhe simbol tradicional i rilindjes shpirtërore të shqiptarëve. Ç’është e vërteta, me Formulën e Pagëzimit të Pal Engjëllit (1462), fillon simbolikisht rilindja e kulturës kombëtare shqiptare në rrijedhën evropiane. Kësaj rruge do të ecin edhe shkrimtarët tanë më të dalluar si Budi, Bogdani, Variboba, Naimi, Prennushi, Fishta, Zadeja, Poradeci, Haxhiademi, Kuteli, Noli etj. Kështu, për shembull, autorët e Letërsisë së vjetër shqipe, ndër ta edhe Buzuku, Budi, Bogdani, krahas qytetërimit të krishterë evropian, kanë ruajtur edhe frymën e qytetërimit autokton, duke kontribuar, kur e kur edhe në mënyrë vendimtare, jo vetëm në zhvillimin e gjuhës dhe letërsisë shqipe në frymën e letërsisë evropiane, por edhe në zhvillimin e vetëdijes kombëtare mbrenda dhe jashtë shtetit iliro-shqiptar. Veprat e tyre karakterizohen jo vetëm me frymën e filozofisë së krishterë, por edhe nga një frymë e thellë kombëtare-patriotike, e shprehur në forma dhe mënyra të ndryshme.[16] Për më tepër, poeti P. Budi, projektues i Lidhjes Shqiptare[17], dhe filozofi P. Bogdani, në shek. e XVII, duke u mbështetur në themelet e letërsisë së krishterë dhe të Biblës në veçanti, kishin arritur kulmet e krijimit të tyre letrar e mendor njëherësh, siç ka vlerësuar edhe studiuesi ynë i njohur Rexhep Ismajli[18], ishin bërë figurat më të shquara edhe në organizimin e kryengritjeve të armatosura kundër Perandorisë Osmane.

Edhe gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare, Bibla dhe filozofia e saj ka vazhduar të jetë frymëzuese e fuqishme e shkrimit dhe krijimit të veprave të ndryshme shqipe. Për më tepër, Bibla do të ndikojë në krijimin e llojeve të ndryshme të veprave shqipe siç janë: përkthimet e teksteve biblike, tekstet shkollore me përmbajtje dhe porosi biblike, etj. Shkrimtarët tanë të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, të krishterë dhe jo të krishterë, përmes figurave biblike kanë arritur të shprehin ndjenja, ide dhe porosi me vlerë të madhe njerëzore dhe kombëtare, duke gjakur kështu zgjimin dhe bartjen te bashkëkombasit e tyre cilësitë dhe virtytet më të larta si besimin, të vërtetën, urtësinë, përvujtërinë, flijimin etj.[19] Edhe njëri nga shkrimtarët më të mëdhenj të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, Naim Frashëri, i besimit jo të krishterë, njohës dhe adhurues i madh i Biblës, në poezinë e tij do të integrojë pikëpamje dhe figura biblike. Ndonëse i rritur dhe i edukuar me mevludet dhe Kur’anin në duar, Naimi, megjithatë jo vetëm që i ka kënduar lavdime Krishtit[20], por ka shprehur edhe pikëpamje biblike për Zotin, si Krijues i gjithësisë, për pasurinë e gjithanshme të Zotit. Madje, jeta për të cilin këndon ai, duhet të jetë ndriçuar nga tre virtytet e predikimit (doktrinës) kristian.[21] Naimi do t’i shprehë pikëpamjet e tij biblike-filozofike edhe për gjuhën kombëtare si „dhuratë e Perëndisë“ (Gjuha jonë), etj.

Është më rëndësi të theksohet se Naimi, në frymën e teologjisë biblike, do t’i mësojë shqiptarët se „të gjitha fetë kanë një themel të përbashkët“ dhe për ata që besojnë „Zoti është Një“ – thoshte Naimi. Prandaj Naimi solli një prirje të re filozofike në letërsinë shqipe. Ç’është e vërteta, Naimi e parafytyron Zotin si Krijues të gjithësisë, ashtu sikundër parafytyrohet (paraqitet) edhe në Bibël. Gjithësia sipas Naimit, por edhe sipas Biblës, është dëshmi e fuqishme e fuqisë krijuese të Zotit. Kështu, për shembull, në vjershën: ZOTIT, te përmbledhja Ëndërrime, Zoti paraqitet si NJË, i gjithëdijshëm, i plotëfuqishëm dhe i gjithmonshëm. Në të vërtetë, Naimi është poet monoteist, që beson thellë në Zotin, në Zotin, Ati i të gjithëve, Krijues i të gjithëve.[22] Në pajtim me pikëpamjet e tija etike, të shprehura kudo në shkrimet e tij, Naimi do të përsiasë për Zotin në frymën e teologjisë biblike. Prandaj, edhe do të përgjigjet: Zoti shfaqet i përsosur te njeriu, sepse njeriu është i krijuar në përgjasimin e Zotit. Njeriu është shprehja më intelegibile e Zotit. Ai bëri njerinë dhe atje është Ai vetë – këndon Naimi. Njohja e vetes sonë, siç është vlerësuar, nuk është vetëm akt moral ose vetëm agatologjia e jetës, por është vlerë epistemologjike, dashuri dhe njohuri intelektuale mbi Zotin:



Ndër njeri që e njeh vetën e tij,

E di se ç’është dhe Perëndija.



Njeriu sipas Naimit, është cilësor moral i Perëndisë, kurse Perëndia është mbështetja e tij etike në jetë. Sipas Naimit, që mjaftë shesh është frymëzuar nga Bibla, Zotin nuk mund ta njohim sikundër i njohim shfaqjet sendësore. Zotin mund ta ndiejmë me zemër dhe, duke e ndierë, mund t’ia shpjegojmë vetvetes. Në të vërtetë njohjen e thelbit të gjithësisë, pra edhe të Zotit, që është bërësi i saj, Naimi me të drejtë e kushtëzon prej mençurisë[23]:



„Është në shesh Perëndija,

i verëbri s’mund ta shohë,

Ajo është gjithësia,

i dituri mund ta njoh.“



Prandaj, deviza e Naimit, fjala e tij e parë: „mësoni diturinë e gjithësisë, atëherë do të kuptoni fuqinë e mirësisë së Zotit.[24] Kjo është në një farë mënyre, thënë figurativisht, filozofia e teologjisë biblike e Naimit që edhe sot korrespondon, në shumë aspekte, edhe në filozofinë e teologjisë biblike moderne në të kuptuarit dhe në të shpjeguarit e Zotit. Ndonëse Naimi ishte bektashi, nga vepra e tij poetike kuptojmë se Zoti i tij është Zot i vëretë, Zot i mirësisë, Zot i mendjes, Zot i bukurive, Zot i dritës.[25] Ndonëse me intonime gnomike të përdorimit oriental, Naimi i thërret shqiptarët të ndjekin rrugën që shpie te Zoti, në përmbytjen e lumtur të shpirtit të vetmuar në shpirtin e pafund të universit.[26] Mirëpo Jeta, për të cilën këndon dhe flet Naimi duket të jetë ndriçuar nga tre virtytet e predikimit (doktrinës) kristian: feja, shpresa dhe dashuria, e jo siç ka theksuar Jorge Bulo.[27]

Është me rëndësi të theksohet se edhe Letërsia moderne shqiptare do të frymëzohet nga Bibla. Edhe shkrimtarët më të mëdhenj të kësaj letërsie kanë gjetur një mbështetje shumë të fortë në Bibël. Kujtojmë në këtë rast Fishtën, Kutelin, Poradecin, etj. Kështu, për shembull, poeti i parë modern shqiptar dhe liriku më i madh shqiptar, Lasgush Poradeci (1896-1987), në shenjë nderimi, falënderimi dhe përkushtimi, te poezia antologjike: Dita e Njëzetetetës, do t’i falet papushuar Zotit – Krijues edhe i Ditës së lirimit të Shqipërisë nga sunduesit e huaj – 28 nëntor 1912 – kur shpallet pavarësia e shtetit shqiptar. Kjo është ditë e shenjtëruar, e krijuar me urdhërin e Zotit vetë. Për më tepër Lasgush Poradeci, si poet me ndjesi, shije të hollë e kulturë evropiane, zë një vend të rëndësishëm në letërsinë shqiptare edhe për nga aspekti i frymëzimit biblik-filozofik të krishterë. Thellësia e kësaj filozofie, shpesh e pakapshme për njerëzit mendjeshkurtër, ka ndikuar që shpesh ajo të keqinterpretohet. Sidomos në periudhën e socializmit, edhe në Shqipëri edhe në Kosovë. Mirëpo, e vërteta qëndron në faktin se Lasgushi ka trajtuar, në shumë poezi të tij, çështjet më delikate filozofike-biblike, çështjet e thelbit të jetës së njeriut dhe të lëndës, të shpirtit dhe të frymëzimit poetik. Për të provuar këtë, po përmendim disa nga vjershat (poezitë) e tij më të bukura, siç janë: Zog’i Qeejve, Njeriu dhe Zoti, Marëshi i djalërisë, Balladë, Vallja e përjetësisë, Shpirti, Dita e Njëzetetetës etj.

Te vjersha: Zog’i Qiejve, për shembull, Lasgushi i këndon, në një dekor stilistik të madhërishëm, Qiellin, Zotin, Dherin, Kombin, Dashurinë e Vashën, të Lartat e mendimit – jetën metafizike – edhe Përjetësinë. Qielli, sipas botëkuptimit filozofik të Lasgushit, është thellësi metafizike dhe metapsikike e jetës krijuese, lartësia absolute përmbi edhe përtej jetës e qenies tokësore. Prej kësaj lartësie ku jeton i lumtur e gazmor pranë Zotit e brenda në parajsë të Zotit, Zogu i Qiejve, poeti „këngëtar finosh“ këputet e sipas urdhërit të Zotit zbret në botën tokësore. Po me qenë se më parë pat ndenjur pranë Zotit, në gjirin e këngëtorit, ku rreh frymë e Zotit, për atë Zot që, siç ka vlerësuar me të drejtë edhe Mitrush Kuteli[28], i pat dhënë shkëndijë nga Qenia e vet. Dhe me të zbritur në jetën dhe botën fizike, fillon të këndojë e t’i falet Zotit, fuqisë supreme të tij. Dhe mu aty shprehet kulmi i adhurimit të poetit ndaj Krijuesit, ndaj Zotit.

Mbasi të ketë zbritur në tokë dhe mbasi të ketë kryer misionin dhe përshkrimin e Atdheut, Vendin e tij, poeti sërish do të kthehet atje prej nga pat zbritur, te Zoti:



„Që nga bota njerëzore, ku këndoj me shpirtin plot,

Prite, prite! se po t’afrohet Zog’i Qiejve, o Zot.



Zog’i Qiejve në të vërtetë është poezi-sintezë e veprës poetike të Lasgushit. Dhe te oda Shpirtit ushëton koncepcioni ungjillor-biblik përmbi Shpirt ose Frymë dhe përshkrimi i mburimit dhe i cilësive të tij themelore:



„Të lus, o Lajmës qielluar!

O Frymë e Zotit, Vetë Zoti!

Me hirin tënd të pashterur

Që ka mburim përjetësie.“



Pra „Lajmës qielluar“, „Frymë e Zotit“ dhe „Vetë Zoti“ janë cilësitë esenciale, hyjnore, të Shpirtit – pra Vetë Zotit, të cilit i lutet poeti duke i kërkuar mëshirë për veprën e vet.

Vjersha tjetër e Lasgushit, ku dalin në pah filozofia e krishterë dhe frymëzimi biblik, është „Marshi i djalërisë“, kushtuar brezit të ri, ngritjes së tij shpirtërore dhe kombëtare. Këtë vjershë poeti e fillon me vargje emblematike:



„Urdhëroj i madhi Zot:

Zu ndrin yll’i Shqipërisë.“



Siç shihet, në kvinarin e parë kemi invokacionin e Zotit – e të Madhit Zot, të cilit, siç ka vlerësuar Kuteli[29], shqiptari i është lutur dhe falur gjithmonë – me shenjën mistike të Yllit, që ndrin sheshazi pa mundur ta ndalojë askush. Ndonëse në vjershë këndon virtytet themelore shqiptare, që përkojnë me ato biblike siç janë: heroizmi, nderi, trashëgimi, qëndresa, besa, liria etj., poeti aty thërret djalërinë shqiptare të lidhë besën për Atdhe njësoj „Para Kombit – para Zotit.“

Edhe te Vallja e përjetësisë, poemë filozofike, me vlera universale, e ndarë në pesë këngë, poeti këndon në formë metrike e sulme shpirtërore të ndryshme të harmonizuara me fondin e temës: Lëndën dhe Jetën, Frymën dhe Qiellin, Njerinë dhe Zotin dhe Përjetësinë. Kështu prandaj, edhe sipas vlerësimit fort të qëlluar të Kutelit[30], Lënda sjell (përmban) jetën, Fryma sjell qëllimin, Ndjenja sjell njerinë, Mendimi sjell Zotin dhe intuiconi sjell Përjetësinë. Me të vërtetë këtu esenciale është se Zoti i Lasgushit është Zoti i krishtinitetit e jo i Vedave, siç është përpjekur ta kuptojë dhe interpretojë Sabri Hamiti filozofinë poetike të Lasgushit.[31]

Frymën kristiane, si një sistem vlerash universale, që tashmë konsiderohet edhe si kod universal[32], e hasim edhe në letërsinë e sotme shqiptare, në letërsinë bashkëkohëse. Kështu, prandaj vargu i autorëve të letërsisë së sotme shqipe, të krishterë e jo të krishterë, të cilët, kur më pak e kur më shumë, kanë inkuadruar në krijimtarinë e tyre pikëpamje, tematikë, filozofi e figura biblike, është sa i madh aq edhe i rëndësishëm. Le të theksojmë në këtë rast se mjaft shkrime të autorëve tanë, si Ismail Kadare, Lush Gjergji, Zenjullah Rramani, Teki Dervishi, Daniel Gjeçaj, Frano Ilia, Zef Simoni, Ibrahim Kadriu etj., do t’i gjejmë të përmendura disa nga refleksionet dhe idetë universale të Biblës, si idenë e dashurisë hyjnore dhe njerëzore, idenë e lirisë, të shpëtimit, të paqes, të drejtësisë, të mirësisë etj. Në këtë kontekst do të veçonim romanin Kështjella (versioninin e ri) të Ismail Kadaresë, Nëna jonë Tereze të Don Lush Gjergjit, romanin Sheshi i unazës të Zenjullah Rramanit, prozën moderne të Zef Simonit, tregimin Mesha e parë e Pjetër Bogdanit dhe Zhvarrimi i Pjetër Bogdanit (dramë) të Teki Dërvishit, romanin Qerrja e drtës të Ibrahim Kadriut, prozën Legjionet e të sëmurëve të Beqir Musliut, romanin Dava të Frano Ilisë etj. Në këto shkrime që i përkasin Letërsisë së sotme shqipe, shpalojmë jo vetëm besëlidhjen shpirtërore e artistike të autorëve tanë me dritën rrezatuese biblike, por edhe vlera të mirëfillta, të pakontestueshme, letrare-estetike, ku si figura të preferuara dhe më të përlqyeshme, veç tjerash, na dalin edhe Zoti, Hyji, Jezu Krishti, Shën Mëria, Eva, Adami, Davidi, Goliati, Pilati, Shën Joani (Gjoni) etj.

Edhe në poezinë e sotme shqipe, sidomos n’atë të Kosovës, madje edhe në periudhën e socrealizmit dhe monizmit politik dhe veçanërisht në ditët e sotme, pikë e pëlqyeshme referimi ishte dhe është Bibla. Ndonëse mjaft të shtrënguar, shumë poetë të Kosovës nuk kanë ngurruar që disa nga librat e tyre t’i pagëzojnë edhe me tituj biblikë. Kështu për shembull Azem Shkreli, klasiku ynë modern, e titullon librin e vet: Nga Bibla e heshtjes, Rlindja, Prishtinë 1975; Beqir Musliu librin e vet poetik e pagëzon: Parabola, Rilindja, Prishtinë 1976; Musa Ramadani, Mëkatet e Adamit, Rlindja, Prishtinë 1969; Fahredin Gunga, Psalmet e gurta, Rilindja, Prishtinë 1977; Nexhat Halimi, Dita e daljes, Rilindja, Prishtinë 1978; Isak Ahmeti, Uratë zbulimi, Rilindja, Prishtinë 1976; Iliaz Prokshi, Satana në ferr, Fjala, Prishtinë 1992; Sarë Gjergji, Golgotë, Drita, 1994; Xhevdet Bajraj, Copë e humbur e parajsës, Rilindja, Prishtinë 1996, etj. Këta poetë, duke shfrytëzuar me bollëk simbolikën biblike, kanë krijuar veprat e tyre që dëshmojnë për një prirje dhe afinitet krijues univeral dhe më të avansuar në letrat shqipe. Për më tepër edhe poetët tjerë, gjithsesi të rëndësishëm, si Martin Camaj, Ali Podrimja, Mirko Gashi, Rrahman Dedaj, Vorea Ujko, Lluka Perrone, Dushko Vetmo, Sabri Hamiti, Hasan Hasani, Prend Buzhala, Ramadan Musliu, Visar Zhiti, Sali Bashota, Sabri Çapriqi, Pren Kola, Mimoza Ahmeti, Luljeta Leshanaku, Hida Halimi, Rita Filipi, etj., do t’i referohen mjaft shpesh figuracionit biblik, me çka edhe kanë dëshmuar, nëpërmjet fjalës poetike, ripërligjjen e saj që thuhet në ungjillin e Gjonit: „Në fillim ishte Fjala e Fjala ishte në Hyjin e Fjala ishte Hyj... Prej saj u bë çdo gjë.“(Gjn 1, 1-3).

Si krijime e shtjellime tekstore e si kumte poetike, me një figuracion tejet të qëlluar biblik, shquhen edhe poezitë si: Perëndisë e Dritëro Agolli; Zoti, Adami kishte për Zotin një lutje shqip e Sabri Hamitit; Tallje para Krishtit e Ramadan Musliut; Në Qiell të qiejve e Sali Bashotës; Urdhërimet e Zotit janë këngë gëzimi e Pren Kolës; Lutje Mesisë e Tahir Deskut; Anno Domini 286 e Beqir Musliut; Barka e moçme e Noes e Luljeta Leshanakut, etj, etj.

Me shpalosjen edhe njëherë të këtyre vlerave, me rastin e 10-vjetorit të botimit të Biblës integrale, përkthyer dhe shtjelluar shqip nga Jeronimi i ditëve tona, Imzot Simon Filipaj, ne shpalojmë, siç do të shprehet poeti dhe studiuesi Prend Buzhala[33], jo vetëm lidhjet me Hyjin po edhe me civilizimin evropian dhe botëror.[34]

Dhe në fund po theksojmë se vargu i shkrimtarëve shqiptarë, të krishterë e jo të krishterë, të cilët në krijimtarinë e tyre kanë inkuadruar pikëpamje, tematikë, figuracion dhe filozofi biblike, është i madh dhe ai duket kështu: shën Jeronimi, shën Niketa Dardani, Gjon Buzuku, Pal Hasi, Pjetër Budi, Pjetër Bogdani, Lukë Bogdani, Lekë Matrënga, Nikollë Brankati, Nikollë Filja, Nikollë Keta, Jul Variboba, Pjetër Zarishi, Leonardo de Martino, Ndue Bytyçi, Jeronim De Rada, Frangjisk Anton Santori, Pashko Vasa, Gabriell Dara i Riu, Zef Serembe, Naim Frashëri, Naum Veqilharxhi, Anton Xanoni, Zef Shkiroi, Ndre Mjeda, Anton Zako Çajupi, Gjergj Fishta, Mihail Grameno, Asdreni, Shtjefën Gjeçovi, Kristo Floqi, Luigj Gurakuqi, Fan S. Noli, Vinçenc Prennushi, Hil Mosi, Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Ndre Zadeja, Anton Harapi, Lazër Shantoja, Aleksandër Sirdani, Bernardin Palaj, Vorea Ujko, Lluka Perrone, Zef Zorba, Arshi Pipa, Zef Del Gaudio, Martin Camaj, Enca Skutari, Vinçenc Borreshi, Fatos Arapi, Vinçenc Selvaxhi, Dritëro Agolli, Ismail Kadare, Lush Gjergji, Azem Shkreli, Zef Simoni, Zenjullah Rramani, Frano Ilia, Rraman Dedaj, Mirko Gashi, Daniel Gjeçaj, Ali Podrimja, Zef Skiroi Di Maxho, Hasan Hasani, Teki Dervishi, Beqir Musliu, Musa Ramadani, Sabri Hamiti, Ibrahim Kadriu, Ramadan Musliu, Prend Buzhala, Visar Zhiti, Sali Bashota, Basri Çapriqi, Mimiza Ahmeti, Pren Kola, Isak Ahmeti, Hida Halimi, Tahir Desku, Xhevdet Bajraj, Sarë Gjergji, Rita Filipi, Ahmet Selmani, Baki Ymeri, etj. Së këndejmi këta autorë, duke iu referuar Biblës në procesin krijues, kanë dhënë dëshmi të forta, jo vetëm për aftësinë, shkathtësinë dhe guximin për t’u marrë me çështje sa thelbësore aq edhe ndërliqshme të botës e të njeriut tonë, por edhe për karakterin perëndimor të letërsisë shqiptare.[35]