Mitologji

[yllbardh]

E hapë këtë temë për shkakë se jam mjaft i interesuar në mitologji, në tërësi, mirëpo fakti se ende nuk kam hasur në ndonjë vepër e cila përshkruan këtë fenomen në trojet shqipëtare më habit pa masë.
Zakonisht jam i interesuar rreth mitit të Zanave, mit ky që ende duket pakëz i mjegulluar nga kuptimet e ndryshme që u jipen këtyre krijesave mitologjike. Me sa di unë këto jan një krijesë me bukuri të pamasë e cila në raste të ndryshme edhe mundë të shitojë(të nemë). Këto zakonisht se jetonin në male.
Nëse ndokush nga ju ka njohuri të ndonjë vepre ose njohuri personale rrethë zanave ose të ndonjë miti tjetër atëherë jeni të mirë se ardhur të merrni pjesë në këtë temë.

Përshëndetje

[Arb]

Duke iu falenderu mungeses se shkollimit ideologjite fetare mbollen edhe marrinat mitologjike.

Jo rastesisht me shkollimin e gjeneratave te fundit, gjeneratat e reja dijne me pak, flasin me pak, dhe kane me pak kuriozitet ne tregimet mitologjike (qe burojne nga perrallat e idologjive fetare). Po ashtu edhe thuajse zhdukja e bestytnive e maskarallaqeve te tjera te mbullura nga "fetaret" vec jane humbur me te madhe.

[yllbardh]

Duke iu falenderu mungeses se shkollimit ideologjite fetare mbollen edhe marrinat mitologjike.

Jo rastesisht me shkollimin e gjeneratave te fundit, gjeneratat e reja dijne me pak, flasin me pak, dhe kane me pak kuriozitet ne tregimet mitologjike (qe burojne nga perrallat e idologjive fetare). Po ashtu edhe thuajse zhdukja e bestytnive e maskarallaqeve te tjera te mbullura nga "fetaret" vec jane humbur me te madhe.

Me sa di unë në asnjë shoqëri të civilizuar mitologjia nuk konsiderohet si marrëzira por si thesarë i vetë kulturës së atij populli. Mite të ndryshme si p.sh. greke ose germane konsiderohen si burim inspiracionit të veprave të shumta madhështore letrare, dramatike, filmike etj. Kështu që edhe pse këto jan bestytni të të parëve tonë nuk do të thotë se ne sot besojm në këto, më tepër shihen si mjetë argëtimi, ku gjatë leximit të veprave ku shtjellohen këto mite bëhet edhe pasurimi i intelektit sepse njeriu mëson dicka për paraardhësit tonë.

[Arb]

Ke te drejte! Vertete, shoqerite e civilizuara dhe jo te civilizuara konsiderojne thesar edhe ideologjite fetare qe tashme praktikojne dhe kane perqafuar me shekuj.

Ashtu sikur konsiderohen madheshtore protagonistet mbi-natyrore, te imagjinuar, dhe te "shenjte" te veprave mitologjike, ashtu kane konsideruar burim motivimi edhe punen ne shkrimet ne lemi te tjera. Aq sa jane te imagjinuar protagonistet ne ato vepra e shkrime, aq eshte imagjinuar se edhe veprat madheshtore kane gjete burim motivimi tek thesari mitologjik.

Jo e gjithe qe leme pas eshte thesar. Mbase eshte me lehte te imagjonohet se eshte thesar, se sa te studiohet mire se nese vertete ka dicka me vlere, ne ate qe me nguti e quajme thesar.

Mitologjia eshte pjese perberese e ideologjive fetare. Ne to flitet per gjera mbi-natyrore, te imagjinuara, e te shenjta. Prandaj ke te drejte se e permende me larte se shoqerite e civilizuara e konsiderojne si thesar, sepse edhe pas shume shekujve akoma konsiderohen si thesar edhe ideogjite fetare. Keto shoqeri akoma besojne ne gjera te imagjinuara, ne gjera qe kurre nuk u eshte vertetuar ekzistenca e tyre. Edhe besimin e ketille e konsiderojne thesar.

Leximi i veprave, mitologjike (apo cfaredo qofshin ato) nuk do te thote se rezulton ne pasurimin e intelektit te njeriut. Eshte sikur te thuhet se cfaredo qe hame, eshte e shendetshme per ne. Nese truri mbushet me gjera te imagjinuara, trillime, perralla, e persona te shenjte e mbi natyror, ai motivohet dhe prodhon ate mbushje qe merr.

Nje tru qe flet per trillime, perralla, gjera te imagjinuara, dhe nje tru qe prodhon vepra me trillime, perralla, dhe gjera te imagjinuara, nuk mund te konsiderohet i pasur, dhe nuk mund te ofroj pasurim te intelektit as tek te tjeret. Edhe ato mendje qe motivohen nga perrallat, gjerat e imagjinuara, prodhojne marrezinat e njejta...


Po duket se kjo teme e ka vendin tek Ideologjite Fetare, e jo tek Kultura Kombetare. Me siguri fetaret e forumit kane me shume per te thene per mitologjine.

[Linka_pz]

Zanat e malit


Zanat parafytyrohen si vajza të bukura që jetojnë në male të thella. Zakonisht shihen duke pirë ujë, në burime të maleve ose duke u larë në përrenj të kthjellët malorë. Zanat kanë flokët e gjata të lëshuara deri në bel ose deri në gju, të veshura me rrobe të bardha të holla dhe bëjnë dritë përreth tyre. Ndonjëherë zanat rrinë rreth ndonjë gurre me ujë të pijshëm ku nuk lënë askënd të shkojë të pijë ujë madje as zogjtë e malit.

Me zanat, lidhen edhe "shtojzovallet", "shtojzorreshtat", "ato të hjeshmëzet", "ato të lumet", “t’lumet e Natës, "jashtësmet". Shtojzovallet ruajnë në emërtim një eufemizëm tipik, që u përftua si përngjitje e një fjalie të tërë ("shtojua, zot, vallet", "shtojua, zot, rreshtat").

Edhe zanat kanë orën e vet njësoj sikurse njeriu, madje zanat mund të jenë edhe të vdekshme, në dyluftime kreshniku mund edhe ta presë atë me shpatë. Brirtë e dhive të egra janë mbrojtja dhe dobësia e zanave.

Sulmi i zanës përshkruhet me fjalët : "del n'gurit, "të shuplak" , "të shiton" , "të zanon".

Në këngët kreshnike përmendet edhe dy zana që i dhanë Mujit gji për t'a bërë të fortë, ndërsa një zanë tjetër ishte zana personale e Mujës, ajo i jipte atij lajmin kur shokët e tij ishin në rrezik.

Në këngët e vëllavrasjes zana merr formën e një nuseje dhe i nxit dy vëllezërit që të luftojnë për të, me arsyen se këta nuk kanë dëgjuar nënën.
Zana e malit është krijesë mitologjike shqiptare e krahasueshme me Artemidën e grekëve, Dianën e romakëve, dhe Thanën e ilirëve.

Sipas traditës, ato kanë dy karaktere: i zbutur, i cili ndihmon kreshnikët në betejat e tyre, dhe karakteri idhnakë i cili shiton (nguros) kur iu prishet qetësia. Brirtë e dhive të egra janë mbrojtja dhe dobësia e zanave.

Zanat ruajnë territoret e veta me xhelozi edhe shitojnë ata që ju prishin qetësinë apo i befasojnë kur janë duke lozur nëpër livadhet e maleve. Prandaj edhe kur shkohet në mal është traditë të bëhet zhurmë për ti njoftuar ato për afrimin e njeriut.
Në poezinë e Naim Frashërit, poeti më i madh kombëtar i shqiptarëve, tradita pagane e kultit të Tomorrit u rigjallërua në një sfond mitologjik si Olimp i shqiptarëve dhe si seli e zanave të maleve. Ky element i fundit paraqet interes të veçantë si një figurë tradicionale mitologjike e trashëguar nga lashtësia ilirike. Sipas Çabejt, nga një "interpretatio latina", Zana, nuk është veçse Diana iliro-romane, që në shqip dha Zana e në rumanisht Zina. Këtë personifikim të bukurisë dhe të trimërisë, mbrojtëse të maleve, figurë tipike për mitologjinë pagane të trevave veriore, poema e Naimit "Bagëti e bujqësia" (1886) e ka sjellë në mal të Tomorrit dhe e ka thirrur si "perëndi e ligjësisë" (e ligjërimit). Mbetet e diskutueshme nëse kjo neologjizëm e Naimit lidhet me trajtën Zërë (Zana) që haset në Jug të Shqipërisë, dhe që është një dëshmi për njësinë shqiptare. Po këtu është rasti për të vënë në dukje se poetizimi i Tomorrit si seli e muzave të maleve është në funksion jo vetëm të krijimit të mitit romantik për malin e shenjtë të shqiptarëve. Poeti i lutet zanës të mbrojë fusharakët si edhe malësorët, dhe kjo i jep Tomorrit atributin e simbolit të unitetit kombëtar të shqiptarëve.
Zanat e malit: Figura mitologjike shqiptare-hyjneshat e maleve shqiptare

Etim. Sipas Joklit: emri Zana prej latinishtes-Diana. Sipas një tjetër opinioni: Zana rrjedh nga emri ZA (zana, zëri).

Enci. Në veri e gjejmë me emrin Zana, në jug me Zëra. Sipas Çabejt: zëri i natyrës dhe i ndërgjegjes njerëzore. Zakonisht “Zanat e malit” përshkruhen si vajza të maleve me fuqi të mbinatyrshme por dhe me aftësi të veçanta në të kënduar dhe kërcyer. Sipas Sokolit: vetë emri (zana e shtojzovalle) i këtyre krijesave të tejdukshme, të përbëra prej drite, prej tingujsh e prej lëvizjesh vallëzuese, është kuptimplotë. Sipas Tirtës: Zanat kanë fëmijë që i përkundin në djepa, lodrojnë, këndojnë, hedhin valle, u bien veglave muzikore. Ja si thotë populli: “Po knojke si zanë mali”. Meqënëse dalin zakonisht natën, Zanat njihen edhe si “t’lumet e Natës”. Megjithëse nuk kemi të dhëna rreth melodikës së këngëtimit të tyre, “Zanat e malit” dalin edhe frymëzuese të rapsodëve shqiptarë gjatë këngëtimit me lahutë ose karadyzen, të ngjashme me frymëzimin që muza greke e muzikës dhe poezisë-Evterpi u jepte këngëtarëve të lashtësisë. Zanat e malit i hasim dendur në rapsoditë kreshnike shqiptare me lahutë. Ja si i përshkruan rapsodi zanat në këngën “Martesa e Mujit”:

Zana e madhe kndon në mal
Zana e vogël kndon në shkam
Dorë për dorë me zanën e dytë:
Zana jemi e zana kjoshim!
Bes besë e fjala fjalë,
Grueja grue e zana zanë,
Zana diell e grueja hanë:
Mjerë kush besë grues i ka xanë!

Sipas Çabejt: kur vritet ndonjë nga ndoret e saj , ajo i a fillon vajit për të si një nënë për të birin. Në një rast tjetër kemi konstatimin e fuqisë së tyre:

Malet e Deçicit i qofsha true
të dahet katrash e të kjojë me mue.

Sipas “Fjalorit enciklopedik”: kulti i fortë i Zanës në Shqipëri dhe në mbarë gadishullin Ballkanik, na bën të mendojmë se te Zana kemi të bëjmë me një hyjni vendase paragreke. Konica i konsideron Zanat: mike të Shqipërisë. Në këtë kategori futen edhe figurat e tjera mitologjike shqiptare si shtojzovallet dhe jashtësmet. Në Durrës në vitin 1914 botohej gazeta me titullin “Zana”.

Lit: “Visaret e kombit-4”, Tiranë 1937; “Rapsodi kreshnike”, Tiranë, 1991; “Fjalori i mitologjisë”, Tiranë, 1987; Konica. Faik, “Vepra”, Tiranë, 1993; Koliqi. Ernest, “Vepra 1”, Prishtinë, 1996; Tirta. Mark, “Qënie mitike te shqiptarët dhe paralele të lashtësisë iliro-trake”, “Gjurmime albanologjike”, Prishtinë, 1997, nr. 27; Çaushi Tefik, “Fjalor i estetikës”, Tiranë, 1998; Sokoli. Ramadan, “Gojëdhana e përrallëza të botës shqiptare”, Tiranë, 2000 etj.

[yllbardh]

“Legjendë shqipëtare mirëpo daton qyshë në kohën antike romake”
Shtriga është krijesë vampirike e cila në raste të shumta besohet se e merrë formën e një plake. Shtriga shpesh ushqehej duke pirë gjakun e fëmijëve. " në lat. Spiro vitae që d.m.th. esenca e jetës". Mirëpo gjithashtu kjo mundë të shkaktonte mortalitet dhe smuarje të të rriturve. Fjala shtrigë duket se ka prejardhëje nga fjala latine strix e cila referon në krijesat/demonët fluturues që sulmonin vetëm natën, ku shëndrrohej në molë, mizë ose bletë. Besimi në shtriga vazhdon të ekzistoj deri në shekullin e njëzet. Njohurit e shumta që kemi burojn nga veprat e Edith Durham, e cila udhëtoj në Shqipëri dhe vendet tjera ballkanike.
Ruajtja nga shtrigat dhe mbytja e saj
http://www.supernatural.tv/reviews/legends/slaying.jpg
Një nga mënyrat për t'u ruajtur nga shtrigat është t'a përcjellësh natën një shtrigë në formën e saj të njeriut. Pasi që të jetë ushqyer me gjakun e viktimës do t'a vjellë një pjesë. Sipas gojëdhanave nëse e ngjyen një monedhë të argjendët në të vjellurën dhe e mbështjellë këté në pëlhurë dhe e mbanë me vete gjatë tërë kohës asnjë shtrigë nuk do t'iu lëndojë. Shtrigat jetojnë të pavërejtura në komunitet dhe shumë vështirë mundë të identifikohen, mirëpo simbas thashethëmave një shenjë e njohjes është kurë flokët e një vajze të re ndërrojnë ngjyrën në të bardhë. Gjithashtu kjo refuzon gjellrat me hudër.

[Linka_pz]

Shtriga

Besohet se ka plaka që janë shtriga. U vishen cilësi të tilla plakave të pafajshme që u ka vdekur burri, që nuk kanë djem, që janë të veçuara si njerëz, pa njeri jo sepse në të vërtetë ishin të tilla. Ato hanë mish e gjak njeriu, sidomos zemrën; më tepër ushqehen me zemra dhe gjak fëmijësh. Shtrigat gjithnjë janë plaka e në asnjë rast nuk janë gra të reja dhe burra. Ato lindin me cilësi shtrige. Zakonisht ato dalin dhe gjuajnë gjahun e tyre natën. Nën prag të vatrës a të portës (derës) kanë një vorbë me një bar të zi. Ato lyejnë trupin me të para se të bien të flenë e para se të dalin në punët e tyre. Bien në shtrat për të fjetur e u del shpirti nga trupi përmes gojës, del pa e hapur fare derën, por përmes vrimave të tjera të shtëpisë, nga hatullat dhe nga çatia.

Ato mblidhen bashkë në logun e shtrigave dhe vendosin se cilët fëmijë do të hanë. Dhe pastaj shkojnë e marrin zemrën e secilit nga të shënuarit, e pjekin në zjarr dhe e hanë. Në raste të veçanta ato pijnë edhe vetëm gjakun e njerëzve. Besohet se sipas rradhës ato hanë edhe fëmijët e tyre. Pasi shtrigat i kanë ngrënë zemrën e pirë gjakun, fëmija të nesërmen del i vdekur.

Kur shtriga lë trupin në shtrat e del në punët e saj, nëse ia kthen dikush trupin në kohë: këmbët nga vendi i kokës dhe kokën nga vendi i këmbëve, shpirti i saj nuk gjen dot gojën për të hyrë në vendin e tij. Shpirti sillet rreth trupit duke zukatur si bletë. Po e kthyen mbarë, ai hyn në vendin e tij nga goja e plakës. Po nuk e ktheu ndonjë njeri trupin së mbari, plaka vdes.

Në të kaluarën shumë plaka të shkreta të varfëra e pa djem i akuzonin si shtriga, kur nuk kishin burrë të shtëpisë për t'i mbrojtur. Nganjëherë ato plaka të varfëra e të vetmuara edhe i kanë mbytur, nisur nga besimi se ato ishin shkaktare të vdekjes së fëmijëve të tyre, ose se sipas tyre ishin shkaktare të fatkeqësive, që ndodhnin në fshat a në krahinë. Në fillim të shek XX në Kastrat (Malësi e Madhe) e kanë mbytur një plakë duke e pjekur midis dy zjarreve, e akuzuar se ishte shtrigë e se kishte mbytur shumë njerëz në fshat. Edhe F. Barkata në romanin e tij "Lule" na e përshkruan një skenë të mbytjes së një plake që banonte e vetmuar në godinën e një mulliri rrënojë në Bulgër (pranë Rubikut, Malësi e Lezhës, në Mirëditë). Një punim të gjerë ka shkruar këto vitet e fundit A. Xhagolli për Shtrigën (A.Xhagolli, Shtriga...f.61-70). Për shtrigën ka shkruar dhe M.Krasniqi gjatë e gjerë në "Aspekte Mitologjike", 1997)

"Mitologjia ndër shqiptarë", Mark Tirta

[Linka_pz]

Shtriga.
Figurë në mitologjinë shqiptare. Fjala shq. shtrigë vjen-nëpër-mjet sllav. nga lat. striga, 'shtrigë,' dhe ka lidhje me it. strega, slloven. striga, dalmat. streghe, rum. strigoia, 'fantazmë, vampir,' vllahçe strigla, dhe gr. e sot. striggla shtrigë. Ndonëse çdo grua, e re ose e moshuar, mund të dalë që është shtrigë, ato zakonisht janë plaka të këqia, që jetojnë në vende të fshehta në pyll dhe zotërojnë fuqi të mbinatyrshme. Ata të palës tjetër, meshkujt, që janë më të rrallë, quhen shtrig ose shtrigan.

Kur një grua thinjet që në moshën njëzet vjeç, kjo është shenjë e sigurt se kemi të bëjmë me një shtrigë. Atyre u pëlqen të" hanë krijesa njerëzore, sidomos djem të rinj dhe këdo që marrin inat. Shtrigat e fshatit shpesh bëjnë marifete për të ngrënë djemt e njëra-tjetrës. Kur bien në gjumë natën, shpirtrat u largohen dhe ua lënë trupat pa jetë në shtrat. Natën para të Mërkurës së Përhime ato zbresin teposhtë oxhakut të viktimës dhe i pijnë gjakun, kështu që viktima më pas vdes. Prandaj, ata që janë të sëmurë ose shëndetligj në Shqipëri quhen 'bimë shtrigash.' Kur shtriga kapet në kohë, jeta e viktimës mund të shpëtojë duke e detyruar shtrigën të pështyjë në gojën e tij. Shtrigat gjithashtu ua shkulin zemrën djemve të rinj nga krahërori dhe e fërgojnë për drekë. Kur kthehen te trupat e tyre, ato hyjnë nga goja. Sikur dikush t'ua ketë kthyer përmbys trupat gjatë mungesës së tyre, ato bëjnë potere të madhe sa të hyjnë brenda përsëri. Po ashtu, në se dikush ia ndërron pozicionin gruas kur fle, dmth. kryet ia shpie te këmbët e anasjelltas, dhe pastaj e zgjon nga gjumi, ajo vdes në vend nëse është shtrigë, sepse shpirti nuk e gjen udhën për të hyrë përsëri brenda në trup.

Për të mos hyrë në shtëpia në kohën e Të Lidhurave, shtrigat mund të pengohen duke vënë një thes në oxhak. Kur kapen, ato e paguajnë bukur shtrenjt lirimin. Në Këlmend besonin se, po të bëje një kryq me kocka derri ose po të vije një copë mish derri të mbetur nga Të Lidhurat në kry-qin e portës së kishës në të Dielën e Pashkëve, atëhere të gjitha shtrigat e pranishme në meshë do të kapeshin. Ato mund të liroheshin vetëm nga ai që i kishte kapur. Për këtë, personi në fjalë duhet të hynte në kishë i çveshur, të lante kryqin ose t'i nxirrte jashtë shtrigat me magji.

Fëmijët mund të mbrohen nga shtrigat dhe nga syri i keq (shih) duke u ngjyer pika të zeza në ballë ose duke u varur hajmali lëkure në qafë. Në hajmali shkruhen fraza nga Dhiata e Re ose nga Kurani. Shtrigat i mban larg, që të mos afrohen, edhe hudhra (shih), e cila gjithashtu u varet fëmijëve në qafë. Baroni Franc Nopça (1877-1933) thotë se fiset e veriut fërkoheshin me hudhër dhe ua jepnin fëmijëve për ta ngrënë gjatë Të Lidhurave në mënyrë që shtrigat të mos u bënin gjë. Sipas Johann Georg von Hahn-it (1811-1869), në Shqipëri, gratë dhe burrat mbi 100 vjeç ishin në gjendje t'i vrisnin njerëzit vetëm me frymën e tyre. Prandaj, pleqtë që dihej se ishin shtrigë dënoheshin duke i djegur në turrën e druve.

"Leksiku i kulturës popullore shqiptare", R.Elsie, f.197-198

kr. J. G. von Hahn 1854,1, f. 163; M. E. Durham 1909, ff. 87-89, 1923g, ff 190-191,1928, ff 243-248; E. Cozzi 1909, f. 455; F. Nopcsa, Religiöse Anschauungen; G. Stadtmüller 1954, f. 223; T. Vlachos 1971, ff 241-242; M. Lambertz 1973, ff 501-503; M. Krasniqi 1987, ff 167-168,1997, ff 347-365; T. Dhama 1988, f. 224; A. Xhagolli 1993,1994; M. Tirta 2004, ff 193-194.

[Linka_pz]

S h t r i g a

zakonisht bëhen plakat e këqija, gratë e veja grindavece e të mbrapshta. Shtriga bën vetëm keq. Ajo është e rrezikshme sidomos për foshnje, për fëmijë, por edhe për vajza e djem të rinj. Shtriga ua ha zemrën, iu zë frymën dhe kështu i mbyt viktimat e saj. Shtrigë bëhet plaka sa është gjallë, pasi të vdesë nuk bëhet më shtrigë. Ajo mund të shëndrrohet në flutur të madhe e të zezë, ose në një krijesë shpirtërore, pa trup fizik, kështu që mund të hyjë në dhomë edhe nëpër vrimë të çelësit në derë. Fshatarët zakonisht e dinë se cila plakë në fshat është shtrigë. Te katolikët "i lidhin shtrigat" natën e "të lidhunave", dmth natën e krezhmeve 6 javë para pashkëve. Në mbrëmje pas darke i zoti i shtëpisë merr një pe të zi të leshtë dhe pranë zjarrit në oxhak lidh shtrigat. Njëri nga meshkujt e shtëpisë e pyet me radhë: "Çka po lidh aty?" Ky përgjigjet: "Po lidhi shtrigën N.N. që mos të ban dam as në mall as në rob." Duke u përgjegjur kështu ai lidh në pe një nyje të fortë. Pasi t'i lidhë "të gjitha shtrigat e katundit" ai perin plot nyje e fut në një birë (vrimë) të cilën e shpon me turjelë në një tra ose në kosh të drithit dhe e mbyll mirë me kunj. Nga shtrigat njerëzit mbrohen me thelba hudre; ky është ilaç i njohur kundër këtij rreziku, kurse fluturat e mëdha i ndjekin dhe i mbysin sidomos ato me krahë të zezë.

Mark Krasniqi- Lugu i Baranit

[4peace]

*


Yllbardh



Zanat si zana ekzistojnë përnjëmend. Kurse tjetër është ajo çka thuhet (sot e kësaj dite) mbi to. Thëniet, me kalimin e kohës, duke u bymehur, shkurtuar e zgjatur marrine formë karikature...bëhen legjenda, mite...

Tek ne ndër popull përmenden zanat e maleve. Me sa di unë ato jetojnë afër ujërave: burtime, përronjë, lumenjëz, moçale... Ashtu janë për nga natyra e rrugës së tyre evolutive...


S'kam qenë aq shumë i interesuar në këtë lëmi ashtu që të jap më tepër informata, ndaj dhe më vie keq.

Fundja, tash i kemi makinat kërkuese (google etc) ku mund të gjejmë informata më të gjëra, jo vetëm për zanat por edhe të gjitha mitet tjera.


Cdo te mire nga ana ime.


*