Historia e kufirit veri-perendimor me Malin e Zi

[Psikologu]

Historia e kufirit veri-perendimor me Malin e Zi

Dr. Romeo Gurakuqi

Rreth qëndrimit të Mbretërisë së Malit të Zi ndaj çështjes së përcaktimit të kufirit veriperëndimor të Shqipërisë në Konferencen e Ambasadorëve në Londër (Dhjetor 1912-Maj 1913)

Materiali i mëposhtëm pretendon të japë një pasqyrë përgjithsisht të detajuar të qëndrimit të shtetit malazez ndaj çështjes shqiptare në muajt e zhvillimit të një prej konferencave ndërkombëtare më të rëndësishme për përcaktimin e tërësisë së shtetit shqiptar, gjegjësisht gjatë Konferencës së Ambasadorëve në Londër. Ky moment historik përkon me fazën e dytë të copëtimit të kufirit veriperendimor shqiptar në veçanti (dhe të trojeve shqiptare në përgjithësi), ose e thënë ndryshe me fazën e dytë të krijimit të bashkësisë së sotme shqiptare në Mal të Zi, e cila megjithatë ka vazhduar të ruajë lidhjet e gjithanshme historike me truallin mëmë nga është shkëputur. Trajtesa jonë ka veçorinë se mbështetet vetëm në burimet arkivore britanike, gjegjësisht të Arkivit Shtetëror të Anglisë Uellsit dhe Mbretërisë së Bashkuar (Public Record Office), dhe ka mangësinë e mosnjohjes së burimeve arkivore malazeze. Duhet të theksohet se shtjellimi im nuk synon të japë të gjitha zhvillimet e planit diplomatik në Konferencen e Ambasadorëve, por vetëm do të përqendrohet në shqyrtimin dhe evidentimin e qëndrimit malazez.

Për të penguar që zhvillimet anësore të Luftës Ballkanike të mos çonin në prishjen e paqes dhe ekuilibrave të paracaktuara në Europë, Fuqitë e Mëdha nxituan dhe mblodhën më 17 dhjetor 1912 në kryeqytetin e Anglisë, Londër, Konferencën e Ambasadorëve. Në fakt, që nga nëntori 1912, Fuqitë kishin pranuar propozimin austro-italian për krijimin e Shqipërisë si principatë autonome. Problemi qëndronte se brenda cilëve kufij do të krijohej kjo njësi e re shtetërore ballkanike. Problemi u shqyrtua që në mbledhjet e para të Konferencës. Diskutimi i kufijve të brëndshëm, veçanërisht atyre veriorë dhe verilindorë, u shoqërua me një kontrast të thellë pikpamjesh dhe interesash në mes Austro-Hungarisë nga njëra anë dhe Serbisë dhe Malit të Zi nga ana tjetër, të përkrahura në një masë pothuajse të plotë nga ana e Rusisë dhe Francës. Kufiri i propozuar nga Austro-Hungaria, ndonëse nuk përfshinte të gjitha trevat e banuara nga shqiptarët, mund t'i jepte shtetit të ri shqiptar një shans të arsyeshëm për arritjen e qëndrueshmërisë dhe përparimit. Përndryshe, kufiri që u vendos nga kjo konferencë, nën presionin e vazhdueshëm të rusëve, francezëve dhe aleatëve ballkanikë dhe para nevojës së mbrojtjes me çdo çmim të "koncertit europian", ishte një shfaqje e qartë e dhunimit të çdo konsiderate etnike, historike, ekonomike dhe gjeografike.

[Psikologu]

Po cili ishte qëndrimi i Malit të Zi, si në planin diplomatik ashtu edhe në atë ushtarak?

Përfaqësues të qeverisë së Malit të Zi në Londër, fillimisht si delegatë të Konferencës së Paqës, por njëkohsisht edhe si ndjekës të zhvillimeve të Konferencës së Ambasadorëve, kanë qenë diplomati i karrieres Llazar Miushkoviq, Konti Luigj Voinoviq (nënshtetas austriak nga Raguza), dhe Jovan Popoviq (ministër në Kostandinopojë). Edith Durham duke analizuar përbërjen e delegacionit pat arritur në konkluzionin se përbërja e tij është "një pohim i heshtur që Mali i Zi nuk ishte në gjendje të përgatiste tre politikanë me peshë, të përshtatshëm për misionin e Londrës" Sodoqoftë, ekspozimi i qëndrimit malazias është bërë edhe nëpërmjet kanaleve të tjera diplomatike, gjegjësisht drejtëpërdrejt nga Cetina, nëpërmjet diplomatëve të akredituar atje.

Në ditët e para të vitit 1913, Mbreti Nikolla i Malit të Zi i kërkoi ambasadorit britanik në Cetinë Count de Salis t'i paraqiste Ministrit të Jashtëm Britanik Edward Grey, që ishte njëkohsisht edhe kryetar i Konferencës së Ambasadorëve, një apel urgjent ku i kërkohej mbështetje në pohimin e pretendimeve malazeze mbi Shkodrën dhe lumin e Drinit si kufi të ri të shtetit të tij. Insistimin ai e lidhte me atë që, "populli i (Malit të Zi) nuk do të mund të lejonte kurrë vullnetarisht të hiqte dorë nga një pretendim i tillë dhe do t'i kundërvihej kundërshtimit austriak me të gjitha mënyrat dhe fuqitë". Ai deklaronte gjithashtu se stabiliteti i dinastisë do të ishte i kërcënuar, në qoftë se atij do t'i mohohej Shkodra. Ndryshe nga ç'është pretenduar nga ndonjë studiues shqiptar qeveria e Malit të Zi, nëpërmjet përfaqësuesve të vet në Londër, i dërgoi Konferencës së Ambasadorëve më 17 janar 1913 edhe një memorandum, në të cilin paraqiste pretendimin e vet për Shkodrën, Pejën dhe Gjakovën, në emër të interesave jetësore ekonomike dhe të të drejtave historike dhe gjeografike. Memorandumi, i cili ishte hartuar drejtëpërdrejtë nga delegatët malazezë në Londër dhe nuk ishte në disponim të autoriteteve malazeze në Cetinë, përmbante edhe një trillim në përpjekjen e vet argumentuese: Sipas tij, pretendimet malazeze ndaj Shqipërisë veriperendimore pranoheshin edhe nga popullsitë gjegjëse të Shkodrës dhe Malësisë. Madje shkohej deri atje sa thuhej se, edhe Arqipeshkvi i Shkodrës ishte në favor të një aneksimi të tillë. Këtë problem unë e kam trajtuar më gjërësisht në një punim tjetër, ndërsa këtu dua të nënvizoj raportimet e ambasadorit britanik në Cetinë Count de Salis, i cili qartësisht shprehet se, "e gjithë ajo çfarë unë di me thotë të kundërtën". Malësorët, të cilët kishin marrë pjesë gjatë nëntorit në luftime kundër forcave turke në Tuz, në vijim të përpjekjeve të tyre për lirinë e vendit, sapo u qartësuan synimet malazeze drejt Shkodrës dhe Malësisë, u tërhoqën menjëherë nga veprimet ushtarake dhe në një mbledhje që mbajtën në muajin janar në Podgoricë, vendosen të shkëpusnin të gjitha lidhjet me Malin e Zi. Gjithashtu, ambasadori britanik sjell si argument kundër pretendimeve malazeze edhe qëndrimin e popullsisë shqiptare të Malit të Zi, e cila është e pakënaqur me refuzimin e lejimit të arsimimit në gjuhën shqipe dhe me mungesen e tolerancës fetare. E një rëndësie të veçantë në sqarimin e diplomacisë britanike është edhe një letër e Edith Durham, që është depozituar në Foreign Office. Ajo shkruan: "duket krejt qartë se masa e shqiptarëve të vilajetit të Shkodrës nuk dëshiron të bëhet subjekt malazias. Shqiptarët shprehen se, ne nuk kemi luftuar kundër turqve mbi dy vjet me radhë për problemin e gjuhës, që më pas të detyrohemi të mësojmë serbishten.... Traktati i Berlinit shkaktoi gjakderdhje të pafund duke injoruar të drejtat private dhe ato të pronësisë dhe unë shpresoj se ky gabim nuk duhet të përsëritet, mbasi këtë radhë ai do të jetë më serioz".

[Psikologu]

Më datën 28 janar 1913 dy nga tre delegatët malazezë në Londër, i kërkuan takim Edward Grey-t, në të cilin, duke i shprehur vendosmërinë e Mbretit Nikolla për të mos hapë rrugë mbi Shkodrën, bënë edhe një deklaratë të qartë kërcënuese që godiste drejtëpërdrejtë stabilitetin europian. Ato u shprehen: Për mbretin Nikolla "është absolutisht thelbësore marrja e qytetit.... Në qoftë se Austro-Hungaria sulmon Malin e Zi, opinioni publik rus do të lëvizë në mënyrë mjaft fuqishme". Rreth kësaj deklarate ministri i jashtëm britanik bën vëzhgimin e mësipërm: "Unë konstatoj se kjo nënkupton që, në qoftë se Austro-Hungaria marshon kundër Malit të Zi, Rusia do të marshojë kundër Austro-Hungarisë; Gjermania atëhere do të marshojë kundër Rusisë dhe Franca do të marshojë kundër Gjermanisë: e gjithë kjo për llogari të Shkodrës. Një gjë e tillë është e palejueshme". Eshtë e kuptueshme se situata kërkonte dhënien e një zgjidhjejeje sa më të shpejtë të problemit, para se të shoqërohej me ndërlikime më të rënda. Hap të rëndësishëm përpara, por ende larg afrimit të pozicioneve të Austro-Hungarisë dhe Rusisë shënon propozimi gjerman i bërë në mbledhjen e datës 6 shkurt 1913 nga Prince Lichnowsky. Sipas këtij propozimi, "kufiri do të nisej nga Adriatiku dhe do të ndiqte rrjedhën e Bunës deri në pikën që ndodhet midis Rrushkullit dhe Samrishtit, pastaj do të drejtohej drejt Liqenit të Shkodrës duke ia lënë Taraboshin Shqipërisë, do të përshkonte liqenin deri tek gjiri i Liqenit të Hotit dhe do t'i linte Malit të Zi Hotin e Grudën, ndërsa Shqipërisë do t'i mbeteshin Kastrati, Kelmendi dhe Shkreli. Plava, Gucia, Peja dhe Manastiri i Visokiveçenit do të mbeteshin jashtë Shqipërisë.

Siç mësohet nga burimet diplomatike, Mbreti Nikolla fillimisht kishte qenë kundër një sulmi të përgjithshëm për marrjen e qytetit duke shpresuar në një zgjidhje diplomatike të pretendimit të tij. Por, më kalimin e kohës, i vënë nën një presion të dyfishtë, prej ministrave të tij dhe prej qeverisë serbe, ai do të fillojë përgatitjet për ndërrmarrjen e një sulmi të përgjithshëm. Siç duket, në ndërmarrjen e sulmit të përgjithshëm të datës 7 shkurt ndaj Shkodrës, duhet të ketë ndikuar edhe rrjedha e zhvillimeve të Konfrencen e Ambasadorëve, pas propozimit të skemës gjermane të ndarjes së kufirit verior, të paraqitur më lart. Mali i Zi tashmë nxiton të bëjë fakt të kryer caktimin e kufirit. Kështu, më datën 7 shkurt, forcat e bashkuara malazeze dhe serbe ndërrmarrin sulmin e përgjithshëm mbi Shkodrën. Malazezët ndeshën një rezistencë jo të madhe në Mes- Muselim, të cilën e morën, por, në kodrat e Bardhajve ato u detyruan të ndalen. Një përpjekje e dytë me datën 8 shkurt nuk qe më e suksesshme, por me datë 9, të mbështetur edhe nga një bateri me rreze të shkurtër veprimi ata ia arritën të çajnë edhe këto pozicione pas një lufte tepër të ashpër. Këto operacione i kushtuan malazezëve rreth 2000 të vrarë.

Dhe ndërsa rreth Shkodrës Mali i Zi po shpenzonte të gjitha energjitë e tij njerëzore dhe materiale, në Konferencën e Ambasadorëve, më 15 shkurt 1913 skicohet një zhvillim i rëndësishëm: për herë të parë linja ruse e kufirit priret ta kalojë Shkodrën brenda shtetit të ri shqiptar. Këtë moment të rëndësishëm drejtuesi i Konferencës Edward Grey do të përpiqet ta shfrytëzojë, për t'i dhënë rrugëzgjidhje kontradiktave të thella mes të cilave ishte e mbërthyer Konferenca. Megjithatë, konferenca do të rendë edhe për disa javë të tëra derisa do të arrijë të fitojë lëshimet e mjaftueshme reciproke të Austro-Hungarisë në Shqipërinë Verilindore dhe të Rusisë për Shkodrën, që të arrihej në një vendim të përbashkët mes Fuqive. Ndërkaq, Mbreti Nikolla do të vazhdojë krahas veprimeve të ashpra ushtarake edhe një propagandë diplomatiko-politike, të cilësuar nga raportet e diplomatëve të pranishëm, si të paarsyeshme deri në qesharake.

[Psikologu]

Më 24 shkurt gazeta franceze "Temps" botoi një telegram të diktuar nga vetë ai. Tre janë paralajmërimet themelore të bëra nga Mbreti i Malit të Zi: 1- së pari Shkodra është një çështje me rëndësi jetësore për këtë vend; 2-së dyti, shkëputja e këtij qyteti nga Mali i Zi e kishte penguar për shekuj zhvillimin politik dhe ekonomik të vendit; dhe 3) së treti, Europa nuk duhet ta detyrojë me forcë Malin e Zi të heq dorë nga kërkesat e saj të ligjshme, për shkak të nevojës së marrjes së "një zgjidhjeje supreme". Por synimi i Mbretit Nikolla ecte në kah krejtësisht të kundërt me rrjedhën e punimeve të Konferencës së Ambasadorëve, madje edhe me vetë rrugën e zgjidhjes së problemeve që kishte kuptuar edhe Rusia. Kjo e fundit, duke mos dashur të gjindej e vetme, dhe në rrethanat e plotësimit gradual të predentimeve të saj, gjegjësisht të Serbisë, për kufirin verilindor shqiptar, vendosi të mos e përkrahte më me të njejtën mënyrë Malin e Zi. Rreth datës 5 mars, ambasadori rus në Cetinë i komunikoi mbretit Nikolla opinionin e Fuqive, se Shkodra duhet t'i përkiste Shqipërisë. Prandaj vazhdimi i betejës për qytetin dhe viktimat të reja rreth tij do të ishin të padobishme. Në një komunikim të bërë si në Cetinë, ashtu edhe në Beograd prej qeverisë ruse, thuhej se, Mali i Zi nuk duhej të llogariste më shumë tash e mbrapa se një mbështetje diplomatike për çështjen e Shkodrës. Ky qëndrim është i lidhur drejtëpërdrejtë me zhvillimet në Konferencë. Në mbledhjen e pasditës së datës 6 mars, u arrit në një mendje të përbashkët se, "për kufirin shqiptar e vetmja çështje e diskutueshme mbetej ajo e Gjakovës".

Në ditët që pasuan, ambasadori rus bëri edhe ndërhyrje të tjera, në të cilat ai mjaft ashpër i deklaroi Mbretit Nikolla se, "në qoftë se vazhdonte t'i qendronte qëllimit të tij, duke bërë sulme të mëtejshme ndaj Shkodrës, kjo do të thoshte se ai vepronte në kundërshtim me këshillat e Rusisë". Në fakt, paralajmërime të tilla qenë pa efekt dhe përgatitje edhe më intensive për luftë vazhdonin të zhvilloheshin.

Lufta tani u bë gjithnjë e më shumë një betejë për zotërimin e Shkodrës në mes shqiptarëve dhe sllavëve. Turqit tashmë ishin përfundimisht jashtë lojës.

Pas mbledhjes së datës 11 mars 1913, ministri i jashtëm britanik Grey, mbasi kishte marrë edhe miratimin e Rusisë, i komunikoi delegatëve malazezë se fati i Shkodrës do të vendosej prej Fuqive dhe se operacionet në vijim tani kundër Shkodrës, nuk do të ndikonin në këto vendime. Në forma më të qarta dhe gjithpërfshirëse e trajton këtë problem rezoluta e mbledhjes së datës 19 mars: "Shqipëria është e rezervuar për t'u përkufizuar politikisht prej Fuqive; dhe deri sa kufiri të jetë përcaktuar, asnjë veprim i ndërrmarrë prej Serbisë dhe Malit të Zi në Shqipëri nuk do të konsiderohet si një e drejtë e fituar; edhe në qoftë se, për shembull Shkodra do të bjerë, fati i saj do të vendoset prej Fuqive dhe jo prej pushtimit malazias".

[Psikologu]

Rezistenca diplomatike austro-hungareze për kufirin verilindor do të zgjasë deri më datë 22 mars. Këtë ditë, ministri i jashtëm i perandorisë Austro-Hungareze Berchtold, vendosi ta lëshojë pretendimin mbi Gjakovën si pjesë e Shqipërisë, me kushtin që kufiri verior i Shqipërisë të vendosej sipas vijës nga Buna drejt Liqenit të Shkodrës. Kushti i dytë kishte të bënte me ndërprerjen e menjëhershme të armiqësive dhe evakuim të shpejtë të ushtrive serbe dhe malazeze nga territoret e dhëna Shqipërisë, kusht që do të duhej të garantohej nëpërmjet një komunikimi kolektiv diplomatik prej përfaqësuesve të gjashtë Fuqive të Mëdha në Cetinë dhe Beograd.. Kështu, pas më shumë se dy muajsh përpjekjesh, dhe mundimesh që synonin shmangien e ndërmarrjes së veprimeve të rrezikshme të izoluara, Konferenca ja arriti t'i zgjidhë me një marrëveshje të përbashkët çështjet në diskutim. Në qoftë se çështja do të konsiderohej ekskluzivisht mbi bazen e parimit të kombësisë, krahinat e kundërshtuara do t'i ishin dhënë pa dyshim Shqipërisë, meqë banoheshin kryesisht nga banorë shqiptarë. Por në këtë konferencë, ky parim kishte kaluar në plan të dytë para nevojës së ruajtjes me çdo kusht të "koncertit europian" dhe para disa parimeve të tjera siç ishin fitoret ushtarake të aleatëve ballkanikë dhe konsiderimi i sjelljeve të popujve në këtë luftë. Qeveria ruse e mirëpriti vendimin austro-hungarez mbi çështjen e kufirit dhe pranoi njëkohsisht edhe idenë e një aksioni kolektiv diplomatik në Beograd dhe Cetinë.

Kompromisi i arritur rreth kufijve verior dhe verilindor të Shqipërisë shënoi fundin e periudhës akute të mosmarrëveshjeve austro-ruse, por në të njejtën kohë hapi periudhen e një konflikt të dhunshëm dhe dramatik mes Fuqive të mëdha dhe shtetit të Malit të Zi.

Më 26 mars, Këshilli i Pallatit Mbretëror të Malit të Zi vendosi të mos i perulej ndaj çdo komunikimi të bërë nga Fuqitë dhe të vazhdohej sulmi mbi Shkodrën..

Në pasditën e 29 marsit, përfaqësuesit e Fuqive ndërmorën hapin e shumëpritur të përbashkët në Cetinë dhe Beograd, duke i komunikuar të dyja qeverive vendimet e Konferencës së Ambasadorëve. Qeveria malazeze nuk u përkul as përpara kësaj ftese formale: më 31 mars rimori përsëri me fuqi sulmin mbi Shkodër, ndërsa më 1 prill 1913 i dorëzoi përfaqësuesve të Fuqive përgjigjen ku refuzohej plotësimi i kërkesave të lartpërmendura. Sulmi i fuqishëm mbi Shkodër edhe kësaj radhe doli pa sukses. Brenda dy ditëve Mali i Zi humbi 1200 ushtarë dhe të dëshpëruar për këtë humbje filluan të bombardojnë lagjet qytetare të Shkodrës, përfshirë edhe konsullatat e huaja. Edhe konsullata britanike qe sulmuar ndërsa zevëndës konsulli, shkodrani Nikolla Suma u plagos. Fuqitë, të cilët kishin arritur në marrëveshje pas një pune të lodhshme dhe të vështirë, u acaruan mjaft nga ky qëndrim mospërfillës dhe vendosen të ndërmarrin një demonstrim detar kundër Malit të Zi. Më 5 prill, një skuadron ndërkombëtar i përbërë nga tre anije austriake, dy italiane, një franceze, një angleze, dhe një gjermane (qeveria ruse, megjithëse e aprovoi demonstrimin, nuk dërgoi anije) arriti para Tivarit dhe Ulqinit. Komandanti flotës ndërkombëtare, zëvendës admirali britanik Cecil Burney, i dërgoi një notë tjetër Cetinës zyrtare duke i kërkuar tërheqje të menjëhershme trupave. Këtij frikësimi qeveria malazeze iu përgjigj përsëri me një refuzim të prerë, ndërsa mbreti Nikolla me një deklaratë në të cilën shprehej qartë se nuk do të tërhiqej as me forcë. Dhe pothuajse asgjë nuk shërbeu në këtë drejtim, përfshirë edhe këshillat e Rusisë, as premtimet për kompensime ekonomike, as kërcënimet e Austro-Hungarisë, dhe as shpallja e bllokut detar nga porti i Tivarit deri në grykderdhjen e Drinit.

[Psikologu]

Pikërisht gjatë kësaj kohe, më 14 prill, ambasadat e Rusisë dhe të Austrisë u morën vesh për një tekst tjetër të ndryshëm nga ai i miratuar me 22 mars për kufirin e Shqipërisë. Sipas kësaj marrëveshje, kufiri i Shqipërisë në pjesën veriperendimore dhe veriore "do të nisej nga bregdeti Adriatik në grykën e derdhjes së Bunës dhe do të ndiqte rrjedhen e këtij lumi gjer në fshatin Goricë që ndodhet në bregun e djathtë. Që andej , ai arrin në majën e maleve që ndajnë Bunën nga Liqeni i Shkodrës, duke ia lënë Taraboshin Shqipërisë. Ai e përshkon liqenin afër fshatit Zogaj, që do t'i mbetet Shqipërisë, gjer në gjirin e Liqenit të Hotit, prej nga ai do të ndjekë kufirin midis fiseve të Grudës e të Hotit, që i lihen Malit të Zi, nga njëra anë, dhe fiseve të Kastratit e të Kelmendit, nga ana tjetër, duke ia lënë të dyja këto fise Shqipërisë. Pastaj ai bashkohet me kufijtë e sotëm midis fiseve malazeze të Kuçit, nga njëra anë, dhe fisit të Kelmendit, nga ana tjetër, gjer në territorin e Gucisë e të Plavës, të cilat i mbesin Malit të Zi..."

Më 22 prill, Count Berchtold-i e vlerësoi situatën më kritike se asnjëherë tjetër. Bllokada ndërkombëtare e Malit të Zi ishte krejtësisht e qartë se kishte dështuar në dhënien e ndonjë efekti dhe tani ishte bërë imperative që një forcë ndërkombëtare duhej të zbarkonte për të pushtuar Tivarin dhe Ulqinin, duke qenë e mbështetur nga zjarri topave të flotës. Ndërsa Italia dhe Gjermania e mbështetën këtë propozim, Franca do ta kundërshtonte zbarkimin e trupave. Atëhere Berchtoldi, ministri i jashtëm i perandorisë dualiste do të shkonte më tej, duke deklaruar se qeveria austro-hungareze, nuk do ta lejojë që Shkodra të vihet nën zotërimin malazias edhe në qoftë se ajo bie. Madje Austro-Hungaria ishte e vendosur t'i nxjerrte jashtë ushtritë malazeze nga ky qytet së bashku me Fuqitë, me Italinë, ose fare e vetme. Pikërisht në këtë moment situata do të ndërlikohet nga një zhvillim edhe më negativ: në orën 3 të mengjezit të datës 23 prill 1913 Shkodra do të dorëzohet. Esad Pashë Toptani, pasi kishte vrarë kolegun e tij dhe komandantin e shquar turk të qytetit Hasan Riza Pasha, pasi kishte siguruar siç duket 80000 lirat turke të kërkuara për @#%$jen e qytetit, dhe pasi kishte ndërrmarrë bisedime të fshehta me gjeneralin serb Bojeviq mbi mënyrën e tërheqjes, shpalli kapitullimin dhe kreu në mënyrë të qetë dorëzimin.. Mbreti Nikolla deklaroi menjëherë se dëshironte të vendosej në Shkodër përgjithnjë, madje u fol edhe për një hyrje mbretërore në qytet. Në të njejtën kohë qeveria austro-hungareze do t'i kërkojë Konferencës të marrë një aksion energjik për të rehabilituar plotësisht dinjitetin e dhunuar. Më 25 prill, Konferenca e Londrës refuzoi propozimin e bërë nga Austro-Hungaria për një zbarkim të trupave ndërkombëtare në Tivar dhe Ulqin dhe dy ditë më pas, përfaqësuesit e Fuqive në Cetinë, të ngarkuar nga qeveritë e tyre, i paraqiten kryeministrit malazez një notë ku i kërkohej që qyteti i Shkodrës duhej të evakuohej brenda një kohë sa më të shkurtër dhe t'i dorëzohej Fuqive të Mëdha të përfaqësuara nga komandanti i forcave detare ndërkombëtare.

[Psikologu]

Më datën 2 maj, Mali i Zi i përgjigjet kësaj note duke sqaruar se, "duke rezervuar të drejtën e diskutimit me to, gjatë negociatave për kushtet paraprake të Paqes dhe kufijve të Shqipërisë, e shtynte zgjidhjen e çështjes së Shkodrës në këtë diskutim të përbashkët". Në këto rrethana Austro-Hungaria vendos fillimin e operacioneve ushtarake. Në mengjezin e datës 2 maj, në mbledhjen e Këshillit Ministerial të Çështjeve të Përbashkëta të Perandorisë Austro-Hungareze, të kryesuar nga ministri i jashtëm Count Berchtold-i, u vendos që operacionet ushtarake kundër Malit të Zi duhej të fillonin të martën datë 6 maj, në qoftë se mbreti Nikolla nuk do të binte dakord për tërheqjen nga Shkodra. Filluan edhe shkëmbimet e pikpamjeve mes kabineteve të Vjenës dhe Romës, rreth mënyrës së shtrirjes së operacioneve të përbashkëta ushtarake në rajon. Kështu arrijmë tek momenti, kur Mali i Zi, para presioneve të gjithanshme politike dhe ushtarake, në mbrëmjen e datës 4 maj 1913, do të detyrohet të pranojë ta dorëzojë qytetin e Shkodrës në duart e Fuqive të Mëdha. Më 14 maj trupat malazeze u detyruan të lëshojnë qytetin e Shkodrës dhe t'ia hapin rrugën, hyrjes së trupave ndërkombëtare.

Në këtë mënyrë përmbyllet në linjat e veta kryesore një nga episodet më dramatike të Luftës së Parë Ballkanike, episod që la pas një rindarje të dytë ende më brutale të trungut kombëtar shqiptar në pjesët e tij veriore, dhe një zgjerim të dytë të rëndësishëm të Mbretërisë së Malit të Zi në drejtim të tokave të banuara nga shqiptarët.

Vitet e Luftës Ballkanike, të mbarsura me një shfrenim të plotë pasionesh për ndarje territoresh tek vendet Aleate, shënojnë edhe për Malin e Zi një rizgjim të prirjeve zgjeruese të kësaj monarkie të vogël ballkanike. Themi rizgjim, duke pasë parasysh se vetëm një vit e gjysëm më parë Mali i Zi i kishte kërkuar Rusisë njohjen sa më parë të autonomisë së Shqipërisë, duke parashikuar drejt që ky territor mund të bëhej shumë shpejt një terren kontradiktash mes vendeve ballkanike si rrjedhim edhe mes Fuqive të Mëdha. Por ky propozim mjaft i përshtatshëm për shqiptarët, në atëkohë nuk mund të merrej parasysh sa kohë balanca e Fuqive e kërkonte mosprishjen status quo-së. Por shumë shpejt u pa se parashikimet e Mbretit Nikolla, për një trazim të shpejtë të situatës ballkanike, dhe një shndërrim të tokave shqiptare në një shesh kontradikash u vertetuan. Por jo vetëm kaq. Vetë Mali i Zi do të përfshihet në këtë klime të re luftë në Ballkan. Veçori e rëndësishme për qëndrimin e Mbretërisë së Malit të Zi është se, prirja përparimtare për shporrjen e Perandorisë së kalbur aziatike nga Ballkani, u tejkalua nga ky shtet që në momentet e para të fillimit të Luftës, në një qëllim të qartë kundrejt së drejtës të një populli po aq dëshiruar për liri, për mevetësim dhe krijim strukturash të plota shtetërore-nacionale. Gati krejtësisht ndryshe me qëndrimin dhe premtimet e bëra gjatë Kryengritjes Shqiptare të vitit 1911, qarqet monarkiste të Malit të Zi, drejtuan një operacion ndaj popullsisë shqiptare të ngjashëm me ato të ndërrmarra nga ekspeditat e Turgut Pashës. Si i tillë ky operacion u shoqërua me vuajtje të rënda për popullsitë vendase, atëherë ende të pashëruara nga plagët e shkaktuara nga ekspeditat ndëshkuese turke të një viti më parë.

[Psikologu]

Në planin gjeo-politik, Mali i Zi vertet nuk ia arriti të aneksonte Shkodrën, por ia doli të vihet në zotërim të një territori shumë më të gjërë se sa më 1880, territor i banuar tërësisht nga një popullsi e nacionalitetit shqiptar. Kështu Shkodra vertet u ruajt në Shqipëri, por asaj iu shkëputën territore të rëndësishme të Anës së Malit, pjesë të Krajës, Hotit, Grudës, duke vijuar më pas në Plavë dhe Guci. Shkodrës për të dytën herë iu prenë arteriet e komunikimit dhe atij zhvillimi që e kishin ngritur në vendin e parë të qytetrimit shqiptar.

Në planin diplomatik, përgjatë zhvillimit të punimeve të Konferencës së Ambasadorëve, konstatohet një prirje veçimi gjithnjë edhe më e përshkallëzuar ndaj kërkesave të Malit të Zi nga ata e Fuqive. Duke qenë një shtet i vogël, i vendosur fare pranë kufirit me Perandorinë Austro-Hungareze, dhe i orientuar në synimet e saj, pikërisht në një zonë të Shqipërisë, gjëgjësisht të Perandorisë Osmane, ku monarkia dualiste ushtronte protektoratin e vet të kultit, Mbretëria e Malit të Zi u privua në Konferencë nga korrja e fitores maksimale të dëshirueme, dhe rrezikoi në një moment kokëfortësie dhe mungese realizmi, një ndëshkim të rëndë ushtarak. Rusia, ndonëse e dëshirueshme në mbrojtje të interesave të mbretërisë malazeze, nuk mundi të bënte më shumë për të, për shkak se pjesën e vet në balancën e Fuqive, e rëndoi më tepër në drejtim të mbrojtjes së aspiratave aneksioniste të shtetit tjetër më të fuqishëm, Serbisë. Kësisoj, Mali i Zi i ndodhur mes ambicjes për një zgjerim të rëndësishëm territorial dhe pamundësisë praktike për ta realizuar një gjë të tillë për shkak të arsyeve të mësipërme, kaloi gjatë punimeve të Konferencës një veprimtari të paqendrueshme dhe të pamotivueshme në planin e veprimtarisë diplomatike. Kërkesat e pabazuara në planin etno-historik dhe ekonomik ngjallën shpesh herë në Konferencë, situata të pamotivuara ballafaquese. Por duhet të kuptohet se një qëndrim i tillë ishte pjesë e pashkëputur e kohës kur zhvilloheshin ngjarjet dhe e tipareve që ajo mbartte. Konceptimet moderne të të drejtave të popujve mbeteshin vetëm në letër, apo ishin të pranishme vetëm në konceptimin e ndonjërit prej shteteve pjesëmarrëse në Konferencën e Ambasadorëve. Ndersa Ballkani i asaj kohe ishte përfshirë nga një ndjenjë e përzier, që varionte mes lirisë së shumëpritur nga dhunuesi i tij shekullor dhe imitimit të veprave famëkeqe që ai kishte bërë në kurriz të tij.