PDA

View Full Version : Jeta politike nė Trojet SHqiptare Kryengritja e Armatosur SHEK.XVI-XVIII


Guri i madh
26-01-08, 18:25
Kryengritja e Himarės
Gjatė shek. XVI vatėr e kryengritjeve u bėnė veēanėrisht tri krahina: Labėria, Dukagjini dhe Malėsia e Madhe.
Labėria u pėrfshi nė sistemin e timarit gjatė periudhės midis viteve 1492-1506, por banorėt e kėsaj treve tė gjerė e vazhduan qėndresėn e tyre kundėr kėtij sistemi. Mė 1507 fshatrat Veliqot, Dragot, Vasiar, Tatzat, Kudhės, Dhėrmi, Kallarat etj., vazhdonin tė mos paguanin xhizjen dhe me armė nė dorė u kundėrshtonin spahinjve. Nė vitin 1537 fshatarėsia labe organizoi njė kryengritje tė madhe qė shqetėsoi edhe sulltanin pėr shkak se, ashtu si mė 1492, kjo u bė pengesė pėr zbatimin e planeve qė po pėrgatiste Sulejmani II pėr tė pushtuar Italinė. Nėnshtrimi i Labėrisė do tė shėrbente si bazė operacionesh pėr tė kaluar nė bregdetin perėndimor. Mirėpo qeveritarėt e sanxhakut tė Vlorės, me forcat e tyre ushtarake, nuk qenė nė gjendje ta shtypnin kryengritjen. Ashtu si Bajazidi II, edhe sulltan Sulejman Ligjvėnėsi vendosi tė bėnte me kėtė rast njė rrugė e dy punė, tė nėnshtronte Labėrinė, pėr tė nxjerrė tė gjitha detyrimet e prapambetura qė nuk u ishin paguar spahinjve dhe shtetit, dhe pastaj tė hidhej me flotėn e tij nė bregun tjetėr tė detit Adriatik. Pėr kėtė qėllim, nė pranverėn e atij viti ai u nis nė drejtim tė Shqipėrisė dhe nė muajin korrik 1537 e vendosi kampin ushtarak nė afėrsitė e Vlorės. Nė tė njėjtėn kohė arriti para bregdetit tė Himarės edhe flota osmane.
Ardhja e ushtrisė perandorake nė Shqipėrinė Jugore u bė shkak qė tėrė krahina e Labėrisė tė ngrihej nė luftė. Filluan sulmet kundėr kampeve ushtarake osmane dhe karvaneve ushqimore.
Pėr tė shtypur kryengritjen sulltani ngarkoi Vezirin e Madh, Ajaz Pashėn, me prejardhje nga Himara, i cili i njihte shtigjet e kėtyre krahinave. Por nuk e pati tė lehtė t’i shtypte kryengritėsit shqiptarė. Pasi u qėndruan me trimėri sulmeve armike, kryengritėsit me shkathtėsi tė madhe kaluan nė kundėrsulme tė shpeshta.
Luftimet vazhduan gjatė verės sė vitit 1537, por pushtuesit nuk mundėn ta shtypnin kryengritjen. Gjatė kėtyre sulmeve, njė himariot i quajtur Damian hyri nė kampin perandorak pėr tė vrarė sulltanin, por nuk ia arriti qėllimit, sepse u kap nga rojet. Gjersa iu pre kryet, Damiani u qėndroi torturave dhe nuk u tregoi armiqve pozitat e bashkėluftėtarėve.
Sukseset e kryengritėsve shqiptarė tė korrura nė kėto luftime tė pabarabarta, i dhanė kohė mbretit tė Napolit pėr tė organizuar mbrojtjen e vendit nga inkursionet e flotės osmane. Nga ana tjetėr, ato e detyruan sulltanin tė ndėrpriste sulmet nė bregdetin perėndimor dhe tė hiqte dorė nga zbarkimi nė Pulje. Kontributi i madh i shqiptarėve pėr mbrojtjen e Italisė prej njė shkatėrrimi tė mundshėm osman, pasqyrohet qartė nė dėshmitė e njė relatori bashkėkohės, i cili shkruante: “Kur ēdo gjė ... ishte gati pėr tė kaluar nė Pulje, ... shqiptarėt, kryesisht himariotėt, u shkaktuan ushtarėve tė sulltanit pengesa e trazira tė mėdha... Kėta ... u bėnė shkaku kryesor qė shpėtoi Pulja, dhe ajo mbretėri (e Napolit) nga njė rrėnim i madh dhe nga zjarri qė u rrinin mbi kokė”. Me kėtė rast sulltani, me qėllim qė tė forconte sundimin e vet nė krahinat e bregdetit shqiptar, vendosi tė pushtonte ishullin e Korfuzit, qė ishte nėn pushtetin venedikas.
Edhe pėr pushtimin e Korfuzit shqiptarėt u shkaktuan trupave tė sulltanit pengesa tė mėdha. Pėr njė muaj tė tėrė ata nuk i lejuan forcat osmane tė kalonin nga Vlora gjatė bregdetit tė Himarės. Kėto forca u detyruan tė ndėrronin drejtim dhe tė ndiqnin rrugėn Tepelenė-Gjirokastėr-Delvinė gjersa dolėn nė bregdet pėrballė ishullit tė Korfuzit. Kampi perandorak u vendos nė Butrint.

Guri i madh
26-01-08, 18:27
nė Butrint.
Lufta e kryengritėsve labė u dha mundėsi venedikasve tė pėrforconin ndėrkohė mbrojtjen e ishullit, prandaj edhe sulmi osman kundėr Korfuzit dėshtoi. Megjithėkėtė, sulltani nuk u largua pa bėrė edhe njė pėrpjekje pėr tė nėnshtruar krahinėn kryengritėse tė Kurveleshit. Pėr kėtė qėllim ai urdhėroi tė ndėrtohej kėshtjella e Cerjes (nė Mesaplik). Por nė shtator, duke hequr dorė nga pushtimet e ėndėrruara drejt Italisė dhe pa arritur ta nėnshtronte plotėsisht Labėrinė, pasi i vuri zjarrin Butrintit, sulltani u largua nga bregdeti jugor shqiptar pėr nė Stamboll.
Ndėrkohė qeveritarėt lokalė, me ndihmėn e forcave tė pushtetit qendror, mė sė fundi arritėn t’i nėnshtronin, qoftė dhe pėrkohėsisht, krahinat kryengritėse tė Kurveleshit dhe tė Himarės, por duke u njohur privilegjin e vetėqeverisjes.
Kryengritjet antiosmane nė gjysmėn e dytė tė shek. XVI
Nė njė kohė me nėnshtrimin e krahinės sė Labėrisė nė jug, qeveritarėt osmanė i shtuan pėrpjekjet pėr tė forcuar pozitat e tyre edhe nė Shqipėrinė e Veriut dhe tė Mesme, nė krahinat fushore si edhe nė ato malore tė vetėqeverisura. Duke i nisur sulmet e tyre nga kėshtjellat e Shkodrės, e Podgoricės, e Zhabjakut, e Medunit, e Plavės dhe nga qytezat gjatė rrugės Shkodėr-Prizren, spahinjtė u pėrpoqėn tė depėrtonin e tė vendoseshin nė ēdo krahinė tė kėsaj treve. Malėsorėt dhe fshatarėsia fushore iu pėrgjigjėn kėtyre sulmeve me njė qėndresė tė armatosur, e cila gjatė dhjetėvjeēarit 1560-1571 u shndėrrua nė njė kryengritje tė gjerė qė pėrfshiu shumė krahina tė Shqipėrisė Veriore e tė Mesme si dhe krahinėn e Labėrisė. Nė mėnyrė tė veēantė kryengritja u pėrhap nė Malėsinė e Madhe, nė zonėn e Dukagjinit, tė Dibrės, tė Kurbinit dhe nė krahinat fushore tė Shkodrės, Lezhės, Mysjes, Ishmit etj.
Nė muajt shkurt-prill 1560, mė shumė se 500 fshatarė nga Reēi, Dardha e nga fshatra tė tjerė tė Lurės e tė Dibrės sė Poshtme, ngritėn krye, vranė spahinjtė dhe u dogjėn shtėpitė. Sulltani dėrgoi Ēaush Koēiun, njohės shumė i mirė i terrenit dhe ngarkoi pėr tė shtypur kryengritjen forcat e sanxhakbejlerėve tė Ohrit, Elbasanit e tė Dukagjinit. Kryengritėsit nuk mundėn t’u bėnin ballė ushtrive osmane. Pesė vjet mė vonė flaka kryengritėse u pėrhap nė nahijen e Pukės dhe nė zonėn midis liqenit tė Ohrit e bregdetit, deri nė krahinėn e Mysjes. Rrugėt u prenė ndėrsa kryengritėsit sulmuan kėshtjellat. Ashpėrsia e Stambollit pėr shtypjen e kėsaj kryengritjeje duket nė urdhrin e sulltanit, ku thuhej: “tė pabindurit t’i shkoni nė shpatė, fėmijėt dhe gratė e tyre t’i bėni robėr, kurse pasuritė dhe plaēkat t’ua grabitni”.
Pėr shtypjen e kryengritjes, u mobilizuan forcat ushtarake tė sanxhakbejlerėve tė Ohrit, tė Elbasanit dhe tė Dukagjinit, por as kėto forca tė bashkuara, nuk arritėn ta mposhtnin atė. Madje, gjendja u ashpėrsua mė tepėr dhe kryengritja pak nga pak u pėrhap nė tė gjitha tokat e sanxhakėve tė Ohrit, tė Dukagjinit dhe tė Shkodrės.
Nė shkurt tė vitit 1565 u ngritėn pėrsėri malėsorėt e krahinave tė Pukės, Iballės, Spasit, Mirditės dhe tė Lumės. Vatra tė rėndėsishme tė luftės u bėnė sidomos fshatrat Riba, Rapi, Dushi, Kullumbria, Fandi i Vogėl, Mirdita e Madhe dhe e Vogėl, Qerreti i Sipėrm e i Poshtėm, Ujmishti, Syroj etj. Kryengritėsit prenė rrugėn Shkodėr-Prizren dhe i shtrinė sulmet e tyre nė viset fushore. Ndėrkohė kryengritja u pėrhap edhe nė krahinat malore tė Kelmendit, Kuēit, Pipėrit si dhe nė fshatrat e rrethinės sė Shkodrės, si nė Kakariq, Balldren, Trush i Sipėrm dhe i Poshtėm, Reē, Obod, Shėnkoll, Shas etj. Kryengritėsit dėbuan pėrfaqėsuesit e pushtetit lokal dhe kundėrshtuan t’i bindeshin legjislacionit osman. Krerėt e tyre kishin zėnė tani vendet e kadilerėve dhe tė subashėve

Guri i madh
26-01-08, 18:28
Kundėr kryengritėsve u hodhėn forcat ushtarake tė bashkuara tė sanxhakbejlerėve tė Dukagjinit, tė Ohrit dhe tė Shkodrės, por edhe kėto nuk arritėn ta pėrmbushnin urdhrin e sulltanit “pėr t’u dhėnė fund njė herė e mirė trazirave nė Shqipėri”. Kryengritjet vazhduan edhe pas vitit 1565, kur u bėnė mė tė pėrgjithshme, meqenėse u shtrinė edhe nė Shqipėrinė Jugore.
Dy vjet mė vonė (mė 1567) ngritėn krye pėrsėri malėsorėt e Labėrisė. Forcat ushtarake tė sanxhakbejlerėve tė Vlorės dhe tė Janinės hynė nė thellėsi tė krahinės, ku ndėshkuan disa fshatra, duke i plaēkitur e djegur, por lėvizjen nuk mundėn ta shuanin. Kryengritėsit u hakmorėn menjėherė, siē thuhet nė njė dokument bashkėkohės, “duke sulmuar lėmin e luftės tė sanxhakbeut tė Janinės, tė cilin e thyen, e vunė nė ikje, e plaēkitėn dhe vranė mė shumė se 800 turq”.
Nė nėntor tė vitit 1568, banorėt e disa fshatrave tė sanxhakėve tė Dukagjinit dhe tė Ohrit, veēanėrisht ata tė krahinave tė Dibrės sė Poshtme, Lumės, Mirditės, Mysjes u hodhėn pėrsėri nė kryengritje, vranė pėrfaqėsuesit e pushtetit osman dhe refuzuan tė paguanin xhizjen. Gjendja nė vend nuk ishte qetėsuar aspak. Pushteti osman nė njė varg krahinash u pėrmbys dhe kryengritjet vazhduan tė shpėrthenin dhe nė vitin 1570, kur me krijimin e njė gjendjeje tė jashtme ndėrkombėtare tė favorshme, arritėn kulmin e zhvillimit tė tyre.
Nė gjysmėn e dytė tė shek. XVI Perandoria Osmane ishte nė kulmin e fuqisė sė vet. Epėrsia e saj ushtarake qėndronte jo vetėm nė forcat tokėsore, por edhe nė fuqinė e madhe detare, me tė cilėn rrezikonte ishujt e deteve Egje e Jon, qė ishin kryesisht nėn sundimin e Republikės sė Venedikut. Mė 1570 njė flotė e madhe osmane sulmoi ishullin e Qipros. Hyrja nė veprim e kėsaj fuqie tė rėndėsishme detare shqetėsoi Venedikun dhe shtetet e tjera mesdhetare evropiane. Si rrjedhim, u formua njė koalicion nga shtetet pjesėmarrėse kundėr Perandorisė Osmane. Spanja, Papati e Venediku ishin mė tė interesuar nė shpėrthimin e kryengritjeve shqiptare, me tė cilat synonin t’i gozhdonin osmanėt nė Shqipėri. Venediku kėrkonte tė mbronte me anė tė kryengritjeve zotėrimet e veta tė Ulqinit e tė Tivarit si dhe ishullin e Korfuzit. Pranė krerėve kryengritės u dėrgua si pėrfaqėsues i koalicionit princi roman Prosper Kolana. Krerėt e lėvizjes kryengritėse shqiptare u vunė menjėherė nė lidhje me koalicionin e shteteve evropiane, duke shpresuar tė gjenin te ky koalicion njė aleat tė jashtėm, qė do t’i ndihmonte pėr ta hequr qafe zgjedhėn osmane. Prandaj me shpėrthimin e luftės midis Perandorisė Osmane dhe koalicionit tė shteteve evropiane, lėvizja kryengritėse shqiptare, qė nuk ishte ndėrprerė, mori hov mė tė madh dhe karakteri i saj ēlirimtar doli nė plan tė parė.

Guri i madh
26-01-08, 18:29
Lėvizja mori njė hov tė tillė sidomos nė krahinat e sanxhakėve tė Shkodrės e tė Dukagjinit. Pėrveē malėsorėve u hodhėn nė luftė edhe banorėt e rrethinės sė Shkodrės, tė cilėt kishin vendosur lidhje me garnizonet e fortesave tė Tivarit dhe tė Ulqinit. Nė shkurt tė vitit 1570, 7 000 deri 8 000 kryengritės shqiptarė, tė bashkuar me forcat e kėtyre garnizoneve, sulmuan pėr tri ditė rresht qytetin e Lezhės, por nuk arritėn ta ēlironin. Pasi u bashkuan me malėsorėt dukagjinas, ata ēliruan Ishullin e Lezhės. Ndėrkohė ngritėn krye edhe banorėt e Mysjes, tė Kurbinit e tė Krujės, tė cilėt i shtrinė sulmet deri nė kėshtjellėn e Lezhės. Pas ēlirimit tė Ishullit tė Lezhės, forcat e kryengritėsve nė bashkėveprim me forcat venedikase iu drejtuan Shkodrės dhe sulmuan qytetin. Mbrojtėsve tė Shkodrės u erdhi nė ndihmė ushtria e ejaletit tė Rumelisė, ndaj sulmi nuk pati sukses. I alarmuar nga pėrpjesėtimet e mėdha qė mori kryengritja, pushteti qendror osman dėrgoi forca tė mėdha ushtarake dhe mundi ta kufizonte atė vetėm nė viset malore.
Ndėrkohė vazhduan luftimet veneto-osmane nė bregdetin shqiptar e dalmat. Nė qershor tė vitit 1570 flota e Venedikut u pėrpoq tė pushtonte Durrėsin, por garnizoni osman mundi ta pėrballonte sulmin. Pas kėsaj flota mori rrugėn drejt bregdetit tė Himarės, ku banorėt prej kohėsh ishin hedhur nė kryengritje. Nė bashkėpunim me stratiotėt qė erdhėn me anije, himariotėt shtinė nė dorė kėshtjellėn e Sopotit dhe ēliruan tė gjithė krahinėn e Himarės. Por edhe kjo fitore nuk zgjati shumė. Forcat e sanxhakbejlerėve tė Vlorės dhe tė Delvinės, tė pėrkrahura nga trupa tė shumta jeniēere, qė erdhėn me flotėn osmane, e shtypėn kryengritjen dhe vendosėn pėrsėri pushtetin e tyre.
Pastaj flota osmane kaloi nė ujėrat e Ulqinit pėr tė bashkėvepruar me forcat ushtarake qė vepruan kundėr kryengritėsve nė sanxhakėt e Shkodrės e tė Dukagjinit. Pasi ishin ēliruar tashmė nga pesha e madhe e kryengritjes sė Veriut, forcat osmane rrethuan garnizonin venedikas tė Ulqinit qė qėndroi gjatė dhe u dorėzua vetėm nė gusht tė vitit 1571. Sanxhakbeu fitimtar e la tė lirė garnizonin venedikas tė shkonte nė Raguzė, kurse popullsinė vendase shqiptare e ndėshkoi me egėrsi tė madhe. Njė pjesė tė qytetarėve i kaloi nė shpatė, kurse pjesėn tjetėr, sidomos gratė e fėmijėt, i mori me vete si skllevėr.
Pak mė vonė forcat e sanxhakbeut tė Shkodrės rrethuan Tivarin, mirėpo garnizoni venedikas e dorėzoi qytetin pa luftė. Kėshtu kaluan edhe pjesėt e fundit tė truallit shqiptar nėn zgjedhėn osmane.
Nė tetor tė vitit 1571, flota e koalicionit tė shteteve evropiane e shpartalloi flotėn osmane nė gjirin e Korintit, nė afėrsi tė Lepantit. Por kjo fitore e madhe nuk u shfrytėzua, sepse kontradiktat qė lindėn midis pjesėmarrėsve tė koalicionit ēuan shpejt nė prishjen e tij. Republika e Venedikut, duke mos pasur mė frikė nga epėrsia osmane nė det, u shkėput nga aleanca dhe lidhi paqe me Stambollin (1573).

Guri i madh
26-01-08, 18:30
Shpresat qė kishin shqiptarėt pėr tė gjetur te Venediku njė aleat tė jashtėm, qė do t’i ndihmonte nė mėnyrė aktive nė luftėn pėr ēlirim nga zgjedha osmane, morėn fund kur venedikasit lidhėn marrėveshje me osmanėt dhe i braktisėn kryengritėsit nė fatin e tyre. Nėn presionin e forcave tė mėdha ushtarake tė sundimtarėve osmanė, kryengritėsit u detyruan tė tėrhiqeshin nga Ishulli i Lezhės pėr t’u mbrojtur nė malet e tyre (1574).
Me ekspeditat e shpeshta ushtarake qė ndėrmorėn mė vonė, sundimtarėt osmanė arritėn tė pėrforconin pushtetin e tyre tė lėkundur dhe mė sė fundi tė futnin spahinjtė nė tė gjitha krahinat malore tė sanxhakut tė Shkodrės dhe tė Dukagjinit. Depėrtimi i spahinjve nė kėto malėsi ishte i pėrkohshėn.
Lėvizjet kryengritėse nuk pushuan edhe gjatė viteve 80-90 tė shek. XVI. Ato u shtrinė nė krahinat e Kuēit e tė Kelmendit, Piprit, nė sanxhakėt e Prizrenit e tė Shkupit. Me 1586 qindra kryengritės kishin zėnė Grykėn e Kaēanikut, pasi kishin vrarė kadiun sė bashku me familjen e tij. Pėrpjekja pėr tė vjelė xhizjen nė krahinėn e Matit (1590) u bė shkak pėr kryengritjen nė krahinat e Ohrit, tė Dibrės e tė Tetovės. Kėtu, sipas burimeve bashkėkohore, vepronin 10 000 kryengritės shqiptarė. Megjithatė kryengritjet dėshtuan.
Pėr shtypjen e tyre u pėrdorėn njė sėrė masash: forcat e armatosura dhe dhuna, ndėrtimi i kėshtjellave tė reja dhe vendosja e garnizoneve ushtarake, copėtimi i sanxhakėve tė mėdhenj nė mė tė vegjėl, shpėrngulja me forcė e kryengritėsve nga zonat malore nė ato fushore, kundėrvėnia e qytetarėve kundėr fshatarėve, duke i falur nga disa taksa shtetėrore, vrasjet, djegiet deri nė marrjen rob tė grave e tė fėmijėve. Si pėrfundim i njė vargu ekspeditash ushtarake, spahinjtė u vendosėn edhe nė krahinat malore tė sanxhakut tė Shkodrės dhe atij tė Dukagjinit.
Fitorja e Lepantit u tregoi shteteve tė ndryshme tė Evropės se ushtria osmane nuk ishte “e pamposhtur”. Prandaj Fuqitė e Mėdha evropiane projektuan organizimin e ekspeditave tė tjera ushtarake kundėr Perandorisė Osmane, nė tė cilat njė rėndėsi tė posaēme do tė kishin edhe kryengritjet nė Shqipėri. Spanja, Papati dhe pak mė vonė Austria, u orvatėn tė vendosnin lidhje me kryengritėsit shqiptarė, ato dėrguan nė Shqipėri misionarė tė huaj dhe shqiptarė, me anėn e tė cilėve pėrpiqeshin tė afroheshin me krerėt shqiptarė.
Interesimi i kėtyre shteteve gjeti njė pritje tė mirė nė Shqipėri. Krerėt e krahinave tė ndryshme e shfrytėzuan rastin pėr tė kėrkuar nga shtetet e huaja ndihmė nė armė e nė mjete tė tjera lufte, duke shpresuar, njėkohėsisht, se do tė gjenin tek ata aleatė nė luftėn e pėrbashkėt kundėr osmanėve. Mė 1577 dhe 1581 himariotėt i kėrkuan papės t’u jepte ndihmė nė tė holla pėr tė blerė armė kundėr osmanėve. Si Papati, ashtu dhe Spanja e Austria, zakonisht u pėrgjigjeshin shqiptarėve me premtime dhe kėshilla qė tė prisnin “kohė mė tė mira” pėr tė filluar luftėn kundėr sundimtarėve osmanė.
Ndryshe nga kėto, Republika e Venedikut mbajti njė qėndrim tė hapur armiqėsor ndaj kryengritjeve shqiptare. Pas paqes qė lidhi me turqit mė 1573, ajo nuk kishte mė interes t’i prishte marrėdhėniet me Perandorinė Osmane. Me shkatėrrimin e flotės osmane nė Lepant, kjo nuk e kėrcėnonte mė epėrsinė e Venedikut nė det. Senati venedikas i trembej mė tepėr fuqisė sė madhe detare tė Spanjės dhe sidomos kalimit tė saj nė bregdetin shqiptar e ballkanik. Pėr t’i dalė para kėtij rreziku, ai u pėrpoq qė tė asgjėsonte ēdo lidhje tė shqiptarėve me Spanjėn, duke mbytur qė nė lindje ēdo kryengritje tė tyre. Pėrveē disa krerėve dhe prelatėve qė ishin nėn ndikimin e tij, senati pėrdori ēdo mjet qė nga korruptimi me tė holla e deri nė komplotet e armatosura pėr tė bėrė qė shqiptarėt jo vetėm tė mos fitonin lirinė me ndihmėn e ndonjė shteti tjetėr, por tė bėheshin nė njė tė ardhme shtetasit e tij. “Venedikasit, shkruante Gjergj Vlladenji, njė personalitet shqiptar i njohur i shek. XVII, meqenėse pretendojnė tė bėhen njė ditė zotėr tė Shqipėrisė, nuk lejojnė tė ēlirohet ky vend nga duart e tė tjerėve, madje kur u bie nė vesh ndonjė marrėveshje e tillė, ua zbulojnė vetė turqve, siē vepruan nė vitet e kaluara kur qe fjala pėr tė shtėnė nė dorė Shkodrėn”. Njė qėndrim tė tillė mbajti Republika pėr gati 70 vjet (1573-1644).

Guri i madh
26-01-08, 18:31
Edhe shtetet e tjera evropiane, tė interesuara pėr shpėrthimin e kryengritjeve nė Shqipėri, u pėrpoqėn t’i pėrdornin kėto nė interes tė planeve tė tyre luftarake. Kur pėrgatiteshin tė hynin nė luftė kundėr Perandorisė Osmane, ato u premtonin kryengritėsve shqiptarė ndihma dhe i nxitnin tė intensifikonin luftėn. Por, kur lidhnin paqe me tė, i linin pa ndihma dhe tė vetėm pėrballė ekspeditave ndėshkimore osmane. Nga ana tjetėr, secila fuqi evropiane, nė rivalitet me tė tjerat, duke dashur t’i lidhte krerėt shqiptarė pas politikės sė vet, shkaktonte me anėn e premtimeve dhe mjeteve propagandistike qė pėrdorte, pėrēarjen e forcave tė kryengritėsve vendas. Si rrjedhim, nė fund tė shek. XVI, krerėt himariotė dhe njė pjesė e atyre tė Shqipėrisė sė Veriut e tė Mesme me peshkopin e Stefaniskės (Shqipėria e Mesme) nė krye, Nikollė Mekajshin, anonin nga Papati dhe Spanja. Tė tjerė krerė tė veriut nėpėrmjet peshkopit tė Zadrimės, Nikollė Bardhit, mbanin anėn e Venedikut. Nga mbarimi i shek. XVI disa krerė tė veriut dhe personalitete tė Shkodrės, tė Lezhės, tė Durrėsit, tė Prizrenit, filluan tė orientoheshin edhe nga Austria. Ndėrsa kryepeshkopėt e Ohrit, nė jug tė vendit, anonin nga Moska.
Nė kėto rrethana nuk u realizua detyra e rėndėsishme, nuk u ndihmua lufta e popujve tė Ballkanit dhe nė mėnyrė tė veēantė e popullit shqiptar pėr t’u ēliruar nga sundimi osman. Pėrmbushja e kėtij objektivi, siē vinin nė dukje shpeshherė pėrfaqėsuesit e kryengritėsve shqiptarė, ishte edhe nė interes tė popujve dhe shteteve tė Evropės.
Kryengritjet e armatosura tė shek. XVI dėshtuan. Ato nuk u zhvilluan nė tė njėjtėn kohė, nė mėnyrė tė organizuar dhe nuk ia dolėn tė shkriheshin nė njė kryengritje tė vetme. Pushteti osman ndoqi politikėn “pėrēa e sundo”. Krerėt shqiptarė civilė e klerikė nuk kishin njė unitet mendimi sidomos pėr zgjedhjen e aleatit tė jashtėm. Sė fundi, mungoi edhe ndihma konkrete nga jashtė.

Guri i madh
26-01-08, 18:33
2. KUVENDET SHQIPTARE
Kuvendet e shek. XVI
Depėrtimi i spahinjve nėpėr malėsitė e vetėqeverisura, pėrhapja e sundimit osman, rritja e detyrimeve ndaj fshatarėsisė shqiptare, shkaktuan njė qėndresė mė tė fuqishme tė malėsorėve, gjallėruan lėvizjen e pjesės tjetėr tė fshatarėsisė shqiptare, si dhe pėrpjekjet e krerėve shqiptarė laikė e fetarė pėr t’i shndėrruar kryengritjet e veēanta tė armatosura dhe pakėnaqėsinė e shqiptarėve nė njė lėvizje tė pėrgjithshme pėr ēlirim, me njė organizim mė tė lartė e mė tė gjerė se deri atėherė.
Pėrvoja luftarake e dėshtimi i kryengritjeve tė shek. XVI u tregoi kryengritėsve malėsorė se mbrojtja e vetėqeverisjes dhe lufta pėr ēlirim nga zgjedha osmane mund tė arriheshin duke bashkuar forcat e tyre me ato tė krahinave tė tjera, dhe me forma organizative mė tė pėrshtatshme. Njė formė e tillė u bė nė kuvendet shqiptare, qė ishin njė institucion i ri politik me karakter ndėrkrahinor, njė bashkim forcash mė i lartė e mė i gjerė, i cili u arrit mbi bazėn e kuvendeve krahinore ekzistuese. Nė kuvendin shqiptar, pėrveē krerėve tė krahinave tė vetėqeverisura malore, morėn pjesė pėrfaqėsuesit e krahinave tė tjera. Me kėto kuvende u bashkuan edhe njė varg prelatėsh katolikė e ortodoksė, interesat e tė cilėve, sikurse ato tė fshatarėsisė, nuk pajtoheshin me sunduesit osmanė.
Kalimi nė kėtė formė tė re organizative prapa sė cilės qėndronte fshatarėsia dhe krerėt e saj laikė e klerikė, e ngriti luftėn nė njė shkallė mė tė lartė, mė tė gjerė e mė tė ashpėr, e futi atė nė njė fazė tė re. Malėsitė shqiptare, tė favorizuara edhe nga terreni malor, u bėnė tani qendrat e shtabeve drejtuese dhe vatrat kryesore nga shpėrthyen dhe u pėrhapėn nė pjesėn tjetėr tė vendit lėvizje kryengritėse tė papara deri atėherė pėr gjerėsinė e forcėn e tyre.
Pėrvoja e luftės i mėsoi krerėt shqiptarė tė pėrqafonin njė formė tė re lufte pėr t’i bėrė ballė mė me sukses fuqisė sė madhe tė pushtuesve: tė bashkonin e tė drejtonin nėpėrmjet kuvendeve shqiptare tė gjitha vatrat e qėndresės shqiptare, dhe tė bashkėrendonin luftėn e tyre pėr liri me atė tė popujve tė shtypur tė Gadishullit Ballkanik e me luftėn e shteteve evropiane pėr dėbimin e osmanėve nga Evropa.
Nė kuvendet shqiptare u hartuan njė sėrė projektesh. Ato iu drejtuan shteteve evropiane pėr ēlirimin e tė gjitha tokave shqiptare. Nė promemorjet tregohej gatishmėria e shqiptarėve pėr luftė, sasia e luftėtarėve, strategjia dhe taktika qė do tė ndiqej pėr ēlirimin e vendit, duke pėrfshirė kėtu edhe bashkėpunimin e kryengritėsve me rojtarėt e kėshtjellave, tė cilėt kishin prejardhje shqiptare. Aty bėheshin pėrpjekje pėr t’i bindur qeveritė e shteteve evropiane tė ndėrmerrnin njė aksion kundėr Perandorisė Osmane, i cili do tė bashkėrendohej me veprimet luftarake tė kryengritėsve shqiptarė dhe ballkanikė. Njėkohėsisht kuvendet kėrkonin prej tyre edhe armė zjarri, meqenėse me shpatat, heshtat e shigjetat, kryengritėsit shqiptarė gjendeshin nė kushte inferiore nė krahasim me forcat osmane.
Nė periudhėn midis viteve 1590-1620 u organizuan njė varg kuvendesh tė tilla. Qendra ku u zhvilluan kėto kuvende u bė krahina e Matit. Lufta e kryengritėsve tė krahinave tė veriut e arriti kulmin e vet nė vitet 1590-1595, kur 10 000 kryengritės tė krahinave malore tė sanxhakėve tė Ohrit e tė Dukagjinit i dėbuan autoritetet e pushtetit osman nga malėsitė dhe i shtrinė sulmet nė krahinat fqinje. Kryengritja ushtroi njė ndikim tė madh brenda dhe jashtė kufijve tė tokave shqiptare, e nė mėnyrė tė veēantė ajo gjallėroi luftėn ēlirimtare tė popullsisė maqedone.
Nė flakėn e kėtyre kryengritjeve, mė 7 nėntor tė vitit 1594, u mblodh nė manastirin e Shėn Mėrisė nė Mat njė kuvend i pėrgjithshėm i krerėve shqiptarė pėr tė hartuar projektin e kryengritjes dhe tė ēlirimit tė krejt vendit. Krerėve shqiptarė, Tom Plezhja e Mark Gjini, tė cilėt mbanin edhe titullin e kalorėsit, si dhe ipeshkvit Nikollė Mekajshi, iu ngarkua detyra tė hynin nė bisedime me papėn pėr zbatimin e projektit tė kryengritjes. Fshehtaz Republikės sė Venedikut, qė nuk donte tė prishte paqen me Stambollin, projekti iu paraqit delegatit tė papės nė shkurt tė vitit 1595. Kėrkesat e pėrfaqėsuesve shqiptarė nė Romė pėr tė siguruar armė nuk dhanė asnjė fryt. Papa i kėshilloi shqiptarėt qė tė prisnin mbasi nuk kishte ardhur koha e duhur. Nga ana tjetėr, Venediku, mundi t’i pėrēajė radhėt e pjesėmarrėsve tė kuvendit duke shfrytėzuar ndikimin e vet mbi disa krerė. Nė qershor tė vitit 1595 kur nė Shqipėri u mor vesh formimi i koalicionit evropian kundėr shtetit osman, krerėt shqiptarė njoftuan papėn se shqiptarėt katolikė e ortodoksė ishin gati tė fillonin kryengritjen sapo tė niste lufta.
Nė tė njėjtėn kohė edhe nė krahinat e Shqipėrisė Jugore u bėnė pėrpjekje pėr tė siguruar armė e mjete pėr kryengritjen nga shtetet evropiane. Mė 1595, patriku i Ohrit, pasi u kthye nga Moska, shkoi nė Butrint dhe, me anėn e qeveritarit tė Korfuzit, i kėrkoi senatit venedikas ndihmė pėr kryengritjen. Por senati e hodhi poshtė kėrkesėn e tij.
Armė iu kėrkuan edhe Papatit e Spanjės (1596), por Papa nuk dėrgoi asnjė ndihmė, duke paraqitur si pretekst shpenzimet e mėdha qė bėnte nė Hungari pėr luftėn e kėtij vendi me Perandorinė Osmane. Oborri i Spanjės premtoi dhe nisi njė kontingjent tė vogėl ushtarėsh. Gati 10 000 kryengritės tė armatosur me jataganė e shigjeta e tė nisur nga krahinat rreth e qark Vlorės, e sulmuan ushtrinė osmane nė qytet me shpresė se nė portin e Vlorės do tė vinin ndihmat spanjolle. Por kjo ndėrmarrje shkoi kot, se edhe ato armė qė ishin nisur u sekuestruan nė det prej venedikasve.
Ky qėndrim i shteteve evropiane dhe i Vatikanit, i dėmtoi kryengritjet nė Shqipėri, por nuk mundi t’i ndalte pėrpjekjet pėr pėrhapjen e tyre nė shumicėn e krahinave. Mė 1598 u organizua Kuvendi i dytė ndėrkrahinor nė Blinisht tė Zadrimės. Ai iu drejtua pėr ndihmė perandorit austriak. Venediku kapi pėrfaqėsuesit e kuvendit dhe sabotoi aleancėn. Megjithatė ideja e organizimit tė njė kryengritjeje tė pėrgjithshme u pėrhap nė krejt tokat shqiptare. Njė rol pėr pėrhapjen e saj luajtėn klerikėt e prelatėt. Me krerėt e prelatėt e krahinave tė Mbishkodrės dhe tė Dukagjinit u bashkuan edhe shumė krerė tė krahinave tė tjera veriore, tė mesme dhe jugore. Me pjesėmarrjen e pėrfaqėsuesve tė tyre nė vitin 1601 u mbajt njė kuvend i madh pranė kishės sė Shėn Lleshdrit (Aleksandrit) nė fshatin Dukagjin. Nė punimet e tij, qė vazhduan edhe mė 1602, morėn pjesė 2 656 delegatė laikė e fetarė tė ardhur nga 14 krahina tė Shqipėrisė (nga Malėsia e Shkodrės, Zadrima, Dukagjini, Kosova, Lezha, Kurbini, Mati, Dibra, Petrela, Durrėsi, Elbasani, Shpati e nga Myzeqeja). Kuvendi u drejtua nga Nikollė Mekajshi, Nikollė Bardhi dhe Gjin Gjergji. Ai mori vendimin ta fillonte luftėn pėr ēlirimin e vendit. Kėtė vendim historik e nėnshkruan 52 krerė kryesorė, 4 nga secila krahinė. Por mbeti si problem sigurimi i aleatėve dhe i armėve.
Pėr tė larguar dyshimet e Venedikut dhe pėr ta tėrhequr atė nė anėn e vet, kuvendi vendosi kėtė radhė t’i drejtohej mė parė Republikės sė Shėn Markut pėr t’i kėrkuar ndihmė dhe armė. Pėr kėtė qėllim dy pėrfaqėsues, Nikollė Bardhi dhe Pal Dukagjini u dėrguan nė Venedik. Por edhe kėtė herė senati i pėrcolli pėrfaqėsuesit shqiptarė me porosinė e zakonshme pėr tė pritur pasi “nuk kishte ardhur koha pėr luftė kundėr turqve”.
Kuvendi vendosi qė t’i niste pėrsėri dy pėrfaqėsuesit e vet nė Venedik pėr t’i deklaruar senatit se po tė mos e ndihmonte lėvizjen e armatosur, tė 40 mijė kryengritėsit shqiptarė do tė ishin tė shtrėnguar t’i drejtoheshin mbretėrisė tjetėr evropiane, duke pasur parasysh Spanjėn, rivalen e Venedikut. As kėto kėrcėnime nuk e bindėn Republikėn, e cila mė shumė se kurdoherė donte tė ruante paqen me osmanėt, pėr arsye se nė kėtė kohė midis Stambollit dhe Vjenės kishin filluar bisedime pėr paqe. Edhe kėtė herė Republika veproi aty pėr aty pėr tė mbjellė farėn e pėrēarjes nė radhėt e udhėheqėsve tė kuvendit me qėllim qė tė mėnjanonte rrezikun e afrimit tė shqiptarėve me Spanjėn. Ajo mundi tė korruptonte me ar dhe tė bėnte pėr vete Nikollė Bardhin e Pal Dukagjinin, si dhe disa krerė tė tjerė.
Kėshtu pėrpjekjet pėr tė siguruar njė aleat tė jashtėm aktiv si dhe armė, nuk dhanė asnjė fryt. Situata politike ndėrkombėtare nuk ishte e pjekur pėr veprime luftarake kundėr Perandorisė Osmane, sepse, tė nisura nga interesat e tyre pėr tė ruajtur paqen me Stambollin, shtetet kryesore evropiane nuk u dhanė shqiptarėve ndihmėn e kėrkuar.

Guri i madh
26-01-08, 18:34
Dėbimi i spahinjve nga malėsitė
Krahas kuvendeve nė Shqipėri shpėrthyen edhe njė varg kryengritjesh. Sipas letrės sė Nikollė Mekajshit drejtuar papa Klementit VIII nė vitin 1603, dukagjinasit vazhdonin tė ishin nė kryengritje. Pėrveē zonave autonome kryengritja u shtri edhe nė zonėn e timarit. Njė lėvizje e tillė qe kryengritja e vitit 1607, e drejtuar nga Andrea (Idar) Manesi. Ai shpalli se do tė bėhej njė Skėnderbe i dytė. Thirrjes pėr luftė tė Andrea Manesit iu pėrgjigjėn 3 000 veta. Ai pretendonte se zoti i kishte besuar Perandorinė Osmane pėr tė ndėshkuar tė kėqijat qė ndodhnin nė tė. Pėr tė pėrmirėsuar gjendjen e fshatarėve ai zbriti madhėsinė e taksave nė 3/4 e tyre. Andrea Manesi ishte pėr tė qeverisur me drejtėsi, prandaj u bėri thirrje kadilerėve nė rast se do tė kryenin me ndershmėri detyrėn, do ta mbanin atė, nė tė kundėrt, do tė ndėshkoheshin. Shumė qeveritarė braktisėn detyrėn. Brenda njė kohe tė shkurtėr, numri i kryengritėsve u rrit shumė. Kryengritja pėrfshiu krahinat e Dukagjinit, tė Kthellės e tė Selitės. Kjo kryengritje ishte me mbulesė fetare dhe kėrkonte rivendosjen e drejtėsisė ligjore islamike. Sulltani e thirri nė Stamboll Andrea Manesin pėr tė vėrtetuar profecinė e tij. Andrea e kuptoi se ftesa ishte njė kurth pėr ta eleminuar, prandaj nuk u paraqit nė pallat. Atėherė sulltani mobilizoi forca tė shumta pėr ta shtypur kėtė kryengritje qė zhvillohej krahas atyre tė malėsive dhe qė mund tė pėrhapej nė tė gjitha zonat fushore dhe mė tej nė gjithė vendin. Megjithatė, udhėheqėsi i saj, bashkė me ndjekėsit e vet mė tė afėrt, arriti tė shpėtonte dhe u strehua nė Dukagjin. Prej kėndej ai zbriste kohė mė kohė nė krye tė ēetės sė vet nė zonat fushore tė Shqipėrisė sė Mesme, duke mbajtur gjallė njė lėvizje kaēake gjer mė 1610. Andrea hyri nė lidhje me mbretin e Spanjės dhe kėrkoi ndihmėn e tij, por nuk mori pėrgjigje. Kryengritja u shtyp mė 1610.
Nė vitin 1608 nė zonėn e Tivarit e tė Ulqinit, fshatarėt u ngritėn kundėr grabitjeve tė bėra nga sanxhakbeu i Shkodrės gjatė njė vizite nė atė krahinė. 3 000 shqiptarė e rrethuan atė dhe e detyruan tė mbyllej nė kėshtjellėn e Shkodrės. Numri i kryengritėsve para qytetit tė Shkodrės arriti nė 10 000 veta. Tre vjet mė vonė, shqiptarėt qė ndodheshin nė Malin e Zi e pritėn me armė sanxhakbeun, i cili kishte shkuar pėr tė vjelė haraēin, dhe e vranė atė sė bashku me spahinjtė qė e shoqėronin. Qeveria osmane dėrgoi kundėr tyre pashain e Bosnjės nė krye tė 10 000 ushtarėve.
Gjatė dhjetėvjeēarit tė parė tė shek. XVII edhe lėvizja ēlirimtare nė malėsitė erdhi duke u rritur. Kryengritja e malėsorėve, e udhėhequr nga krerėt e tyre pjesėmarrės tė kuvendeve, filloi me thyerjen e sigurisė sė rrugėve dhe u zhvillua me sulme plaēkitėse kundėr karvaneve tregtare nė rrugėt Shkodėr-Prizren e Shkodėr-Podgoricė-Pejė dhe me operacione kundėr kėshtjellave e qytezave tė fortifikuara, tė mbrojtura nga garnizone ushtarake. Me gjithė varfėrinė e tė dhėnave rreth kėsaj kryengritjeje, dokumentet dėshmojnė pėr faktin se njėri pas tjetrit u dėbuan tė gjithė spahinjtė dhe vojvodėt e vendosur nė krahinat malore tė sanxhakėve tė Shkodrės dhe tė Dukagjinit.
Fitorja e kėsaj kryengritjeje ishte shumė e rėndėsishme. Spahinjtė u dėbuan e nuk mundėn tė fitonin pozitat e humbura dhe kėto krahina u bėnė vatrat kryesore tė luftės kundėr sundimit osman. Pas kėtyre fitoreve tė viteve tė para tė shek. XVII, malėsorėt kryengritės u derdhėn pėr njė kohė tė gjatė edhe kundėr fushave qė rrethonin malėsitė e tyre, duke dėmtuar nė radhė tė parė bazat ushtarake dhe ekonomike tė sunduesve osmanė nė tokat shqiptare dhe nė viset fqinje.
Qeveritarėt osmanė, duke vlerėsuar humbjet qė kishin pėsuar nga lėvizjet kryengritėse tė malėsorėve, organizuan ekspedita ndėshkimore veēanėrisht kundėr vatrės kryesore tė kėtyre lėvizjeve - malėsive tė Dukagjinit. Nė mėnyrė tė veēantė ndėrprerja e rrugės Shkodėr-Prizren i shtyu sundimtarėt osmanė tė ndėrmerrnin ekspedita tė fuqishme. Njė ekspeditė e parė prej 1 500 ushtarėsh, e komanduar nga Ahmet bej Kuka, sulmoi kryengritėsit nė krahinėn e Iballės, por nuk arriti ta hapte rrugėn dhe dėshtoi krejtėsisht. Prandaj sanxhakbejlerėt e Shkodrės dhe tė Prizrenit, me t’u kthyer nga fronti i luftės me Austrinė, morėn masa tė rėndėsishme pėr tė hapur kėtė rrugė tė domosdoshme qė lidhte bregdetin me viset e brendshme tė Shqipėrisė dhe me ato tė Gadishullit Ballkanik.
Gjatė kėsaj periudhe si nga vetė shqiptarėt, ashtu edhe nga tė huajt, u hartuan projekte pėr ēlirimin e Shqipėrisė dhe tė krejt Ballkanit nga sundimi osman. Kalorėsi boshnjak Bertuēi hartoi dhe u pėrpoq tė vėrė nė jetė njė projekt tė vetin pėr ēlirimin e Shqipėrisė e tė Ballkanit. Pėr vite me radhė ai u end nėpėr kryeqytetet e Evropės si udhėheqės i njė ushtrie kryengritėsish prej 30 000 shqiptarėve dhe 50 000 boshnjakėve. Mbreti i Spanjės dhe zėvendėsmbreti i Napolit nėpėrmjet kalorėsit Dofisti dhe personave tė tjerė, u pėrpoqėn tė hartonin nė bashkėpunim me Nikollė Mekajshin, Lala Drekalin etj. njė plan pėr ēlirimin e Shqipėrisė. Anton Kaboja dhe Aleksandėr Kastro u paraqitėn kėtyre disa projekte tė tjera. Por edhe kėta u ftohėn nga ky plan kur panė qėndrimin e shqiptarėve, tė cilėt mė mirė pranonin sundimin osman sesa tė kalonin nėn sundimin spanjoll. Nė vitet 1609-1610 Nikollė Mekajshi i paraqiti mbretit tė Spanjės, Filipit II dy relacione. Por tė gjitha projektet mbetėn nė letėr.
Mė 1610, ushtritė e dy sanxhakbejlerėve, tė nisura njėra nga Shkodra dhe tjetra nga Prizreni, hynė nė luginėn e Drinit. Malėsorėt, duke mos siguruar nga jashtė asnjė lloj ndihme dhe duke qenė tė armatosur vetėm me armė tė vjetra, nuk mundėn tė ndalonin marshimin e tyre. Kėto dy ushtri pėrparuan gjatė rrugės, vendosėn garnizone nėpėr qytezat e kėshtjellat dhe u takuan te Vau i Dejės. Duke u vėrsulur nė brendi tė krahinave pėrreth rrugės, repartet osmane u shkaktuan dėme tė ndjeshme malėsorėve, por nuk mundėn tė vendosnin kontrollin e tyre nė thellėsi.
Kjo ekspeditė e tronditi mjaft rėndė vatrėn e qėndresės nė malėsitė e Dukagjinit. Vendosja e garnizoneve bėri qė Dukagjini ta humbiste rėndėsinė e vet si vatra kryesore e qėndresės sė malėsorėve tė Shqipėrisė Veriore. Njė vatėr e re qėndrese tashmė u bė Mirdita. Duke u nisur nga njė krahinė e vogėl fillestare qė mbante kėtė emėr, qėndresa pėrfshiu nė kėtė periudhė edhe nahijet e Fanit tė Madh dhe Fanit tė Vogėl. Pak mė nė jug midis krahinave malore tė Shqipėrisė sė Mesme u krijua njė bashkim politiko-ushtarak me emrin “Lidhja e Arbėnit”. Por, vatra mė e rėndėsishme e qėndresės sė malėsorėve u bėnė krahinat nė veri tė lumit Drin. Nga malėsitė e sanxhakut tė Dukagjinit, qendra e kryengritjeve kaloi nė malėsitė e sanxhakut tė Shkodrės. Krahinat e Kastratit, Shkrelit, Hotit, Kuēit, Piprit, Vasojeviqit, Palabardhit etj., tė cilat njihen me emrin e pėrbashkėt Malėsia e Madhe ose Malėsia e Mbishkodrės, u lidhėn midis tyre nė luftėn kundėr tė njėjtit armik dhe formuan njė bashkim politik e ushtarak qė njihet nė dokumentet e kohės me emrin “Malet shqiptare”. Nė kuvendet e pėrbashkėta, krerėt e tyre lidhėn besėn se do t’u bėnin ballė me ēdo kusht ekspeditave ushtarake, se do tė luftonin bazat e kėtyre ushtrive nė viset fqinje dhe se do ta mbronin vetėqeverisjen e vet, pėr tė mos lejuar tė vendoseshin pėrsėri nė trojet malore pushteti osman dhe spahinjtė. Nėn drejtimin e kėtyre kuvendeve, malėsorėt filluan sulme tė shpeshta, duke dėmtuar veēanėrisht pronat e spahinjve nė Plavė dhe nė krahinat e Bosnjės dhe tė Maqedonisė.
Qeveritarėt osmanė i drejtuan tani sulmet e tyre kundėr kėsaj vatre tė re tė qėndresės sė malėsorėve. Mė 1612, nė krye tė njė ushtrie prej 25 000 vetash, qė u grumbullua nė Podgoricė, ata filluan ekspeditėn ndėshkimore kundėr Malėsisė sė Madhe.
Pėr tre muaj rresht kėto forca luftuan rreth shtigjeve kryesore pėr tė depėrtuar nė brendi tė kėsaj malėsie, mirėpo nuk ia arritėn qėllimit. Pasi dogjėn vetėm Palabardhin, ato u detyruan tė tėrhiqeshin duke lėnė 300 spahinj tė vrarė.
Njė vit mė vonė, forcat e bashkuara ushtarake tė sanxhakbejlerėve tė Shkodrės, tė Dukagjinit, tė Prizrenit dhe tė Elbasanit, nėn komandėn e Asllan Pashės, ndėrmorėn njė ekspeditė tė re kundėr Kelmendit, qendrės kryesore tė lėvizjes, pėr ta shkatėrruar njė herė e mirė dhe pėr tė vendosur kėtu mė nė fund sundimin e sulltanit. Pas dy javė luftimesh, edhe kjo ekspeditė dėshtoi. Meqė nuk mundėn tė thyenin luftėtarėt malėsorė, kėto forca ushtarake u mjaftuan me shkatėrrimin e njė vargu fshatrash tė braktisura dhe me robėrimin e njė numri grash e fėmijėsh. Gjatė rrugės sė kthimit, ato u sulmuan rreptė nga ēetat e kryengritėsve dhe pėsuan humbje tė rėnda nė njerėz, nė kafshė, nė ushqime dhe nė veshmbathje, qė i lanė nė fushėn e luftės, nga ikėn tė shpartalluar.
Fitorja e arritur kundėr kėtyre dy ekspeditave, si dhe nevoja pėr t’u bėrė ballė tė tjerave nė tė ardhmen, e rritėn autoritetin e Lidhjes sė Maleve dhe e fuqizuan luftėn ēlirimtare. Ishin krerėt e malėsorėve tė Kelmendit dhe tė Kuēit ata qė do tė luanin tani e tutje rolin kryesor si udhėheqės tė kuvendeve tė Lidhjes dhe qė u njohėn si tė tillė edhe nga pėrfaqėsuesit e krahinave tė tjera pėrreth Malėsisė sė Madhe. Lufta qė bėnė malėsorėt me forcat e veta tė kufizuara nėn udhėheqjen e kuvendeve kushtonte shumė shtrenjtė. Prandaj ata nuk i reshtėn pėrpjekjet pėr tė fituar aleatė dhe pėr t’u lidhur me kryengritjet antiosmane edhe tė vendeve fqinje, ku luftimet dhe fitoret e kryengritėsve shqiptarė patėn njė jehonė tė madhe. Nė disa raste malėsorėt shqiptarė ndėrmorėn veprime luftarake tė pėrbashkėta me kryengritėsit fqinjė, veēanėrisht me malėsorėt malazezė.

Guri i madh
26-01-08, 18:35
Kuvendet ndėrballkanike
Nė dhjetėvjeēarin e parė tė shek. XVII, lufta antiosmane e popujve ballkanas kaloi nė njė fazė mė tė lartė, qė karakterizohet nga pėrpjekjet pėr tė bashkėrenditur lėvizjet ēlirimtare tė vendeve tė veēanta. Njė rol tė dorės sė parė nė kėtė drejtim luajtėn krerėt shqiptarė, tė cilėt u bėnė nga organizatorėt mė tė rėndėsishėm tė luftės sė popujve tė shtypur. Fryt i pėrpjekjeve tė tyre ishin mbledhjet e disa kuvendeve ballkanike qė u mbajtėn nė Kuē, nė Prokuplje dhe nė Beograd. Mė 13 dhjetor 1608 nė manastirin e Moraēės, pranė liqenit tė Shkodrės, nėn drejtimin e patriarkut tė Pejės, u mblodhėn krerė serbė, shqiptarė, bullgarė, boshnjakė, hercegovinas e serbė ku u diskutua pėr dėbimin e osmanėve dhe iu kėrkua ndihmė dukės sė Savojės. Kjo mbledhje shėrbeu si pikėnisje pėr organizimin e disa kuvendeve ballkanike.
Kuvendi i parė u mblodh mė 1614 nė Kuē, nė zemrėn e Maleve shqiptare, me pjesėmarrjen e pėrfaqėsuesve tė kryengritėsve tė Shqipėrisė, tė Malit tė Zi, Bosnjės, Hercegovinės, Serbisė dhe tė Maqedonisė. Ai u zhvillua nė dy sesione, njėri nė korrik e tjetri nė shtator. Nga tė gjashtė krerėt kryesorė ballkanas tė kėtij kuvendi dy ishin shqiptarė, Gjergj Bardhi i Mirditės dhe Lala Drekali i Kuēit, kurse nga 44 pėrfaqėsuesit ballkanas njė e katėrta vinin nga vatrat e qėndresės shqiptare.
Nė sesionin e dytė tė kuvendit u hartua plani i operacioneve luftarake. Rėndėsi e veēantė pėr pėrgatitjen dhe fillimin e veprimeve ushtarake nė Gadishullin Ballkanik iu kushtua vatrave malore kryengritėse shqiptare. Nė kėto vatra do tė dėrgoheshin pėr ndihmė nga tė gjitha krahinat ballkanike 12 000 luftėtarė, tė cilėt do tė pajiseshin me armė dhe, sė bashku me kryengritėsit shqiptarė, do tė shpėrthenin prej andej sulmet kundėr garnizoneve osmane. Nga Himara do tė kryhej sulmi pėr ēlirimin e Vlorės, nga malėsitė e Dukagjinit do tė zhvilloheshin operacionet pėr ēlirimin e Krujės, nga Malėsia e Madhe do tė fillonte sulmi pėr ēlirimin e Shkodrės; po kėshtu edhe nga Mali i Zi do tė sulmohej Kastelnovo nė Grykėn e Kotorrit. Nė themel tė kėtij plani qėndronte gatishmėria pėr luftė si dhe pėrvoja shumėvjeēare e kryengritjeve tė deriatėhershme tė popujve tė Ballkanit, e veēanėrisht ajo e shqiptarėve. Nė kryengritje do tė merrnin pjesė edhe mitropoliti i Durrėsit e peshkopėt ortodoksė tė Janinės e tė Artės.
Nė kėtė sesion u shtrua pėrsėri si ēėshtje kryesore ajo e sigurimit tė armėve. Tė dėshpėruar nga dėshtimet e mėparshme, pjesėmarrėsit morėn njė vendim tė ri, qė ishte njė goditje e rėndė pėr princat katolikė, tė cilėt i kishin mbajtur deri tani me fjalė pėr organizimin e “kryqėzatave” dhe nuk kishin dhėnė ndihmė efektive nė armė. Kuvendi ngarkoi tė dėrguarin e vet diplomatik, shqiptarin Gjon Renėsi, qė tė deklaronte nė oborret katolike tė shteteve italiane se kuvendi nuk do tė ngurronte t’u drejtohej pėr ndihmė shteteve protestante, si Anglisė, Holandės dhe princave tė tjerė protestantė tė Gjermanisė.
Midis burrave tė shtetit tė Evropės Perėndimore, qė filluan tė inkurajonin kryengritėsit ballkanas me shpresė se fitorja do t’u jepte atyre mundėsi tė vinin dorė mbi tokat e ēliruara, ishin duka i Parmės nė Itali dhe duka i Neverit nė Francė, prapa tė cilėve qėndronte nė fakt Spanja. Duka i Parmės pranoi ta ndihmonte me armė kryengritjen e projektuar dhe nisi njė anije tė ngarkuar me furnizime pėr nė brigjet shqiptare, por kjo u sekuestrua rrugės nga venedikasit. Atėherė kuvendi vendosi tė bashkėrendiste kryengritjen me ekspeditėn qė pėrgatiste duka i Neverit pėr tė zbarkuar nė Gadishullin Ballkanik. Mirėpo edhe pėrpjekjet e kėtij princi frėng dėshtuan pėr shkak tė kontradiktave politike evropiane.
Meqenėse hapat e parė nuk dhanė rezultatet e dėshiruara, pas kuvendit tė Kuēit u bėnė pėrpjekje pėr njė kuvend tė ri. Mė 11 nėntor 1616 nė Prokuplje morėn pjesė, siē thotė njė burim bashkėkohės, “zotnitė kryesorė tė mbretėrisė sė Bosnjės, tė Kosovės, tė Serbisė, tė Shqipėrisė, tė Maqedonisė dhe tė Arkidukatit tė Hercegovinės”. Pėr shkak tė kushteve tė reja qė ishin krijuar me rritjen e rolit tė Austrisė si kundėrshtari kryesor i Perandorisė Osmane, kėtė herė kuvendi nxori nė plan tė parė si detyrė pėr tė ēliruar sė pari Bosnjėn, meqenėse kishte mundėsi mė tė mėdha tė ndihmohej nga ana e Austrisė. Megjithėkėtė edhe nė kėtė kuvend u pa i nevojshėm njė zbarkim nė Shqipėri, sepse kryengritjet shqiptare mbanin vazhdimisht tė hapur njė plagė nė anėt mė tė dobėta tė Perandorisė Osmane. Nė bregdetin shqiptar, prej nga niseshin rrugėt drejt viseve tė brendshme tė Ballkanit dhe se, - siē thuhej nė vendim, - njė pjesė e popullit tė kėtij vendi “nuk i bindet sulltanit dhe jeton i lirė (siē janė – shėn. i aut.) zotnitė e Dukagjinit, e Kelmendit, e Piprit, e Palabardhit dhe tė Malit tė Zi”. Prandaj nė ēdo plan ushtarak, si mė pėrpara edhe tani, Shqipėria zinte njė vend nga mė tė rėndėsishmit. Me tė zbarkuar flota evropiane nė brigjet shqiptare, 10 000 burra do tė bashkoheshin me forcat hercegovinase. Me 40 000 veta nga Dukagjini, Kelmendi, Pipri, Palabardhi e nga Mali i Zi do tė merrnin kėshtjellėn e Shkodrės e prej andej do tė shkonin drejt Sofjes, ku do tė bashkoheshin me forcat e tjera pėr tė parashtruar planin pėr marrjen e Stambollit. Projekti mbeti pėrsėri nė letėr. Duka i Neverit e zgjati shumė pėrgatitjen e ekspeditės. Nė pragun e nisjes flota u dogj. Spanja i druhej luftės me shtetin osman.
Njė dėshmi tjetėr e lėvizjes ēlirimtare ballkanike u bė kuvendi i Beogradit, qė u mblodh mė 18 nėntor 1620. Aty u shqyrtuan mė me hollėsi planet e dy kuvendeve tė mėparshme dhe u theksua nevoja e ēlirimit tė Shkodrės nga kryengritėsit e Malėsisė sė Madhe dhe tė malėsive tė Dukagjinit, si dhe ēlirimi i Krujės nga banorėt e malėsive tė Shqipėrisė sė Mesme.
Nga tė 24 krerėt e kuvendit tė Beogradit, qė nėnshkruan planin e luftės, mė tė rėndėsishmit ishin Lala Drekali i Kuēit, Gjin Gjergji i Dukagjinit dhe Vuk Gjeēi i Kelmendit, pas tė cilėve vinin krerėt e tjerė tė ardhur nė kuvend nga malet shqiptare. Tė bashkuar nė “Lidhjen e Arbėnit”, Dukagjini, Pipri e Kelmendi do tė nxirrnin 14 000 luftėtarė. Tė gjithė do tė grumbulloheshin nė Pejė, ku do tė krijohej njė ushtri prej 50 000 kėmbėsorėve e 30 000 kalorėsve prej forcave tė Shqipėrisė, Maqedonisė e Serbisė. Edhe kėtė herė kuvendi zgjodhi shqiptarin Gjon Renėsi si njėrin nga tė dėrguarit e vet pėr nė oborret evropiane. Por, ndihma e kėrkuar me armė dhe zbarkimi nė brigjet shqiptare nuk u siguruan as kėtė herė.
Kuvendet ndėrballkanike nuk arritėn tė organizonin njė aksion tė pėrbashkėt pėr dėbimin e osmanėve nga Evropa. Popujve ballkanas e nė radhė tė parė kryengritėsve shqiptarė iu desh tė luftonin me forcat e veta. Shkaqet e dėshtimeve tė pėrpjekjeve pėr organizimin e njė aksioni tė pėrbashkėt ballkanik qėndrojnė kryesisht nė kontradiktat midis shteteve evropiane, tė cilat ishin nė rivalitet me njėra-tjetrėn nė zotėrimet osmane.
Gjatė periudhės sė kuvendeve ballkanike u hartuan mjaft projekte. Patriku i Ohrit, Athanasi, hartoi njė projekt mė 1615-1616. Ai kishte vėnė nė lėvizje peshkopė e klerikė tė tė gjitha rangjeve. Si njohės shumė i mirė i gjendjes nė Ballkan, krahas kulturės teologjike, Athanasi kishte njohuri edhe nga arti ushtarak, aq sa ishte nė gjendje tė hartonte planin e kryengritjes. Ai kishte hyrė nė lidhje me dukagjinasit, kelmendasit dhe pastroviqasit dhe shqiptarėt e tjerė, tė cilėt prisnin ndihmėn nga Spanja e Napoli.
Nė vitin 1621, Pjetėr Budi hartoi njė relacion me tė cilin pėrkrahte projektin e Bertuēit dhe kėrkonte vėnien e tij nė jetė. Sipas tij, 30 000 shqiptarė tė krishterė e myslimanė, ishin gati tė rrėmbenin armėt. Shqiptarėt kishin nevojė pėr armė, municione dhe pėr njė princ pėr t’i udhėhequr. Koha mė e pėrshtatshme ishte viti 1621, mbasi forcat ushtarake osmane tė tokave shqiptare kishin shkuar nė luftė kundėr Polonisė. As relacioni i P. Budit nuk gjeti pėrkrahje.

Guri i madh
26-01-08, 18:37
Ekspedita nė Malėsinė e Madhe nė vitin 1638
Rrezikshmėria e kryengritjeve tė malėsorėve shqiptarė dhe mundėsia e shndėrrimit tė Malėsisė sė Madhe nė qendėr tė njė aksioni tė pėrbashkėt ballkanik dhe evropian kundėr Perandorisė Osmane, shqetėsoi, bashkė me sundimtarėt osmanė nė Shqipėri edhe vetė Stambollin. Prandaj ekspedita tė shumta ushtarake u lėshuan njėra pas tjetrės mbi malėsitė e tė dy krahinave tė lumit Drin, e veēanėrisht mbi Malėsinė e Madhe.
Kėto ekspedita dėshtuan pa arritur qėllimin e tyre, vendosjen e pushtetit osman. Fitoret kundėr tyre ishin fryt i sakrificave tė mėdha tė malėsorėve. Sipas misionarėve tė kishės katolike qė vepronin nė kėto malėsi, popullsia e kėtyre viseve ishte pėrgjysmuar. Klerikėt, si p.sh. arkipeshkvi i Tivarit, Marin Bici, mundoheshin t’i bindnin malėsorėt tė nėnshtroheshin dhe tė paguanin haraēin pėr tė mos u shfarosur krejt. Malėsorėt trima mendonin se liria ishte mė e shtrenjtė se gjithēka.
Mė 1638, para se tė hynte nė luftė kundėr Bagdatit, sulltan Murati IV mori masa pėr tė mbrojtur kufijtė perėndimorė tė shtetit nga ndonjė sulm ose zbarkim i mundshėm i shteteve evropiane, qė mund tė pėrfitonin nga lėvizjet kryengritėse shqiptare. Pėr kėtė qėllim ai organizoi njė ekspeditė tė madhe pėr tė nėnshtruar njė herė e mirė vatrėn kryesore tė lėvizjes, Malėsinė e Madhe. Me kėtė detyrė tė rėndėsishme ai ngarkoi Vuēo Pashėn, bejlerbeun e Bosnjės.
Bejlerbeu grumbulloi nė Podgoricė ushtritė e shtatė sanxhakėve tė krahinave tė Shkodrės dhe tė Dukagjinit. Numri i ushtarėve i kaloi tė 15 000 vetat. Mbasi nėnshtruan nė fillim krahinat e Piprit dhe tė Palabardhit, nė ditėt e para tė shkurtit 1638, ushtarėt e Vuēo Pashės u nisėn nė drejtim tė Kelmendit, qendrės sė kryengritėsve. Komandanti i ekspeditės parashikonte qė pėr shkak tė dėborės, do t’i gjente malėsorėt nė shtėpitė e tyre dhe do tė bėnte kėrdinė mbi ta.
Mirėpo, kur ushtarėt e Vuēo Pashės hynė nė luginat e Kelmendit, malėsorėt i kishin braktisur vendbanimet e tyre me gjithēka dhe ishin tėrhequr nėpėr shpella. Pasi dogji disa fshatra, nė mungesė tė nozullimeve dhe nga frika e mbylljes sė rrugėve prej dėborės, Vuēo Pasha pas dy javėsh dha urdhrin e tėrheqjes. Ndėrkohė malėsorėt kelmendas, tė stėrvitur nė kėto vende malore tė mbuluara me dėborė, nėn udhėheqjen e Vuk Dodės, u mbyllėn armiqve dy shtigjet nga mund tė dilnin prej Kelmendit dhe i sulmuan me vrull. Ushtria e bejlerbeut pėsoi dėme tė rėnda. Frang Bardhi shkroi disa muaj mė vonė se vetėm nė pėrleshjen e parė u vranė njė mijė ushtarė armiq. Duke e goditur pareshtur andej nga nuk e priste, malėsorėt e vunė ushtrinė osmane nė ikje dhe e shpartalluan keqas, e detyruan tė linte shumė tė vrarė dhe plaēkė tė madhe lufte. Deri nė ditėt tona ruhet kujtimi i heroizmave tė kelmendasve nė kėto luftime, si ajo e malėsores Nora qė sakrifikoi veten pėr tė vrarė pashain osman, zgjuarsia e malėsorit Dedė Gjesi qė ndėrtoi njė top duke gdhendur njė trung lisi etj.
Jehona e kėsaj disfate tė bejlerbeut tė Bosnjės dhe e trimėrive tė malėsorėve u pėrhap gjerėsisht nė Gadishullin Ballkanik dhe nė vendet e tjera evropiane. Por dėmet e malėsorėve nė njerėz e nė mjete jetese dhe humbja e ēdo shprese pėr ndihma e aksione nga jashtė, i detyruan kuvendet malėsore tė lidhnin marrėveshje me sundimtarėt osmanė.
Sipas kėsaj marrėveshjeje krahinat e Malėsisė sė Madhe do tė ruanin vetėqeverisjen, me kusht qė tė paguanin haraēin, njė flori nė vit pėr ēdo shtėpi, dhe qė tė pranonin tė dėrgonin njė burrė pėr derė nė rast lufte. Tė drejtėn e vetėqeverisjes me tė njėjtin kusht e ruajtėn edhe malėsitė e Dukagjinit. Por, nė njė varg rastesh, sundimtarėt osmanė i shkelėn marrėveshjet dhe i sulmuan malėsitė. Atėherė malėsorėt i kundėrshtuan me luftė, siē bėnin kurdoherė nė raste tė tilla. Mė 1639, sanxhakbeu i Dukagjinit u orvat tė hynte nė Shalė pėr tė nėnshtruar banorėt. Megjithėse kėta i dėrguan fjalė se ishin gati t’i paguanin detyrimet dhe i kėrkuan qė tė hiqte dorė nga synimi pėr tė shkelur krahinėn, ai nuk pranoi. Atėherė Shala, e bashkuar me fqinjėt, e sulmoi dhe e vuri pėrpara ushtrinė e sanxhakbeut kokėfortė, gjersa ky dhe shumė pasues tė tij mbetėn tė vrarė.
Mė 1648 Venediku pėrhapi lajmin se do tė niste nė Shqipėri njė ekspeditė nėn drejtimin e sulltan Jahjasė, njė pretendent pėr fronin e sulltanit qė endej nė kryeqytetet e vendeve evropiane. Kjo i dha njė gjallėri lėvizjes kryengritėse. Njė vit mė vonė kelmendasit sulmuan kėshtjellėn e Medunit dhe, pas tri ditė luftimesh, e shtinė nė dorė. Kryengritės tė tjerė goditėn Rizanon nė Grykėn e Kotorrit. Kryepeshkopi i Durrėsit, Mark Skurra, me 7 000 luftėtarė sulmoi Shkodrėn. Himariotėt rrėmbyen armėt dhe prisnin ekspeditėn. Me pretekstin e vdekjes sė sulltan Jahjasė, Venediku hoqi dorė nga ekspedita. Mungesa e armėve dhe e mbėshtetjes politike nga jashtė, ndikuan nė mėnyrė tė ndjeshme nė rėnien e pėrkohshme tė hovit tė kryengritjes.
Kryengritjet e shek. XVI dhe ato tė gjysmės sė parė tė shek. XVII, megjithėse shpeshherė morėn pėrpjesėtime tė gjera dhe kėrkuan sakrifica tepėr tė mėdha, nuk e realizuan dot synimin e tyre kryesor, ēlirimin e vendit. Sidoqoftė ato patėn njė varg rezultatesh shumė pozitive. Nė radhė tė parė mbajtėn gjallė frymėn e qėndresės e tė luftės pėr liri, ruajtėn tė pacenuar individualitetin kombėtar tė shqiptarėve. Nė radhė tė dytė, krahinat malėsore e ruajtėn tė drejtėn e vetėqeverisjes sė brendshme nė bazė tė normave dokesore vendase dhe nuk lejuan zbatimin e sistemit tė timarit dhe vendosjen nė to tė pėrfaqėsuesve tė administratės osmane. Pėrveē kėtyre, malėsorėt ruajtėn edhe tė drejtėn tė mbanin armėt kudo qė tė ishin, madje edhe para autoriteteve mė tė larta tė sanxhakut. Kundrejt kėtyre tė drejtave ata detyroheshin, sipas marrėveshjeve tė pėrfunduara me pėrfaqėsuesit e pushtetit osman, tė paguanin nga njė flori nė vit pėr ēdo shtėpi dhe tė dėrgonin nga njė burrė pėr derė nė ushtrinė e sanxhakbeut nė rast lufte brenda sanxhakut.
Lufta e popullit shqiptar vazhdoi tė luante njė rol tė rėndėsishėm ndėrkombėtar gjatė shek. XVI deri nė mesin e shek. XVII. Ajo nuk lejoi qė pushtuesit e huaj tė krijonin nė tokat shqiptare njė bazė tė fuqishme ushtarake pėr t’u hedhur pėrtej Adriatikut. Kryengritėsit shqiptarė gozhduan nė vend pėr njė kohė tė gjatė njė pjesė tė konsiderueshme tė forcave ushtarake armike dhe penguan vėrshimin e tyre drejt Italisė dhe Evropės Perėndimore.
Kryengritjet e shek. XVI-XVII e shndėrruan vendin tonė nė njė nga vatrat kryesore tė luftės ēlirimtare kundėr sunduesve osmanė nė krejt Gadishullin Ballkanik. Me luftėn e tyre shqiptarėt ndikonin nė mėnyrė aktive nė luftėn e popujve tė tjerė tė Perandorisė Osmane pėr ēlirim. Pikėrisht kjo luftė bėri qė nė projektet e shteteve evropiane kundėr Perandorisė Osmane, Shqipėria tė zinte vendin kryesor, nga ku mund tė fillonin operacionet luftarake. Megjithėse projektet e shteteve evropiane mbetėn vetėm nė letėr dhe shqiptarėt nuk gjetėn njė aleat tė jashtėm qė t’i pėrkrahte aktivisht, ata e vazhduan luftėn dhe e rritėn bashkėpunimin me popujt e tjerė fqinjė, qė luftonin nė njė front tė pėrbashkėt kundėr pushtuesit osman. Ky bashkėpunim gjeti shprehjen mė tė qartė edhe nė kuvendet ballkanike.

Guri i madh
26-01-08, 18:38
Kryengritjet antiosmane
(mesi i shek. XVII-mesi i shek. XVIII)
Thellimi i shfrytėzimit ekonomik dhe grabitjet e feudalėve e tė nėpunėsve osmanė sillnin nė mėnyrė tė domosdoshme rezistencėn kundėr tyre. Lufta qė zhvilloi fshatarėsia shqiptare pati forma tė ndryshme, qė nisnin me qėndresėn, vazhdonin me arratisjet dhe pėrfundonin me kryengritjet e armatosura. Rezistenca u zhvillua me dy rrugė: rruga e parė, ishte qėndresa ekonomike. Kjo mori formėn e pėrpjekjeve tė fshatarit pėr tė rritur tė ardhurat e tij dhe pėr tė pakėsuar vėllimin e rentės qė merrte feudali dhe shteti. Kjo ishte forma mė e ulėt e qėndresės sė fshatarėve kundėr shtypjes feudale.
Nė kėto forma bėjnė pjesė edhe pėrpjekjet e fshatarėve pėr tė shtėnė nė dorė tokat e hapura prej tyre.
Nė kushtet e punės me mjete primitive, rritja e rendimentit, qė mund tė ēonte nė shtimin e tė ardhurave tė fshatarit, ishte shumė e vogėl, prandaj fshatari qė kishte krahė pune pėrpiqej tė gjente rrugė tė tjera pėr tė siguruar tokė buke e pėr tė shtuar tė ardhurat. Njė nga kėto rrugė ishte kthimi i kullotave verore ose dimėrore nė toka buke. Kėshtu, nė vitin 1671 ēifēinjtė e ēifligut Moēalas nė kazanė e Myzeqesė kishin hapur pa leje tokė nė kullotėn dimėrore dhe e kishin kthyer nė arė. Pėrveē kullotave, fshatarėt prisnin drurėt e pyjeve dhe tokat i kthenin nė toka buke. Nė vitin 1655 ēifēinjtė e ēifligut Lifaj kishin prerė pyllin dhe e kishin kthyer nė arė, duke e mbjellė me grurė e elb. Por, sipas legjislacionit, toka e hapur mund t’u jepej me tapi atyre qė e hapėn ose personave tė tjerė nė rast se tė parėt nuk pranonin ta merrnin me tapi. Kėto toka kalonin shpesh nė duart e ēifligarėve. Kėshtu ndodhi nė Barbullinjė (1654), nė fshatin Dukas tė Mallakastrės (1686).
Pėrveē luftės ekonomike, qėndresa e fshatarėsisė mori edhe forma tė hapura, siē ishin ankesat e protestat qė shkonin deri te sulltani. Ankimi ishte njė rrugė ligjore, tė cilėn e lejonte sheriati, pėr tė vėnė nė dukje dhunėn, grabitjen e shkeljen e legjislacionit osman.
Ankuesit u drejtoheshin organizmave shtetėrorė pėr ēėshtjet qė ishin nė kompetencat e tyre dhe, nė rast se ato nuk i zgjidhnin, u drejtoheshin organeve mė tė larta. Zakonisht ato fillonin nga kadiu pėr problemet qė i takonin atij. Ankesat preknin aspekte tė ndryshme tė shtypjes. Ato drejtoheshin kundėr nėpunėsve ose vjelėsve tė detyrimeve shtetėrore, qė bėnin kėrkesa mė tė mėdha sesa ishte parashikuar nė dėfterėt, kundėr marrjes sė tė hollave mė tepėr se plani, angarive tė paligjshme etj. Mė tė shpeshta ishin ankesat e protestat kundėr grabitjes nga ana e feudalėve dhe nga vjelėsit e taksave shtetėrore. Kėto ankesa pasqyronin rastet e shkeljes sė legjislacionit osman. Edhe ankesa tė tjera, qė nuk ishin tė parashikuara nė sheriat, dėshmojnė pėr faktin se gjendja e fshatarėsisė sa vinte e keqėsohej mė shumė.
Meqė ankesat nuk sillnin ndryshimin e gjendjes, fshatarėsia shqiptare e rriti qėndresėn nė njė shkallė mė tė lartė, duke kundėrshtuar nė mėnyrė kategorike shlyerjen e detyrimeve tė mbėshtetura nė sheriat e nė urdhrat e sulltanit. Ky refuzim ishte individual dhe kolektiv. Refuzimet bėheshin edhe mė tė organizuara nė bazė fshati. Banorėt e fshatit Pobrat nė vitin 1685 kundėrshtuan shlyerjen e sė dhjetėn e tė salaries. Kjo vendosmėri i detyronte feudalėt tė kėrkonin ndihmėn e gjyqit nė veēanti e tė shtetit nė pėrgjithėsi.
Gjyqi nė pėrgjithėsi ndihmonte feudalėt. Nė grindjen e organizuar midis popullsisė sė Libofshės e Mahmut Tabakut, gjyqi i besoi spahiut dhe urdhėroi fshatarėsinė t’i jepte pjesėn qė pretendonte spahiu.
Si rezultat i kundėrshtimit tė fshatarėve, feudalėt dhe shteti ishin tė detyruar tė hartonin lista me taksa tė prapambetura qė duheshin paguar mė vonė. Nė vitin 1680 nė sanxhakėt e Shkodrės, Ohrit, Vlorės, Elbasanit, Delvinės, Prizrenit e tė Dukagjinit nuk ishin vjelė xhizja, avarizi, nuzuli e surati pėr vitet 1670-1680.
Nė raste tė veēanta fshatarėsia vinte dorė mbi kullotat dimėrore e verore tė spahinjve ose tė ēifligarėve. Nė vitin 1644 popullsia e fshatit Gribė hyri nė kullotėn verore dhe dėboi bagėtitė e spahiut. Nė vitin 1678 banorėt e fshatit Qereshnik pohuan pėrpara kadiut se feudalėt, zotėrues tė kullotės sė fshatit, u kishin marrė kullotėn arbitrarisht, kishin ngritur stane e vatha dhe kishin sjellė 1 500 dhen pėr t’i kullotur.
Kur kėto forma tė qėndresės nuk sillnin ndonjė pėrfitim, fshatarėsia zgjidhte si rrugėdalje nga gjendja e mjeruar, ikjet nga vendbanimi i mėparshėm. Ikjet synonin shkėputjen e plotė ose tė pjesshme tė varėsisė feudale. Fshatarėt e arratisur dėshironin tė gjenin kushte mė tė mira jetese nė krahina tė tjera. Duke u larguar pa lėnė adresė, ata shpresonin se do t’i kėpusnin lidhjet me feudalin. Pėr rrjedhojė do tė shpėtonin nga detyrimet ndaj tij si zot i rajasė. Po kėshtu ata shpresonin tė shpėtonin pėrkohėsisht nga taksa pėr kokė.
Ikja kishte pėrfshirė disa shtresa tė fshatarėsisė. Nė radhė tė parė ikte fshatarėsia raja. Shumė raja arratiseshin nga vendbanimi i pėrhershėm dhe vendoseshin nė vise tė tjera, ku merreshin me punėra tė ndryshme. Shkaqet e shpėrnguljeve lidheshin me gjendjen e rėndė tė rajave dhe me pėrpjekjet pėr tė shpėtuar nga kjo gjendje. Nė disa dokumente theksohet se qėllimi kryesor i largimit tė fshatarėve ishte shmangia pėr tė mos paguar taksėn pėr kokė, nė disa tė tjera pėr t’iu shmangur pagimit tė avarizit e tė nuzulit. Nė njė ferman tė sulltanit tė 5 shtatorit 1716 pohohet se rajatė janė rrėnuar si mos mė keq.
Vendstrehimi i fshatarėve tė shpėrngulur u bėnė edhe ēifligjet. Nė fermanet e sulltanėve tė viteve 1644, 1696, 1700, 1702 e 1707, drejtuar qeveritarėve tė sanxhakėve shqiptarė, pohohet se ēifligarėt fshihnin rajanė e arratisur. Njė vendstrehim tjetėr i fshatarėve tė ikur ishin pronat tokėsore tė institucioneve fetare myslimane (vakfet) e tė atyre tė krishtere (tė manastireve), institucione qė pėrfitonin nga kėto largime. Pėr t’i tėrhequr nė pronat e tyre, ata i joshnin tė ikurit duke i vėnė pėrkohėsisht nė disa kushte tė favorshme vetėm pėr disa vjet. Megjithatė ata kishin pėrfitime tė mėdha sepse siguronin krahė pune pėr ēifligjet e tyre. Duke filluar nga vitet 80 tė shek. XVII, kur gjendja e ēifēinjve u bė mė e mjerueshme, edhe kėta filluan tė largohen nė masė nga ēifligjet.

Guri i madh
26-01-08, 18:39
Njė vend tjetėr grumbullimi i fshatarėve tė ikur ishin qytetet shqiptare si edhe qytetet mė tė mėdha tė perandorisė, si Stambolli, Edreneja e Bursa, tė cilat ndodheshin shumė larg tokave shqiptare. Nė vitin 1646 sulltani pranonte se fshatarėt ishin larguar nga kazatė e Vlorės, Skraparit e tė Myzeqesė dhe ishin vendosur nėpėr qytete.
Arratisjet ndodhnin nė kushte tė vėshtira. Shteti pėrpiqej tė forconte presionin ndaj individit ose krejt fshatit pėr tė penguar largimet. Xhizjedarėt e vjelėsit e tjerė tė detyrimeve shtetėrore ishin pajisur me dokument pėr t’ua vjelė taksat kudo qė tė ndodheshin. Ata dhe spahinjtė caktonin njerėz pėr tė mbledhur fshatarėt e shpėrngulur. Shteti kishte vendosur garancinė kolektive, me anė tė sė cilės detyrimet e tė shpėrngulurve ndaheshin midis atyre qė kishin mbetur nė fshat. Strehuesit e fshatarėve tė shpėrngulur ishin vėnė nėn trysninė dhe kėrcėnimet e shtetit qė nuk ngurronte t’i dėnonte edhe me varje.
Megjithatė arratisjet vazhdonin. Nė vitin 1738 ato kishin pėrfshirė 40% tė fshatrave tė krahinės sė Beratit, ndėrsa numri i shtėpive tė arratisura kapte afro 12% tė numrit tė pėrgjithshėm tė shtėpive. Nė disa raste largimet ishin aq masive sa fshatrat ishin rrėnuar krejtėsisht. Nė regjistrat e taksave tė jashtėzakonshme gjen shėnimin “i rrėnuar krejtėsisht”, “i braktisur” etj.
Ndonėse ishin mė shumė njė qėndresė spontane dhe e paorganizuar, arratisjet krijonin vėshtirėsi serioze pėr pushtetin osman, i privonin feudalėt nga pjesa e rentės qė u takonte, i shkaktonin vėshtirėsi administratės fiskale pėr tė grumbulluar detyrimet shtetėrore. Ato ishin shprehje e njė mosbindjeje tė fortė dhe e njė bojkotimi tė vėrtetė ndaj regjimit feudal osman.
Arratisjet ishin njė prolog i ēlirimit tė fshatarėsisė. Si rrjedhojė e tyre sipėrfaqe tė tėra toke mbeteshin pa punuar, gjė qė sillte pakėsimin e prodhimeve bujqėsore. Nga kjo dėmtoheshin si feudalėt, ashtu edhe shteti. Meqenėse drejtimi kryesor i largimeve ishte nga vendet ku niveli i shtypjes ekonomike ishte mė i lartė pėr nė vendet me njė shtypje mė tė ulėt, ato ndihmonin nė barazimin e gjendjes sė fshatarėsisė. Pėr tė penguar ose pakėsuar shpėrnguljet nga vendet e para, feudalėt detyroheshin tė ulnin shkallėn e shtypjes ekonomike. Ikjet ndihmonin sadopak nė kapėrcimin e izolimit feudal dhe ndihmonin nė lidhjen e mėtejshme tė njė krahine me njė krahinė tjetėr, tė qytetit me rrethinėn dhe tė njė qyteti me njė qytet tjetėr.
Arratisjet nuk mund ta shpėtonin fshatarėsinė nga gjendja e keqe, prandaj ajo pėrdori edhe forma mė tė ashpra tė luftės, si organizimin e ēetave tė armatosura, qė formoheshin nėpėr pyje e male. Lėvizja kaēake nė tokat shqiptare pati disa veēori qė e dallojnė nga viset e tjera tė Ballkanit. Si njė shfaqje e vetvetishme e luftės ēlirimtare, ajo nuk pati atė fizionomi dhe pėrhapje tė madhe si nė viset e tjera tė Ballkanit. Kjo lidhej kryesisht me kushtet konkrete historike tė tokave shqiptare, ku kryengritjet ndiqnin njėra-tjetrėn. Nė kėto kushte i arratisuri bashkohej me valėn kryengritėse, gjė qė e zvogėlonte shumė rolin e kaēakėrisė. Me shthurjen e sistemit tė timarit dhe me pėrhapjen e sistemit tė ēifligut, mjaft fshatarė humbėn tė drejtėn e pėrdorimit tė tokės dhe pronėn private. Zhveshja tėrėsisht ose pjesėrisht e fshatarit nga pronėsia ēonte nė rrėnimin e tij. Tė shtyrė nga kjo gjendje, njė pjesė e fshatarėve morėn rrugėn e kaēakut. Meqenėse deri nė mesin e shek. XVIII sistemi i ēifligut nuk pati njė shtrirje tė madhe, edhe lėvizja e kaēakėve nuk mori njė pėrhapje tė gjerė.
Nė ēetat grumbulloheshin fshatarė qė kishin humbur tė drejtėn e shfrytėzimit tė tokės ose qė kishin ngritur dorėn kundėr feudalėve dhe mbledhėsve tė detyrimeve shtetėrore. Njė pėrbėrje tjetėr kishin ēetat e malėsorėve tė varfėr, tė cilėt nuk ishin nė gjendje tė shlyenin detyrimet. Nė kėto ēeta merrnin pjesė gjithashtu ish-spahinjtė, tė zhveshur nga zotėrimet, elementė tė klasės feudale qė ishin fuqizuar e rivalizonin nė sipėrmarrjet e detyrimeve ose tė nėpunėsive, klerikė myslimanė etj. Tė gjithė kėta pėrfaqėsues tė shtresave tė ndryshme shtyheshin nga motive tė veēanta. Ndaj lufta e kaēakėve merrte tipare tė anarkisė feudale. Anarkia feudale la, pa dyshim, gjurmėt e veta nė lėvizjen kaēake.
Ēetat mund tė formoheshin nga fshatarė tė njė fshati, tė dy a mė shumė fshatrave, tė njė nahije ose kazaje. Ēetat e armatosura sulmonin edhe spahinjtė, shtėpitė e tyre dhe u merrnin pasurinė, madje nuk kursenin as familjet e tyre. Kėshtu nė vitet 1681-1682, kaēakė nga fshati Pobrat sulmuan dhomat dhe haremet e Ahmet Agait e tė Ali Efendiut dhe u rrėmbyen plaēkat e sendet ushqimore. Nė vitin 1708 kaēakėt nga fshati Kaēė i Zadrimės rrėmbyen pasurinė e bejlerėve tė Zadrimės. Nė vitet 1712-1713 kaēakė nga fshati Qidhnė sulmuan shtėpinė e spahiut Ahmet dhe i rrėmbyen gjėnė e gjallė. Shpeshherė objekt sulmi ato bėnin edhe pronat shtetėrore, si vivaret (daljanet) etj. Nė vitin 1707 kaēakė nga fshatrat Margėllėē, Kuē e Glloboēar sulmuan vivaret e mukatasė shtetėrore dhe nė bashkėpunim me ēifēinjtė vunė dorė mbi ēifligjet shtetėrore. Objekt sulmi ishin edhe taksambledhėsit e nėpunėsit e shtetit, si dhe konakėt e tyre. Nė vitin 1606 njė ēetė nga Kurveleshi sulmoi sanxhakbeun e Delvinės, i cili kishte marrė pėrsipėr tė vilte taksat nė sanxhakėt e Vlorės, Delvinės, Elbasanit etj., dhe i rrėmbyen xhizjen e vjelė.

Guri i madh
26-01-08, 18:40
Ēetat nė tė njėjtėn kohė merrnin nėn mbrojtje masat e varfra fshatare e qytetare dhe nuk lejonin vjeljen e taksave shtetėrore. Nė vitin 1713, Ali Hoxha, sė bashku me tė tjerė, pengoi vjeljen e taksave shtetėrore.
Lėvizja e ēetave tė armatosura ishte mė e rėndėsishme se format e tjera tė ulta tė qėndresės. Duke marrė nėn mbrojtje fshatarėt, ato nuk lejonin vjeljen e detyrimeve. Me vrasjen e spahinjve e tė nėpunėsve, ēetat e shpėtonin pėrkohėsisht fshatarėsinė nga dhuna. Nė mjaft raste ēetat shėrbenin si qendra tė grumbullimit tė fshatarėve tė pakėnaqur dhe nė periudha tė caktuara, ato u bėnė bėrthama tė lėvizjeve kryengritėse. Nė ēdo protestė, nė ēdo refuzim pėr tė shlyer detyrimet, nė ēdo arratisje dhe sidomos nė luftėn e ēetave tė armatosura, qėndronte mundėsia pėr ta kthyer qėndresėn nė kryengritje tė armatosur.
Nga gjysma e dytė e shek. XVII, kur Perandoria Osmane filloi luftėn kundėr koalicionit tė Austrisė, Venedikut, Polonisė dhe pastaj Rusisė, lėvizjet fshatare morėn hov mė tė madh dhe, si nė jug, ashtu dhe nė veri, u shndėrruan nė kryengritje tė armatosura me karakter ēlirimtar. Disa prej tyre u zhvilluan nė kushte tė favorshme ndėrkombėtare dhe nė vitet 1683-1691 morėn pėrpjesėtime shumė tė mėdha nė Shqipėrinė e Veriut e tė Jugut, e veēanėrisht nė Kosovė.
Pas vitit 1683, nė Shqipėri ziente lėvizja antiosmane, ndėrkohė qė perandoria kishte hyrė nė luftė me koalicionin e madh tė Austrisė, Venedikut, Polonisė e tė Rusisė. Kleri katolik shqiptar me Pjetėr Bogdanin nė krye i nxiti shqiptarėt tė ngrinin krye dhe kėta nuk ngurruan tė radhiten nė vijat e para tė luftės ēlirimtare qė mori hov nė kuadrin e gjendjes sė jashtme tė favorshme. Pėrkrahja qė shqiptarėt u dhanė ushtrive austriake e venedikase kundėr forcave osmane nė atė kohė u dha dorė si austriakėve, ashtu edhe venedikasve tė pėrparonin nė brendi tė Gadishullit Ballkanik dhe tė zinin disa qytete bregdetare. Peshkopi shkrimtar Pjetėr Bogdani hartoi njė projekt pėr ēlirimin e vendit duke u mbėshtetur te lufta qė kishte shpėrthyer, nė tė cilėn shqiptarėt kryengritės po jepnin ndihmesėn e tyre tė ēmueshme.
Pasi u thye hovi i osmanėve kundėr forcave austriake nė dyert e Vjenės, nuk patėn pėrfundim mė tė mirė as sulmet e tyre kundėr forcave ushtarake venedikase. Njė rol vendimtar pėr dėshtimin e njė vargu operacionesh tė ushtrisė osmane luajtėn malėsorėt kryengritės shqiptarė e malazezė. Mė 1686, sanxhakbeu i Shkodrės Sulejman Pasha, i cili mbronte kėshtjellat nga kryengritėsit, kaloi kufirin dhe sulmoi qytetin e Budues. Por sulmi i tij dėshtoi, sepse rruga pėr nė kėtė qytet u pre nga malazezėt, tė cilėt u dolėn pėrpara nė ndihmė venedikasve. Edhe kur pas kėtij dėshtimi Sulejman Pasha kėrkoi tė kalonte me forcat e veta pėrmes Malėsisė sė Madhe, ai ndeshi nė qėndresėn e malėsorėve shqiptarė tė lidhur me fqinjėt e tyre. Kėshtu pashai u detyrua tė kthehej nė Shkodėr.
Lėvizja e malėsorėve shqiptarė dhe malazezė ngriti nė kėmbė rreth dhjetė mijė luftėtarė, qė synuan tė shtinin nė dorė kėshtjellat e Shkodrės, Podgoricės dhe tė Zhabjakut. Pas luftimesh qė u zhvilluan gjatė vitit 1687 dhe nė pranverėn e vitit 1688, forcat ushtarake tė Sulejman Pashės si dhe ato tė njė vargu sanxhakbejlerėsh boshnjakė dhe hercegovinas pėsuan disfatė tė rėndė. Kryengritėsit e Malėsisė sė Madhe, tė Kuēit, tė Piprit dhe tė Kelmendit, sulmuan dhe ēliruan kėshtjellėn e Medunit, por meqenėse ata nuk kishin mjetet e domosdoshme ua dorėzuan atė venedikasve pėr ta mbrojtur.
Pas kėsaj fitoreje, nė muajin maj 1688 shqiptarėt e malazezėt u mblodhėn nė njė kuvend tė pėrbashkėt nė Gradec, ku lidhėn besėn pėr ta vazhduar luftėn dhe vendosėn tė sulmonin e tė ēlironin kėshtjellėn e Podgoricės, duke bashkėrenduar veprimet e tyre me ato tė flotės venedikase qė do tė sulmonte qytetet e Ulqinit dhe tė Tivarit. Mirėpo nė muajin qershor malėsorėve shqiptarė iu desh tė pėrballonin sulmin e 10 000 ushtarėve tė Sulejman Pashės, qė u pėrpoq tė nėnshtronte Kuēin, Grudėn e Kelmendin dhe tė shtinte pėrsėri nė dorė kėshtjellėn e Medunit. Ushtria e tij ndeshi nė kundėrsulmin e kryengritėsve shqiptarė, u thye dhe u detyrua tė tėrhiqej nė Podgoricė. Edhe forcat e Sulejman Pashės qė u drejtuan pėr nė Mal tė Zi, u thyen nė fshatin Osriniq.
Angazhimi i shqiptarėve nė anėn e austriakėve u bė mė i dukshėm nė pranverėn e vitit 1689, kur konti Ludvig Badeni, komandant i frontit austriak vendosi tė pushtonte Nishin dhe nėpėrmjet Prokupjes tė kalonte nė Kosovė. Nėpėrmjet Prizrenit dhe Kukėsit, ai desh tė dilte nė Shkodėr e nė detin Adriatik pėr tė ndarė Bosnjėn e Hercegovinėn nga Porta e Lartė. Me njė thirrje tė veēantė konti i Badenit ftoi popujt e Ballkanit pėr t’u bashkuar me ushtrinė e tij. Kur forcat ushtarake hynė nė tokat ballkanike, nė to u pėrfshinė serbė, bullgarė, grekė e shqiptarė. Nė afėrsi tė Nishit u zhvillua njė betejė e ashpėr (24 shtator 1689), e cila pėrfundoi me fitoren e austriakėve. Osmanėt lanė nė fushėn e betejės 10 000 tė vrarė. Pas kėsaj fitoreje ushtria austriake u nda nė dy pjesė: e para e komanduar prej kontit tė Badenit u nis drejt Vidinit (Bullgari), kurse e dyta me gjeneral Pikolominin nė krye u nis pėr nė Kosovė, ku u prit nga shqiptarėt. Shqiptarėt ishin gati tė pranonin mbrojtjen e perandorit austriak. Tė njėjtin veprim bėnė edhe shqiptarėt e Kelmendit. Kur Pikolomini hyri nė Prishtinė, shqiptarėt e Kosovės deklaruan se ishin me perandorin. 6 000 shqiptarė ortodoksė (Albanensen) u bashkuan me austriakėt. Pikolomini tė njėjtėn situatė ndeshi edhe nė Prizren. Banorėt e qytetit i dolėn pėrpara dhe e pritėn me nderime. Rreth 5 000 shqiptarė me kryepeshkopin e tyre, Pjetėr Bogdanin, e pėrshėndetėn me breshėri tė shtėnash. Gjenerali kėrkoi nga shqiptarėt, qė hynin nė ushtrinė austriake, t’u bindeshin oficerėve austriakė dhe tė mbanin armėt, ndėrsa tė tjerėt duhej tė ktheheshin nė shtėpitė e tyre. Burimet austriake, angleze e papale pohojnė se pranė Pikolominit ishin mbi 20 000 shqiptarė. Sipas njė pėrllogaritjeje 5 000 veta ishin nga Prishtina, 3 000 veta nga Peja, 6 000 nga Klina dhe Drenica, 6 000-8 000 veta nga Prizreni.
Shqiptarė tė tjerė tė palidhur me ushtrinė austriake vazhdonin kryengritjen. Kur forcat austriake hynė nė Prizren, 3 000 kryengritės shqiptarė morėn Pejėn. Sapo gjenerali Pikolomini kaloi nė Shkup (25 tetor 1689), shqiptarėt shprehėn gatishmėrinė pėr tė hyrė nėn mbrojtjen e austriakėve. Njė grup kryengritės u nis drejt Tetovės pėr tė pastruar krahinėn nga forcat osmane, qė ndeshėn nė rezistencė nė Kaēanik. Ndėrkohė forca tatare nga Krimea hynė nė Prishtinė, por u thyen nga shqiptarėt e Prishtinės.

Guri i madh
26-01-08, 18:43
Sipas burimeve osmane me austriakėt ishin bashkuar: Peja, Prizreni, Tetova, Shtipi, Prishtina, Vuēiterna, Kosova (Belasica), Jenipazari (Pazari i Ri), Mitrovica, Shkupi, Ēiēaku, Plevla, Jagodina, Kumanova etj.
Pas vdekjes sė gjeneral Pikolominit (nėntor 1689) qėndrimi i shqiptarėve ndryshoi pėr disa arsye. Nė radhė tė parė ndikoi kėtu qėndrimi i pasardhėsve tė Pikolominit dhe tė oficerėve tė tjerė austriakė. Ata filluan t’i trajtojnė keq shqiptarėt. Nė njė ditar anonim thuhej: “Pikolomini nė ēastet e vdekjes i dorėzoi komandėn dukės sė Holshtajnit. Pas kėsaj punėt morėn njė pamje krejt tjetėr, sepse timonieri kishte mbaruar dhe anija do tė lundronte nė det sipas dėshirave tė erėrave, siē duket drejt mbytjes”. Duka i Holshtajnit nė fillim i pa shqiptarėt me mospėrfillje e me xhelozi dhe pastaj u soll ashpėr me ta. Nė Prizren u pėrpoq tė ēarmatoste shqiptarėt, kurse nė Lumė urdhėroi djegien e disa fshatrave. Jo vetėm Duka, por edhe komandantė tė tjerė vepruan keq me shqiptarėt. Kur kėta tė fundit zemėroheshin pėr padrejtėsitė e oficerėve austriakė dhe kėrkonin drejtėsi, keqtrajtoheshin me pėrbuzje e me fyerje tė padurueshme nga komanda ushtarake. Sė dyti, komanda austriake nuk i mbajti premtimet qė u kishte bėrė shqiptarėve. Nė fillim ajo premtoi t’u lehtėsonte barrėn e detyrimeve, por ky premtim mbeti nė letėr. Sė treti, negativisht ndikoi edhe vdekja e arkipeshkvit tė Shqipėrisė, Pjetėr Bogdanit, i cili ishte pėrpjekur disa herė pėr tė zbutur pakėnaqėsinė e bashkatdhetarėve tė vet. Kontributi i P. Bogdanit jepet kėshtu nė ditarin anonim: “Nė mėnyrė qė ēėshtjet tona tė mund tė pėsonin njė goditje tė rėndė, deshi perėndia qė tė vdiste arqipeshkvi i Arbėrisė”. Megjithatė, mjaft shqiptarė vazhduan t’i mbeten besnikė qeverisė austriake dhe morėn pjesė nė disa beteja. Shtrirja e kryengritjes shqetėsoi Portėn e Lartė, e cila mė 1 dhjetor 1689 njoftonte: “nė rast se do tė vazhdojė kjo kryengritje e arbėrve, i gjithė vendi do tė rrėnohej deri nė Durrės dhe ndoshta edhe Greqia do tė pėsojė shumė dėme, sepse kudo shtetasit po ēohen nė kryengritje”.
Njė vatėr tjetėr kryengritėse ishte Luma. Mjaft banorė tė kėsaj krahine ishin bashkuar me austriakėt duke dhėnė njė tribut si dėshmi tė besnikėrisė. Por, pėrballė forcave tė shumta tė komanduara nga Mahmut Pasha, lumianėt ulėn armėt dhe pranuan amnistinė e qeveritarit osman. Zjarri i kryengritjes ishte shtrirė edhe nė Rozhajė, ku shqiptarėt e kėsaj krahine u bashkuan me austriakėt. Kundėr tyre erdhi beu (administratori) i Filipopolit nė krye tė forcave tė shumta ushtarake. Pas njė bombardimi tė rreptė kryengritėsit e Rozhajės pranuan kėrkesėn e faljes qė u parashtroi beu osman. Gjendja e ushtrisė austriake dhe e kryengritėsve shqiptarė u keqėsua me emėrimin e Vezirit tė Madh, shqiptarit Mustafa pashė Kypryliut, si kryekomandant i ushtrisė. Ushtria osmane pėrbėhej nga forca tė hanit tė Krimesė, tė bejlerbeut tė Rumelisė dhe tė sanxhakbejlerėve tė tokave shqiptare. Nė fillim forcat osmane iu drejtuan Karposhit, qė vepronte si kryengritės, tė cilin e kapėn, e ngulėn nė hu dhe e hodhėn nė Vardar. Forcat austriake dhe kryengritėsit shqiptarė u tėrhoqėn nė Kaēanik. Duka i Holshtajnit u detyrua tė organizonte njė kėshill ushtarak, i cili vendosi t’u bėjė thirrje shqiptarėve qė kishin qenė pranė Pikolominit, por ishte tepėr vonė. Megjithatė, shqiptarėt, besnikė tė austriakėve, morėn pjesė nė luftėn me tartarėt e hanit tė Krimesė. Nė fillim ra Prishtina, mė vonė Prizreni, Peja. Shkalla e rrezikshmėrisė sė kryengritjes sė shqiptarėve u duk edhe nė dhunėn e ashpėr osmane. Pas betejės sė Kosovės osmanėt kryen mizori tė papara, duke “djegur fshatra tė panumėrta, duke shkretuar vendin, duke vrarė barbarisht ata banorė tė shkretė, sepse vetėm i kishin shfaqur bindje dhe i kishin dhėnė ndihmė ushtrisė gjermane”.
Duke parė potencialin ushtarak tė shqiptarėve dhe gatishmėrinė e tyre, Tome (Thoma) Raspasari, vikar franēeskan pėr Shqipėrinė, e kėshilloi perandorin austriak tė shpėrndante diploma perandorake, drejtuar popujve tė Ballkanit ku t’u premtohej njohja e tė gjitha privilegjeve, njohja e krerėve tė tyre, zgjedhja e lirė e vojvodėve (komandantėve ushtarakė), ushtrimi i lirė i fesė, pėrjashtimi nga detyrimet dhe nga pagesat nė tė holla. Me kėto kushte shqiptarėt do tė ngriheshin me armė nė dorė pėrkrah austriakėve. Perandori austriak Leopold I nė bazė tė kėtij propozimi, duke pasur parasysh edhe ndihmesėn e mėparshme tė shqiptarėve, mė 6 prill 1690 lėshoi njė thirrje drejtuar popujve tė Ballkanit, nė tė cilėn nė krye radhiteshin shqiptarėt dhe u kėrkonte qė tė rroknin armėt kundėr osmanėve. Si shpėrblim u premtonte pak a shumė propozimet e Tomė Raspasarit, njė qeverisje lokale autonome nėpėrmjet vojvodėve tė zgjedhur. Shqiptarėt shprehėn menjėherė dėshirėn pėr tė bashkėpunuar me austriakėt. Sipas njė letre nga Nishi tė 22 prillit 1690 “arbrit i kanė ēuar fjalė gjeneral Veteranit se pėrherė janė perandorakė tė mirė, se nuk presin veēse ardhjen e ushtrisė sonė pėr t’u bashkuar kundėr turqve e tartarve”. Megjithėkėtė gatishmėri, njė kryengritje e dytė e shqiptarėve nuk u organizua. Me sa duket qeveria austriake nuk dėshironte ta vazhdonte luftėn, prandaj ajo nuk pranoi as propozimin e Veteranit qė ta mbėshteste me mjete financiare pėr tė krijuar njė ushtri me shqiptarė. Nė kėto kushte Veterani u largua nga Nishi, ndėrsa shqiptarėt mbeten vetėm pėrballė ushtrisė osmane: “Mahmut Pasha, siē thuhej nė dokumentet e kohės, ndėrmori njė fushatė ndėshkimore kundėr Surroit, Gashit e Krasniqes, vende qė nė mėnyrė tė patundur kanė mbajtur besėn ndaj madhėrisė perandorake, duke mos pranuar kurrė miqėsinė turke, ndonėse shumė herė janė joshur me premtime e kėrcėnime prej atij (pashės)”.
Me ushtrinė austriake u larguan nga Serbia e Kosova shumė kryengritės, besnikė tė Austrisė. Mbi kėtė fakt u ngrit teza e historiografisė serbe mbi tė ashtuquajturėn “shpėrngulje tė madhe tė serbėve nga Kosova dhe mbi popullimin e saj nga shqiptarėt”. Ėshtė e vėrtetė se midis atyre qė u tėrhoqėn sė bashku me ushtrinė austriake ishte patriarku i Pejės, Arsen III Cėrnojeviēi, sė bashku me disa murgjėr qė nėpėrmjet Jenipazarit e Studenicės u vendos nė Panoni. Por serbėt qė u larguan me tė nuk ishin aq tė shumtė nė numėr sa tė bėhet fjalė pėr njė shpėrngulje tė madhe tė tyre nga Kosova nė ato vite. E ashtuquajtura “shpėrngulje e madhe e serbėve nga Kosova” ėshtė njė sajesė e historiografisė serbe, e bėrė me qėllime tė caktuara politike. Tė mbėshtetur nė tė dhėnat e kishės serbe, mjaft historianė serbė duke synuar t`i japin “njė mbėshtetje” historike e shkencore politikės grabitqare tė Serbisė ndaj tokave shqiptare tė Kosovės, janė orvatur tė provojnė se Kosova kishte qenė nė mesjetė qendėr e shtetit serb dhe trevė e banuar nga serbėt deri nė fund tė shek. XVII - fillimi i shek. XVIII. Pas luftėrave austro-osmane tė viteve 1683-1699, pohojnė kėta autorė, njė pjesė e popullsisė serbe qė mori anėn e Austrisė, qenkėrka tėrhequr pėr nė veri dhe vendin e tyre e paskan zėnė shqiptarėt e ardhur nga vise tė brendshme tė Shqipėrisė sė Veriut. Historianė tė tjerė, duke rėnė viktimė e njėanshmėrisė sė burimeve dokumentare serbe, janė bashkuar me autorėt serbė. Kėshtu ėshtė krijuar njė letėrsi e tėrė historike qė nuk i pėrgjigjet tė vėrtetės shkencore. Megjithatė, ka edhe mjaft studiues qė e kundėrshtojnė kėtė mendim qė mbizotėron nė historiografinė serbe. Nė disa vepra tė historiografisė austriake dhe italiane, tė mbėshtetura nė burime tė besueshme, pranohet se territoret e Kosovės ishin tė banuara nga popullsi shqiptare dhe pėrfshiheshin brenda kufijve tė Shqipėrisė si nocion etnik.

Guri i madh
26-01-08, 18:45
Dokumentet e komandės sė lartė ushtarake tregojnė se nga forcat qė u vunė pėrkrah forcave austriake, dy grupe ishin mė kryesorėt: shqiptarėt dhe “serbėt”. Nga njė pėrllogaritje e pėrafėrt del se numri i shqiptarėve ishte dy herė mė i madh se ai i “serbėve”. Pėrveē dokumenteve tė komandės ushtarake, edhe dokumentet angleze e papale dėshmojnė se shumė shqiptarė qėndruan deri nė fund me austriakėt. Edhe ndėr tė shpėrngulurit qė nuk i kalonin tė 10 000 vetat shqiptarėt ishin mė tė shumtė. Sipas njė interpretimi qė meriton tė pėrmendet, edhe termi “serb”, i cili pėrdorej nė dokumente, nėnkuptonte shqiptarėt ortodoksė qė bėnin pjesė nė juridiksionin e kishės sė Pejės. Nė kėtė rast duhet pranuar se kryengritėsit e Kosovės, qė u bashkuan me austriakėt, ishin thuajse tė gjithė shqiptarė.
Ndėrsa nė krahinėn e Kosovės kryengritja u shtyp nė verėn e vitit 1690, ajo vazhdoi nė Shqipėrinė Jugore, nė krahinat e sanxhakėve tė Delvinės e nė krahinėn e Himarės. Nė bashkėpunim me forcat detare venedikase qė zbarkuan nė Ujin e Ftohtė pranė Vlorės, kryengritėsit sulmuan kėshtjellat e Kaninės dhe tė Vlorės dhe i dėbuan garnizonet e tyre. Vetėm pas 6 muajsh, njė ushtri osmane e pėrbėrė nga forcat e mė shumė se 10 sanxhakbejlerėve mundi t’i ripushtonte. Venedikasit para se tė largoheshin, i vunė zjarrin pėr hakmarrje qytetit tė Vlorės, dhe dėmtuan nė radhė tė parė vlonjatėt.
Duke pėrfituar nga hutimi qė shkaktoi kundėrsulmi osman, Sulejman Pasha i Shkodrės guxoi tė ndėrmerrte dy ekspedita ndėshkimore kundėr malėsorėve shqiptarė dhe kundėr malazezėve. Por qė tė dyja dėshtuan. Vetėm nė vjeshtėn e vitit 1692 ai mundi tė hynte nė Mal tė Zi dhe tė shkelte Cetinėn, kurse orvatjet pėr tė nėnshtruar Malėsinė e Madhe nuk i shkuan mbarė as kėtė herė.
Gjatė luftės sė viteve 1683-1699 dhe fill pas mbarimit tė saj, fshatarėsia raja e krahinave jugore dhe veriore vazhdoi tė kundėrshtonte me kėmbėngulje e gjer nė pėrleshje tė armatosura pagimin e detyrimeve tė rėnda feudale. Kėshtu, ajo jo vetėm e pėrkrahu, por edhe bashkėpunoi me fshatarėsinė e vetėqeverisur nė luftėn ēlirimtare kundėr sundimit osman. Njė qėndrim i tillė u mbajt prej tyre dhe nė fillimet e shek. XVIII.
Gjatė viteve 1699-1704, popullsia e kazasė sė Tepelenės nuk pagoi taksat e jashtėzakonshme tė avarizit dhe bedeli nuzulit. Kjo lėvizje u pėrhap gjatė kėtyre viteve thuajse nė gjithė Shqipėrinė Jugore. Pėrveē vėshtirėsive ekonomike, qė i detyronin fshatarėt raja tė mos paguanin taksat e jashtėzakonshme, qėndresa e tyre u nxit edhe nga grupe feudalėsh tė vegjėl tė krahinave tė Korēės, Kolonjės, Pėrmetit, Skraparit, Tomoricės e Shpatit qė u bashkuan me lėvizjen fshatare. Tė shpronėsuar nga timaret ose tė kėrcėnuar qė t’i humbisnin ato pėr shkak tė thellimit e pėrhapjes sė procesit tė ēifligimit, kėta feudalė tė pakėnaqur tė lidhur dhe me feudalė tė tjerė nė rrethin dhe nė qytetin e Beratit, u ngritėn kundėr qeveritarėve vendas.
Sanxhakbeu i Vlorės nuk mundi me ushtarėt e vet tė shtypte kryengritėsit e bashkuar. Meqė lėvizjet fshatare u bėnė tė rrezikshme pėr Stambollin, Porta e Lartė mori masa tė tjera, dėrgoi kundėr kryengritjes sė vitit 1700 forca ushtarake tė tė katėr sanxhakėve nėn urdhrin e ish-Vezirit tė Madh, Ali Pashės. Por as kėto nuk arritėn ta shtypnin kryengritjen. Nė vjeshtėn e vitit 1701, Porta urdhėroi Hydaverdi Pashėn e Shkodrės qė, nė krye tė forcave ushtarake tė sanxhakeve tė Shkodrės, Dukagjinit, Elbasanit, Ohrit e tė Vlorės, tė pėrbėra nga rreth 10 000 veta, tė shkonte pėr tė shtypur kryengritjen, qė e kishte qendrėn nė Kurvelesh. Hydaverdi Pasha pėrdori nė radhė tė parė taktikėn e pėrēarjes sė forcave kryengritėse, duke shkėputur nga lėvizja drejtuesit e pėrbėrė nga grupet e feudalėve tė vegjėl. Nė kėto rrethana lėvizja fshatare ra pėrkohėsisht nė tė gjitha krahinat, duke pėrfshirė edhe Kurveleshin, pėr tė rifilluar me hov tė ri nė vitet 1703-1704.
Nė kėtė fazė tė dytė, nė krye tė saj doli njė feudal vendas, komandanti i garnizonit tė kėshtjellės sė Tepelenės, ēaushi i jeniēerėve Muēo Aga Hysoja. Nė muajin qershor 1704 kundėr kėsaj kryengritjeje u dėrguan forca ushtarake nga ejaleti i Rumelisė nėn komandėn e valiut, Hasan Pashės. Nė kėto forca bėnin pjesė edhe ushtri tė sanxhakėve tė Janinės, Delvinės, Ohrit, Elbasanit, Shkodrės, Dukagjinit dhe tė Prizrenit. Me pėrqendrimin e gjithė kėtyre forcave ushtarake, qeveria arriti mė sė fundi ta nėnshtronte krahinėn e Kurveleshit. Nė dėshtimin e kryengritjes njė rol tė veēantė luajti braktisja e lėvizjes nga Muēo aga Hysoja, i cili, pasi u fal, u la nė postin e vet si mė parė.
Njė lėvizje fshatare, e udhėhequr nga krerė malėsorė, shpėrtheu nė tė njėjtėn kohė nė krahinėn e Matit. Nė muajin maj tė vitit 1703, kryengritės nga Selita e Macukulli rrethuan dhe sulmuan garnizonin e kėshtjellės sė Stelushit. Mirėpo nuk mundėn ta merrnin, sepse tė rrethuarve u shkuan nė ndihmė forcat e sanxhakėve tė Ohrit, Shkodrės, Dukagjinit e Prizrenit. Nė fund tė gushtit, osmanėt e nėnshtruan edhe krahinėn e Matit.
Lėvizje kryengritėse pati edhe nė viset e Shqipėrisė Veriore. Fshatarėsia e lirė e Malėsisė sė Madhe, e sidomos kelmendasit, vazhduan qėndresėn e armatosur qė u rrit nė fillim tė shek. XVIII. Nė vitin 1701, 6 000 ushtarė osmanė, tė komanduar nga Hydaverdi Pasha i familjes sė Begollajve tė Pejės, sulmuan viset malore dhe rrethuan Kelmendin. Rrethimi vazhdoi pėr njė kohė tė gjatė. Tė ndodhur pa ushqime dhe pa bukė, njė pjesė e kelmendasve pranuan tė hiqnin dorė nga kryengritja. Pėr kėtė arsye Hydaverdi Pasha i la ata tė lirė nė krahinat e tyre. Pjesėn tjetėr (274 familje), qė e vazhduan luftėn, pashai i shpėrnguli nga Kelmendi nė tokat qė zotėronte nė pllajėn e Peshterit, pranė Novi Pazarit. Ai kujtoi se do ta shuante me kėto masa kėtė vatėr tė pėrhershme tė qėndresės dhe t’i fuste malėsorėt e lirė nėn zgjedhėn feudale. Por nuk ia arriti qėllimit. Mė vonė, nė vitin 1707 shumica e 274 familjeve braktisėn vendbanimet e reja dhe u kthyen nė Kelmend. Gjatė kthimit ata u ndeshėn me forca tė shumta qeveritare, tė cilat u detyruan t’u hapnin rrugė.

Guri i madh
26-01-08, 18:48
Largimi i forcave ushtarake tė qeveritarėve vendas pėr nė frontin e luftės veneto-osmane gjatė viteve 1714-1718 i dha rast shpėrthimit me pėrmasa mė tė mėdha tė lėvizjeve kryengritėse. Kur feudalėt vendas u ndaluan malėsorėve tė shtegtonin bagėtitė nė kullotat dimėrore dhe i pushtuan ato, popullsia e krahinave tė vetėqeverisura tė Kelmendit, Pultit, Shalės, Gashit dhe tė Mirditės, sulmoi krahinat fushore fqinje dhe ndėrpreu qarkullimin e rrugėve. Nė tė njėjtėn kohė, rreth dy mijė raja matjanė, dibranė, lezhjanė e krutanė refuzuan tė paguanin xhizjen dhe taksat e tjera shtetėrore. Kėto lėvizje u pėrkrahėn pėrkohėsisht edhe nga disa feudalė tė pakėnaqur nga shteti si ajanėt e Matit, qė synonin t’i pėrdornin ato si mjet presioni pėr tė fituar tė drejtėn e taksave nė dobi tė vet dhe pėr tė forcuar pozitat e tyre politike nė pushtetin vendor.
Po kėshtu, fshatarėt e nahijes sė Mazarakut dhe Ajdonatit nė Ēamėri, e sidomos banorėt e Margėllėēit, qė ishin ngritur kundėr pagimit tė taksave qysh mė 1708, vranė tagrambledhėsit dhe rojen e armatosur qė i shoqėronte dhe u hodhėn nė kryengritje tė hapėt. Nė maj tė vitit 1714 rreth 1 500 ēamė thyen forcėn ushtarake tė sanxhakbeut tė Delvinės, qė u dėrgua kundėr tyre. Kryengritės tė tjerė nga Kolonja e Konica nuk pranuan tė paguanin taksat dhe e vranė xhizjedarin nė Leskovik.
Krahas kėtyre lėvizjeve, mė 1715, shpėrtheu njė kryengritje tjetėr e madhe, qė kishte si qendėr Kurveleshin. Nė muajin korrik tė vitit 1715 fshatarėsia raja e kazave tė Tepelenės dhe tė Pėrmetit refuzoi tė paguante taksat e jashtėzakonshme si dhe xhizjet e vitit 1714. Kundėr kėsaj lėvizjeje u dėrguan tė shkonin forcat e kėshtjellave tė Vlorės, tė Kaninės dhe ato tė esnafėve tė qytetit tė Beratit. Meqenėse kjo kryengritje shpėrtheu nė kohėn kur ushtria osmane luftonte me forcat venedikase tė Korfuzit, ajo pėrbėnte njė rrezik serioz pėr to. Ndaj valiu i Rumelisė, Ahmet Pasha, shkoi vetė nė nėntor 1715, pėr tė drejtuar operacionet ushtarake pėr shtypjen e lėvizjes sė Kurveleshit. Ai mori gjithashtu pėrforcime nga sanxhakėt e Janinės, Delvinės, Vlorės, Ohrit dhe tė Elbasanit, me tė cilat mundi tė shtypte kryengritjen dhe tė shtronte krahinėn.
Nė vitin 1729 banorė tė disa fshatrave tė kazasė sė Matit u hodhėn nė kryengritje dhe nuk pranuan tė paguanin xhizjen, avarizin e nuzulin. Sulltani ngarkoi pėr shtypjen e saj qeveritarėt e sanxhakėve tė Elbasanit e tė Shkodrės. Nė pamundėsi pėr t’i bėrė qėndresė ushtrisė osmane kryengritėsit pranuan tė nėnshtroheshin. Qeveritarėt morėn si peng 10 veta nga ata mė me ndikim, por kur ata u larguan nga krahina e Matit, kryengritja filloi pėrsėri. Popullsia e Matit, nėn drejtimin e Hal Bajramit, refuzoi tė shlyente detyrimet, ktheu prapa tė ngarkuarit pėr vjeljen e tyre dhe liroi pengjet. Pushteti qendror nisi pėrsėri qeveritarėt, qė me forca tė shumta shtypėn kryengritjen.
Nė fillim tė vitit 1739 u hodh nė kryengritje popullsia e krahinave tė Kurveleshit, Margėllėēit dhe tė Ajdonatit qė nuk pranoi tė paguante xhizjen. Pėr shtypjen e saj qeveria osmane ngarkoi qeveritarin e sanxhakut tė Delvinės, qė u ndihmua nga bejlerėt e Delvinės.
Nė vitin 1744 fshatarėsia e krahinės sė Peqinit kundėrshtoi me armė pagimin e taksės “ndihmė nė kohė lufte”. Meqė orvatjet e valiut tė Rumelisė pėr shtypjen e saj dėshtuan, ky pranoi tė vjelė vetėm shumėn qė i ofruan kryengritėsit, kurse pjesa tjetėr do tė shėnohej nė listėn e tė prapambeturave.
Dy vjet mė vonė kryengritja pėrfshiu krahinat e Beratit e tė Mallakastrės, popullsia e tė cilave nuk pranoi tė paguante taksėn “ndihmė nė kohė lufte”. Kryengritja u zgjerua aq sa valiu i Rumelisė u detyrua tė vinte nė krye tė ekspeditės ushtarake pėr tė ndėshkuar ata qė kishin ngritur krye dhe pėr tė vjelė taksat. Por edhe kjo kryengritje u shtyp. Pėrgjithėsisht, kryengritjet e viteve 1718-1750 tregojnė se kjo nuk ishte njė periudhė zbatice nė qėndresėn e armatosur tė fshatarėsisė shqiptare. Ato e shtyjnė cakun kohor tė mbylljes sė qėndresės deri nė mesin e shek. XVIII, i cili shėnon njė moment kthese. Atėherė dolėn nė skenė pashallėqet shqiptare, si formacione shtetėrore autonome. Nga kjo kohė lufta e fshatarėsisė shqiptare merr disa tipare tė reja.
Qėndresa e fshatarėsisė pati pothuajse shkaqe tė njėjta gjatė gjithė periudhės nga fillimi i shek. XVI deri nė mesin e shek. XVIII. Ajo e kishte burimin nė kontradiktėn kombėtare e shoqėrore tė popullit shqiptar me pushtuesin osman. Lufta kishte si synim tė kufizonte ose tė zhdukte shtypjen feudale dhe zgjedhėn osmane. Gjatė kryengritjeve tė shek. XVI-XVII forca kryesore lėvizėse ishte fshatarėsia raja dhe ajo e krahinave tė vetėqeverisura, kurse nė shek. XVIII shtohen edhe feudalėt e disa klerikė tė lartė tė krishterė. Meqė interesat e kėtyre krerėve laikė e fetarė u cenuan nga vendosja e regjimit feudal-osman, ata u afruan me fshatarėsinė. Nė qėndresėn e shek. XVIII morėn pjesė edhe aristokratė tė mėdhenj shqiptarė, pėr shkak tė rivalitetit nė sipėrmarrjen e detyrimeve ose pse kishin hyrė nė rrugėn e shkėputjes nga klasa feudale osmane. Krahas tė krishterėve nė kryengritje merrnin pjesė edhe myslimanėt, si nxėnės tė medreseve (softė), muezinė, haxhinj, shejhlerė deri dhe dijetarėt islamė (ulema). Nė raste tė veēanta kryengritjet morėn ngjyrė fetare, ndonėse shteti gjithnjė pėrpiqej t’i trajtonte kryengritėsit si armiq tė fesė e pastaj tė shtetit.
Kryengritjet u zhvilluan nė dy zona: nė krahinat e vetėqeverisura dhe nė ato tė timarit. Pėr rrjedhojė ėshtė i papranueshėm koncepti se lufta u zhvillua vetėm nė krahinat autonome. Antagonizmi kombėtar dhe shoqėror me osmanėt ishte i pranishėm nė tė gjitha krahinat, pavarėsisht nga veēoritė qė i karakterizonin ato. Kjo nuk e vė nė dyshim faktin se malėsitė ishin kthyer nė vatra pothuajse tė pėrhershme tė luftės dhe shėrbenin si baza pėr organizimin e qėndresės nė shkallė vendi. Forca e madhe e qėndresės sė tyre shpjegohet me faktin se fshatarėsia e lirė luftonte kundėr cenimit tė vetėqeverisjes, kundėr pėrpjekjeve tė osmanėve pėr t’i pėrfshirė nė sistemin e timarit dhe pėr t’i vėnė nė pozitat e fshatarėve raja dhe, pėrgjithėsisht, kundėr rėndimit tė zgjedhės sė huaj.
Megjithėse nė periudha tė caktuara kryengritjet u shtrinė pothuajse nė pjesėn mė tė madhe tė vendit dhe u zhvilluan nė tė njėjtėn kohė, ato patėn karakter lokal dhe nuk u shkrinė nė njė kryengritje tė vetme, ndonėse morėn edhe forma tė reja organizimi, siē ishin kuvendet.
Tiparet ēlirimtare tė kryengritjeve ishin mpleksur me ato shoqėrore. Nė varėsi nga kushtet historike, nga forca dhe shkalla e organizimit tė tyre, kryengritjet herė merrnin mė tepėr tipare ēlirimtare e herė tipare shoqėrore. Sidomos, kur kryengritėsit bashkėpunonin me shtetet evropiane dhe shtronin si synim tė flaknin zgjedhėn e huaj, dilte nė plan tė parė karakteri ēlirimtar.
Pėrgjithėsisht kryengritjet e kėsaj periudhe dėshtuan dhe nuk arritėn tė pėrmbushnin objektivat e tyre ēlirimtare e shoqėrore