~AnnA~
09-04-09, 23:36
Psikologėt thonė se jo vetėm dashuria pėr paranė, por vetė paraja po zgjeron distancat sociale dhe emocionale midis njerėzve.
Paraja sjell botėn vėrdallė. Por, a ėshtė e mirė pėr ne? A mundet qė vetė ekzistenca e parasė, pa diskutuar jemi apo jo lakmitarė, tė jetė njė problem serioz?
Kur njerėzit thonė se paraja ėshtė "rrėnja e sė keqes" zakonisht nuk nėnkuptojnė se vetė paraja ėshtė rrėnja e sė keqes, por lakmia pėr tė. Ashtu si Saint Paul, nga i cili ka dalė edhe kjo thėnie, qė diskuton vetėm pėr dashurinė pėr paranė. A mundet qė vetė paraja si objekt tė jetė problemi kryesor?
Kėshtu mendonte Karl Marx. Nė Dorėshkrimet Ekonomike dhe Filozofike tė vitit 1844, njė punė rinore, e cila mbeti e papublikuar dhe e panjohur deri nė mesin e shek tė 20, ai e pėrshkruan paranė si "agjenti universal i ndarjes", pasi i transformon karakteristikat njerėzore nė diēka tjetėr. Njė njeri mund tė jetė i shėmtuar, shkruan Marx, por nėse ka para, mund tė "blej" pėr vete gruan mė tė bukur. Pa para, natyrisht, do t'i duheshin shumė mė tepėr cilėsi njerėzore. Paraja, mendonte Marx, na largon nga natyra jonė e vėrtetė njerėzore dhe nga njerėzit tanė.
Reputacioni i Marx-it u fundos, pasi njerėzit mendonin se teoria e tij ishte e gabuar. Mė vonė, nė vitin 2006, studimi i kryer nga Kathleen Vohs, Nicole Mead dhe Miranda Goode i publikuar nė revistėn "Science", evedenton se mbase Marx ishte drejt njė rruge tė saktė.
Nė njė seri eksperimentesh, Vohs dhe kolegėt e saj, gjetėn disa mėnyra pėr t'i bėrė njerėzit tė mendonin pėr paranė pa i thėnė ta bėnin atė nė mėnyrė direkte. Ato u jepnin njerėzve pėr shembull detyra pėr tė deshifruar fraza tė ngatėrruara rreth parasė. Me disa tė tjerė pėrdornin taktika tė tjera, si p.sh., i linin afėr njė njė shumė tė madhe parash ose disa tė tjerėve u tregonin imazhe tė dominimit tė parasė. Njerėzve tė tjerė, tė zgjedhur rastėsisht, u jepnin pėr tė deshifruar fraza qė nuk kishin tė bėnin me paranė, nuk u linin afėr shuma parash dhe u tregonin imazhe tė ndryshme nga grupi i parė. Nė ēdo rast, ata qė ishin shtyrė tė mendonin rreth parasė - le t'i quajmė grupi i parasė - silleshin ndryshe nga ata qė nuk mendonin rreth tyre.
" Kur u jepnin njė detyrė tė vėshtirė dhe u thonin se mund tė kėrkonin ndihmė, personat nė grupin e parasė e kishin tė vėshtirė ta kėrkonin.
" Kur u kėrkohej atyre ndihmė, personat nė grupin e parasė harxhonin shumė mė pak kohė, duke ndihmuar tė tjerėt.
" Kur u thuhej tė lėviznin karriget nė mėnyrė qė tė flisnin me njėri-tjetrin, personat nė grupin e parasė linin njė distancė mė tė madhė ndėrmjet karrigeve.
" Kur u kėrkohej tė zgjidhnin njė aktivitet dėfrimi, personat nė grupin e parasė zgjidhnin zakonisht aktivitete, tė cilat mund tė ishin dėfrime individuale, pa pėrfshirė njerėz tė tjerė.
" Si pėrfundim, kur personave nė grupin e parasė iu sugjeruan tė dhuronin pėr bamirėsi, disa nga paratė, tė cilat i kishin fituar pėr pjesėmarrjen e tyre nė eksperiment, ata dhuruan shumė mė pak nė krahasim me ata, tė cilėt nuk ishin shtyrė tė mendonin rreth parasė.
Kujtuesit e vegjėl dhe tė parėndėsishėm tė parasė bėnė njė diferencė shumė tė madhe nė rezultatet e studimit. Pėr shembull, kur grupi i kontrollit ofronte 42 minuta kohė pėr tė ndihmuar njėri-tjetrin nė deshifrimin e frazave, personat nė grupin e parasė harxhonin vetėm 25 minuta dhe pjesėn tjetėr tė kohės e pėrdornin si kohė shtesė pėr tė deshifruar frazat e tyre. Nė tė njėjtėn mėnyrė, kur dikush bėnte sikur ishte pjesėmarrės nė eksperimnt dhe u kėrkonte ndihmė, ata harxhonin shumė pak kohė, duke e ndihmuar, mė pak se gjysma e kohės qė vinte nė dispozicion grupi, i cili nuk ishte i predispozuar tė mendonte rreth parasė. I njėjti rezultat ishte edhe me provėn e dhurimit tė parave ku personat nė grupin e parasė nuk ishin tė predispozuar tė dhuronin pėr bamirėsi paratė qė kishin fituar nga eksperimenti.
Pėrse paraja na bėn mė pak tė predispozuar pėr tė kėrkuar ose pėr tė dhėnė ndihmė? Vohs dhe kolegėt e saj sugjeron se, qė nė momentin qė shoqėria filloi tė pėrdorte paranė, domosdoshmėria pėr t'ju mbėshtetur familjes dhe miqve u zvogėlua dhe njerėzit filluan tė bėheshin mė individualistė. "Nė kėtė mėnyrė" pėrmbyllin ata, "paraja rrėnjosi individualizmin dhe zvogėloi motivimet shoqėrore, njė efekt qė ėshtė mėse i dukshėm nė jetėn e pėrditshme tė njerėzve".
Ky nė fakt nuk ėshtė njė shpjegim i detajuar, pėrse fakti i tė menduarit rreth parasė bėri njė diferencė kaq tė madhė tek rezultat e studimit, duke ditur qė ēdo njeri ėshtė nė kontakt tė vazhdueshėm me paratė gjatė gjithė ditės. Duket se kėtu ka diēka qė ne nuk arrijmė ta kuptojmė plotėsisht.
Nė fakt, asnjė nuk do tė kthehet nė periudhėn e thjeshtė tė shkėmbimit. Paraja na bėn tė mundur tregtinė dhe na bėn tė mundur tė pėrfitojmė nga aftėsitė dhe avantazhet e njėri-tjetrit. Pa para, njerėzit do tė ishin ekstremisht shumė tė varfėr, jo vetėm nė sensin financiar.
Por, tashmė qė jemi nė dijeni se ēfarė fuqie tė madhė izoluese ka vetėm mendimi pėr paranė, nuk mund tė vazhdojmė tė mendojmė se, roli i parasė nė jetėt tona ėshtė totalisht neutral. Nėse pėr shembull, njė organizatė prindėrish lokale dėshiron tė ndėrtojė njė kėnd lojrash pėr fėmijėt, do t'i duhet t'i kėrkojė pjesėtarėve tė organizatės tė kryejnė njė punė vullnetare apo do t'i duhet tė bėjė njė fushatė sensibilizuese pėr banorėt e zonės qė tė mbledhin fonde dhe tė punėsojnė njė kompani ndėrtuese?
Propozimi i ekonomistit tė Universitetit tė Havard-it, Ronald Fryer, pėr tė paguar studentėt e varfėr qė janė mirė me mėsime, ėshtė njė fushė qė tė jep shumė shteg pėr tė diskutuar rreth pėrdorimit tė parasė. Nėse paratė do tė ishin neutrale nė jetėn tonė, atėherė beneficet e pėrdorimit tė parasė duhet tė ishin tė barazvlefshme me koston financiare. Eshtė njė gabim i madh tė mendosh, se tė lėshosh paranė tė mbizotėrojė sferė tė jetės tonė do tė vinte pa kosto tė tjera shumė mė tė larta, tė cilat janė shumė tė vėshtira tė shprehen me terma financiare.
Klarita Bajraktari
Paraja sjell botėn vėrdallė. Por, a ėshtė e mirė pėr ne? A mundet qė vetė ekzistenca e parasė, pa diskutuar jemi apo jo lakmitarė, tė jetė njė problem serioz?
Kur njerėzit thonė se paraja ėshtė "rrėnja e sė keqes" zakonisht nuk nėnkuptojnė se vetė paraja ėshtė rrėnja e sė keqes, por lakmia pėr tė. Ashtu si Saint Paul, nga i cili ka dalė edhe kjo thėnie, qė diskuton vetėm pėr dashurinė pėr paranė. A mundet qė vetė paraja si objekt tė jetė problemi kryesor?
Kėshtu mendonte Karl Marx. Nė Dorėshkrimet Ekonomike dhe Filozofike tė vitit 1844, njė punė rinore, e cila mbeti e papublikuar dhe e panjohur deri nė mesin e shek tė 20, ai e pėrshkruan paranė si "agjenti universal i ndarjes", pasi i transformon karakteristikat njerėzore nė diēka tjetėr. Njė njeri mund tė jetė i shėmtuar, shkruan Marx, por nėse ka para, mund tė "blej" pėr vete gruan mė tė bukur. Pa para, natyrisht, do t'i duheshin shumė mė tepėr cilėsi njerėzore. Paraja, mendonte Marx, na largon nga natyra jonė e vėrtetė njerėzore dhe nga njerėzit tanė.
Reputacioni i Marx-it u fundos, pasi njerėzit mendonin se teoria e tij ishte e gabuar. Mė vonė, nė vitin 2006, studimi i kryer nga Kathleen Vohs, Nicole Mead dhe Miranda Goode i publikuar nė revistėn "Science", evedenton se mbase Marx ishte drejt njė rruge tė saktė.
Nė njė seri eksperimentesh, Vohs dhe kolegėt e saj, gjetėn disa mėnyra pėr t'i bėrė njerėzit tė mendonin pėr paranė pa i thėnė ta bėnin atė nė mėnyrė direkte. Ato u jepnin njerėzve pėr shembull detyra pėr tė deshifruar fraza tė ngatėrruara rreth parasė. Me disa tė tjerė pėrdornin taktika tė tjera, si p.sh., i linin afėr njė njė shumė tė madhe parash ose disa tė tjerėve u tregonin imazhe tė dominimit tė parasė. Njerėzve tė tjerė, tė zgjedhur rastėsisht, u jepnin pėr tė deshifruar fraza qė nuk kishin tė bėnin me paranė, nuk u linin afėr shuma parash dhe u tregonin imazhe tė ndryshme nga grupi i parė. Nė ēdo rast, ata qė ishin shtyrė tė mendonin rreth parasė - le t'i quajmė grupi i parasė - silleshin ndryshe nga ata qė nuk mendonin rreth tyre.
" Kur u jepnin njė detyrė tė vėshtirė dhe u thonin se mund tė kėrkonin ndihmė, personat nė grupin e parasė e kishin tė vėshtirė ta kėrkonin.
" Kur u kėrkohej atyre ndihmė, personat nė grupin e parasė harxhonin shumė mė pak kohė, duke ndihmuar tė tjerėt.
" Kur u thuhej tė lėviznin karriget nė mėnyrė qė tė flisnin me njėri-tjetrin, personat nė grupin e parasė linin njė distancė mė tė madhė ndėrmjet karrigeve.
" Kur u kėrkohej tė zgjidhnin njė aktivitet dėfrimi, personat nė grupin e parasė zgjidhnin zakonisht aktivitete, tė cilat mund tė ishin dėfrime individuale, pa pėrfshirė njerėz tė tjerė.
" Si pėrfundim, kur personave nė grupin e parasė iu sugjeruan tė dhuronin pėr bamirėsi, disa nga paratė, tė cilat i kishin fituar pėr pjesėmarrjen e tyre nė eksperiment, ata dhuruan shumė mė pak nė krahasim me ata, tė cilėt nuk ishin shtyrė tė mendonin rreth parasė.
Kujtuesit e vegjėl dhe tė parėndėsishėm tė parasė bėnė njė diferencė shumė tė madhe nė rezultatet e studimit. Pėr shembull, kur grupi i kontrollit ofronte 42 minuta kohė pėr tė ndihmuar njėri-tjetrin nė deshifrimin e frazave, personat nė grupin e parasė harxhonin vetėm 25 minuta dhe pjesėn tjetėr tė kohės e pėrdornin si kohė shtesė pėr tė deshifruar frazat e tyre. Nė tė njėjtėn mėnyrė, kur dikush bėnte sikur ishte pjesėmarrės nė eksperimnt dhe u kėrkonte ndihmė, ata harxhonin shumė pak kohė, duke e ndihmuar, mė pak se gjysma e kohės qė vinte nė dispozicion grupi, i cili nuk ishte i predispozuar tė mendonte rreth parasė. I njėjti rezultat ishte edhe me provėn e dhurimit tė parave ku personat nė grupin e parasė nuk ishin tė predispozuar tė dhuronin pėr bamirėsi paratė qė kishin fituar nga eksperimenti.
Pėrse paraja na bėn mė pak tė predispozuar pėr tė kėrkuar ose pėr tė dhėnė ndihmė? Vohs dhe kolegėt e saj sugjeron se, qė nė momentin qė shoqėria filloi tė pėrdorte paranė, domosdoshmėria pėr t'ju mbėshtetur familjes dhe miqve u zvogėlua dhe njerėzit filluan tė bėheshin mė individualistė. "Nė kėtė mėnyrė" pėrmbyllin ata, "paraja rrėnjosi individualizmin dhe zvogėloi motivimet shoqėrore, njė efekt qė ėshtė mėse i dukshėm nė jetėn e pėrditshme tė njerėzve".
Ky nė fakt nuk ėshtė njė shpjegim i detajuar, pėrse fakti i tė menduarit rreth parasė bėri njė diferencė kaq tė madhė tek rezultat e studimit, duke ditur qė ēdo njeri ėshtė nė kontakt tė vazhdueshėm me paratė gjatė gjithė ditės. Duket se kėtu ka diēka qė ne nuk arrijmė ta kuptojmė plotėsisht.
Nė fakt, asnjė nuk do tė kthehet nė periudhėn e thjeshtė tė shkėmbimit. Paraja na bėn tė mundur tregtinė dhe na bėn tė mundur tė pėrfitojmė nga aftėsitė dhe avantazhet e njėri-tjetrit. Pa para, njerėzit do tė ishin ekstremisht shumė tė varfėr, jo vetėm nė sensin financiar.
Por, tashmė qė jemi nė dijeni se ēfarė fuqie tė madhė izoluese ka vetėm mendimi pėr paranė, nuk mund tė vazhdojmė tė mendojmė se, roli i parasė nė jetėt tona ėshtė totalisht neutral. Nėse pėr shembull, njė organizatė prindėrish lokale dėshiron tė ndėrtojė njė kėnd lojrash pėr fėmijėt, do t'i duhet t'i kėrkojė pjesėtarėve tė organizatės tė kryejnė njė punė vullnetare apo do t'i duhet tė bėjė njė fushatė sensibilizuese pėr banorėt e zonės qė tė mbledhin fonde dhe tė punėsojnė njė kompani ndėrtuese?
Propozimi i ekonomistit tė Universitetit tė Havard-it, Ronald Fryer, pėr tė paguar studentėt e varfėr qė janė mirė me mėsime, ėshtė njė fushė qė tė jep shumė shteg pėr tė diskutuar rreth pėrdorimit tė parasė. Nėse paratė do tė ishin neutrale nė jetėn tonė, atėherė beneficet e pėrdorimit tė parasė duhet tė ishin tė barazvlefshme me koston financiare. Eshtė njė gabim i madh tė mendosh, se tė lėshosh paranė tė mbizotėrojė sferė tė jetės tonė do tė vinte pa kosto tė tjera shumė mė tė larta, tė cilat janė shumė tė vėshtira tė shprehen me terma financiare.
Klarita Bajraktari