Hysamedin Feraj zbërthen ‘izmat e mendimit politik shqiptar

[Lapsi]

T: Nga Hasan Prishtina deri tek Albin Kurti

Nt: “Së paku në dhjetë shekujt e fundit, mendimi politik shqiptar, ka qenë i
ndarë lidhur me një pyetje themelore. Në kuptimin e Shmitit a të politikës si
ndarje në mik-armik, një rrymë politike e ndarë në shumë nënrryma, ka një
traditë që mendon se armiku kryesor i shqiptarëve janë pushtuesit e ndryshëm që
vijnë nga jashtë Ballkanit dhe një mendim tjetër po kaq i shtirë, që flet se
armiku kryesor i shqiptarëve janë popujt fqinjë”, ka thënë profesori i
Filozofisë Politike, Hysamedin Feraj

Uran Krasniqi

Për profesorin e Filozofisë politike, Hysamedin Ferajn, shqiptarët mund ta
arrijnë qëllimin e tyre politik, vetëm nëse bëhen njerëz, siç është shprehur
ai, hegelianë. “Të gatshëm të vdesin për çështjen shqiptare”, ka precizuar ai,
në një intervistë për gazetën. Ai ka këshilluar që “nëse vazhdojnë të
jenë tip darwinianë, i njeriut që bënë gjithçka për të mbetur gjallë, do të
vazhdojmë të mbetemi gjallë, siç kemi mbetur dymijë vjet nën sundim”. Shefi i
Katedrës së Shkencave Politike te Universiteti i Tiranës, duke shpërfaqur
nevojën e ekzistimit të një shkolle shqiptare të mendimit politik, e cila do të
karakterizohej nga fryma e Hasan Prishtinës, i ka “notuar” negativisht rrymat
dhe nënrrymat e tjera politike, të ekzekutuara brenda hapësirës shqiptare.
Feraj ka treguar se si i sheh zogizmin, enverizmin, berishizmin, rugovizmin,
thaçizmin...

Koha Ditore: Këytre ditëve në promovimin e librit “Një
shkurtim kujtimesh mbi kryengritjen shqyptare të vjetit 1912”, të Hasan
Prishtinës, thatë që do të duhej të kishte një shkollë të mendimit politik me
emrin e Hasan Prishtinës. Çka e karakterizon mendimin politik të Hasan
Prishtinës?


Feraj: Hasan Prishtina është përfaqësues paradigmatik i një rryme themelore të
menduarit politik shqiptar dhe në këtë kuptim ai është një nga momentet
qendërore të këtij mendimi. Ai e ka të mishëruar në një person mendimin dhe
veprimin politik të kësaj rryme, duke qenë njëkohësisht edhe mendimtar e edhe
veprimtar politik. Në këtë kontekst Hasan Prishtina përbën një shkollë siç janë
shkollat filozofike, shkollat e artit, shkollat e mendimit politik etj. Së paku
në dhjetë shekujt e fundit, mendimi politik shqiptar, ka qenë i ndarë lidhur me
një pyetje themelore. Në kuptimin e Shmitit a të politikës si ndarje në
mik-armik, një rrymë politike e ndarë në shumë nënrryma, ka një traditë që
mendon se armiku kryesor i shqiptarëve janë pushtuesit e ndryshëm që vijnë nga
jashtë Ballkanit dhe një mendim tjetër po kaq i shtirë, që flet se armiku
kryesor i shqiptarëve janë popujt fqinjë. Hasan Prishtina i takon traditës që
mendonte, se së paku në kohën e tij, kur ai veproi, rreziku kryesor ishte rënia
nën pushtimin e fqinjëve.


Koha
Ditore: Në kohën e Hasan Prishtinës, kush është identifikuar me mendimin
politik, që rreziku nuk vjen nga fqinjët?


Feraj: Kjo rrymë politike përfaqësohet
veçanërisht në Kosovë nga njerëz me shumë ndikim në politike, po që nuk kishin
gati asnjë lloj arsimi.


Koha
Ditore: Shembull?


Feraj: Shembull Isa Boletini. Ai është një nga përfaqësuesit
kryesorë të këtij mendimi që ngul këmbë se rreziku kryesor është Perandoria
osmane dhe që prandaj çdo bashkëpunim me fqinjët është i legjitimuar
politikisht.


Koha
Ditore: Cili ka qenë roli i kësaj rryme politike për zhvillimet e vitit 1912
kur është inauguruar coptimi i Shqipërisë?
Feraj: Kjo rrymë politike duke përfshirë Isa
Boletinin, i ka kontribuuar coptimit të trojeve shqiptare pas rënies së
Perandorisë osmane.


Koha
Ditore: Në rregull. Në kontekstin e mendimit politik, do të doja që të
shëtisnim shpërqëndrohemi nga Hasan Prishtina. Çfarë kuptimi politik bartë
mendimi që e ka përfaqësuar zogizmi?


Feraj: Ahmet Zogu përfaqëson mendimin e rrymës që fqinjët nuk janë armiku ynë
kryesor. Mandej ai herë mendonte që Shqipëria duhet të jetë Republikë e herë
monarki. Zogu është një figurë komplekse që ka lëkundje shumë të mëdha në
veprimtarinë e tij politike dhe shpeshherë kalon nga një pozicion i kundtër një
pozicion tjetër të kundërt. Nëse ndalemi te mendimi i mirfilltë nacionalist
shqiptar, që parim themelor të politikës sa tij ka bashkimin e kombëtar, Zogu
ka qenë kundërshtar i kësaj ideje. Politika e tij ka qenë jonacionaliste dhe
shpeshherë antinacionaliste.


Koha
Ditore: Po për nolizmin jetëshkurtër çka mund të thuhet?


Feraj: Zogu bashkë me Nolin kanë qenë aleatë përballë dhe kundër Hasan
Prishtinës.

Mst: “Enverizmi, largimi më i madh nga
nacionalizmi shqiptar”

Koha Ditore: Po enverizmi ç’mendim
politik ka përfaqësuar?


Feraj: Eneverizmi është njëra nga nënrrymat që mendon se duhet bashkëpunuar me
jugosllavët përballë pushtuesit të përbashkët, që tani ishin fashizmi Italian
dhe nazizmi gjerman. Njëlloj siç mendonte Isai, se e kemi pushtuesin e
përbashkët osman, dhe duhet të bashkëpunojmë me jugosllavët. Në këtë kuptim
enverizmi rreshtohet në lagjen që mendon se fqinjtë janë aleatët tanë, kurse
armikun e kemi përjashta Ballkanit. Nëse krahasojmë enverizmin me nënrrymat e
tjera, atëherë ai na del që është largimi më i madh nga ideja e nacionalizmit
shqiptar. Pasi që sundoi më shumë ai pati mundësi ta dëmtojë më shumë se sa
zogizmi dhe nolizmi mendimin nacionalist shqiptar.


Koha
Ditore: Dihet që i pari president i Shqipërisë, pas rënies së komunizmit, ka
qenë Sali Berisha,
i cili edhe tani është kryeministër i Shqipërisë. Çka e shquan mendimin e tij
politik?


Feraj: Mendimi politik i Berishës i përgjigjet kategorisë së politikanëve për
pushtet. Nuk mund të konstatoj ndonjë parim tjetër vendimtar për sjelljen e tij
politike veç luftës për pushtet. Nëse i shoh politikat e tij praktike,
deklaratat e tjera, që janë tepër-tepër kontradiktore, dhe shpeshherë e
kundërthonë tërësisht, pohimin e përparshëm ose të mëvonshëm, atëherë këto mund
të unifikohen në parimin e luftës për pushtet. Nuk ka logjikë tjetër formale,
që do të më thoshte se ka një koherencë, por të gjitha këto kalime nga një
pozicion në një pozicion krejt të kundërt, janë brenda parimit logjik të
ruajtjes së pushtetit. Në këtë kuptim parimi i marrjes dhe i ruajtjes së
pushtetit, e paraqet logjikën e lëkundjeve të tij dhe kalimin nga një pozicion
në një tjetër, sepse në qoftë se njeriu do të luftojë për pushtet, do të thotë
gjithçka dhe do të bëjë gjithçka, që do t’i shërbejë pushtetit, dhe në këtë
kuptim janë brenda një parimi logjik, përndryshe pastaj nuk do të kishim asnjë
parim logjik që do të mund të na bashkojë thëniet, qëndrimet dhe sjelljet krejt
të kundërta, sepse do të mbeteshin pa pukptim. I vetmi parim që mund t’i japë
kuptim berishizmit është ai i luftës për pushtet. Ta zëmë, mund të marrim
pohimin e Berishës: “Kosova ta fitojë statusin që e ka pasur në vitin ‘74” dhe
pohimin: “Të bombardohet Beogradi”. Këtëo dy qëndrime kaq ekstreme të shprehura
gjatë viteve të nëntëdhjeta, pajtohen vetëm në një parim: kur i duhej për ta
ruajtur pushtetin thoshte të bombardohej Serbia dhe kur i duhej për të ruajtur
pushtetin thoshte të që Kosova t’i kthehet statusit të vitit ’74.


Koha
Ditore: Po nanoizmi:


Feraj: Nanoizmi e ka vijuar atë rrymën tradicionale që ka qenë shumë e largët
me parimin nacionalist shqiptar ose idenë e bashkimit. Partia Socialiste e ka
ruajtur dhe e ka përfaqësuar këtë traditë: sa më larg idesë së bashkimit
kombëtar shqiptar. Ata kanë qenë faktorë që shpeshherë e kanë detyruar edhe
Berishën dhe të tjerët që të tërhiqen nga ndonjë politikë më e avancuar
nacionaliste, sepse ata nuk kanë vepruar asnjëherë si një mbështetje dhe
shtytës për këtë mendim, por përkundrazi sikur pengesë që ky mendim të mos mund
të shpaloset në Shqipëri.


Koha
Ditore: Nga Shqipëria do të doja të kalonim në Kosovë. Cili është mendimi juaj
për rugovizmin?


Feraj:Rugovizmi ka dy periudha: ’90 deri ’97, kur pot a përmbledh, unë do ta
konsideroja si një veprimtari të suksesshme, në vijën e realizmit të çështjes
shqiptare. Dhe pastaj pas vitit ’97, pas shfaqjes së idesë së luftës dhe
Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, nuk konstatoj qoftë edhe një sjellje, që të
ketë qenë në vijën që do t’i kontribuonte zgjidhjes së çështjes së Kosovës, si
pjesë e zgjidhjes së çështjes shqiptare. Konstatoj pastaj vetëm gabime të
rugovizmit, dhe jo diçka që do të ishin në koherencë me periudhën e parë. Në
këtë kuptim ka dy periudha: një që është një kontribut i jashtëzakonshë m dhe
një tjetër që pastaj nuk sjellë më asnjë kontribut qoftë edhe për idenë e tij
të mëparshme.

[Lapsi]

Koha
Ditore: Po LPK-istët?


Feraj:LPK-istë t kanë qenë një rast tragjik do të thosha, sepse derisa në
veprimtarinë dhe thelbin e tyre praktik, ishin në linjën e traditës
nacionaliste shqiptare, të gatshëm të sakrifikojnë jetët e veta, të burgosen,
të torturohen etj., për zgjidhjen e çështjes shqiptare, në ideologjinë e me të
cilën e legjitimonin këtë, ishte krejt e kundërta e kësaj praktike. Kështu që
ata janë më shumë një rast tragjik për vetën e vetë, d.m.th një paqartësi tërësore e ideologjisë së cilës i përmbaheshin – enverizmit – e
cila është e kundërta e praktikës së tyre, për të cilën ata sakrifikoheshin.
Kështu që ata janë gati-gati një rast tragjik.


Koha
Ditore: Po mendimi politik i Adem Demaçit, si mund të përkufizohet?


Feraj: Edhe ai ka, po e them kushtimisht, e ka një periudhë të lavdisë së tij,
ku sakrifikon dhe bënë gjithçka, për idenë e çlirimit të këtij territor
shqiptar nga sundimi serb, dhe pastaj e ka periudhën e pas të nëntëdhjetës, kur
vazhdonte të përsëriste ide, tanimë të stërvjetëruara të socialdemokracisë së
fundit të shekullit 19 dhe fillimit të shekullit 20, për bashkim-vëllazë rimin e
popujve, për federatë të ballkanike, për Ballkani etj, që ishin konsomuar shumë
kohë më përpara për gjithë mendimin tjetër në Ballkan. Demaçi mbetet një nga më
të vetmuarit në përfaqësimin e mendimit panballkanist, i cili tanimë
ishte braktisur nga të gjithë. Në këtë kuptim nga një mendim panshqiptar, kaloi
në një mendim të panballkanizmit, mendim krejt i pajustifikueshë m, sepse tanimë
ishte braktisur kudo. Edhe ai është qenie gat-gati tragjike, sepse jeton jashtë
çdo kohe, hapësire, ka humbur çdo lidhje me realitetet dhe zhvillimet praktike.


Koha
Ditore: Nga Demaçi të kalojmë tek aktualiteti politik në Kosovë. Ç’mendim
politik shihni ju se përfaqëson thaçizmi?


Feraj:Unë nuk mund të them se partitë e sotme shqiptare kanë mendim politik.
Pothuajse nuk kanë asnjë mendim politk. Këta veprojnë më shumë si ekzekutues të
mendimit politik që u vjen i gatshëm nga qendrat e fuqishme të marrjes së
vendimeve, sikur Bashkimi Evropian SHBA apo fuqitë e tjera, qoftë të bashkuara
apo veç e veç. Dhe në këtë kuptim unë nuk mund të them se ata kanë mendim
politik. Më shumë ata kanë bërë një zgjedhje politike që t’i binden këtij
mendimi, ta zbatojnë këtë mendim, dhe si shpërblim të marrin të drejtën e
qeverisjes. Ndoshta vetëm në këtë kuptim mund të themi se ata përfaqësojnë një
mendim, mendimin se ne duhet të jemi të dëgjueshëm ndaj çdo vendimi
ndërkombëtar që ne i mendojmë si aleatë tanë. I githë mendimi tyre politk
reduktohet në një ide: t’i dëgjojmë aleatët tanë.

Mst: Kurti, përfaqësuesi i vetëm i
mendimit autentik dhe origjinal shqiptar

Koha Ditore: E Albin Kurtin si do ta
definonit?
Feraj: Ai vazhdon ta përfaqësojë pak a shumë atë mendim dhe atë traditë të
mendimit nacionalist shqiptar, që disa çështje të shqiptarëve duhet t’i marrm
vetë në duar. Në këtë kuptim të kemi së paku një politikë tonën origjinale dhe
autentike, për mirë a për keq, por që buron nga vetë vyllneti ynë si popull dhe
si njerëz. Kurti është më afër mendimit nacionalist shqiptar, që për çështjet
shqiptare duhet të realizojmë vullnetin tonë dhe të përpiqemi që rreth këtij
vullneti t’i klasifikojmë aleatët dhe kundërshtarët dhe jo përkundrazi, duke ua
përshtatur vullnetin tonë të tjerëve. Tani për tani në Kosovë, ai përfaqëson të
vetmin mendim autentik dhe origjinal shqiptar, që s’është i plotësisht i
dëgjueshëm ndaj asnjë qendre që vjen jashtë autenticitetit shqiptar.


Koha
Ditore: Po nëse të u lusim, gjithnjë në kontekstin e posedimit të mendimit
politik, të bëni një krahasim midis dy partive kryesore politike shqiptare në
Maqedoni, çfarë do të thoshit?


Feraj:Fatkeqë sisht nuk mund ta bëjë një dallim të qartë midis tyre, sepse të
dyja partitë janë sjellur njëlloj kur kanë qenë në pushtet dhe njëlloj kur nuk
kanë qenë në pushtet. Secila sillet njëlloj kur është në pushtet ose në
opozitë. Nuk dallojnë ato parti.


Koha
Ditore: Për fund, çfarë kultivimi të mendimit politik, rekomandoni ju që duhet
të ndiqet nga shqiptarët?


Feraj:Do të duhej të bëhej kthimi tek mendimi autentik shqiptar dhe i
vullnetit politik shqiptar. Që populli shqiptar të jetë më shumë një popull i
vullnetit se sa një popull i tipit të evolucionist darwinian. Shqiptarët mund
ta arrijnë qëllimin e vetë politik, vetëm nëse bëhen njerëz hegelianë: të
gatshëm të vdesin për çështjen shqiptare. Ndërsa nëse vazhdojnë të jenë tip
darwinianë, i njeriut që bënë gjithçka për të mbetur gjallë, do të vazhdojmë të
mbetemi gjallë, siç kemi mbetur dymijë vjet nën sundim. Shqiptarët nuk
duhet të lejojnë që të mbesin vetëm objekt i historisë.


Koha
Ditore: Zotëri Feraj Faleminderit për intervistën…


Feraj:
Faleminderit juve!