Urbane

[jadore]

HIERARKIA E HAPËSIRAVE ARKITEKTONIKE

nga Ark Xhelal Llonçari,
ligjerues në Departamentin e Arkitekturës

“Rregullimi shoqëror” dhe “rendi i formave” arkitektonike janë ngushtë të lidhura mes vete dhe s`mund të shikohen ndaras sikurse që është i pandarë edhe zhvillimi i tyre gjatë të cilit proces e frymëzojnë njëra tjetrën. Ky mendim sot mund të shkoi edhe më larg me kërkesën që shkon më tutje se ky raport i thjeshtë duke shtruar pyetjen : si të arrihet një zhvillim urban që i “modelon kushtet” e jo të “kushtëzohet modelimi”?

Hierarkia e hapësirave arkitektonike

“Rregullimi shoqëror” dhe “rendi i formave” arkitektonike janë ngushtë të lidhura mes vete dhe s`mund të shikohen ndaras sikurse që është i pandarë edhe zhvillimi i tyre gjatë të cilit proces e frymëzojnë njëra tjetrën. Ky mendim sot mund të shkoi edhe më larg me kërkesën që shkon më tutje se ky raport i thjeshtë duke shtruar pyetjen : si të arrihet një zhvillim urban që i “modelon kushtet” e jo të “kushtëzohet modelimi”?
Duke vrojtuar ngjarjet dhe zhvillimet në arkitekturën dhe urbanizmin e Prishtinës në dekadën e fundit po mundohem të dallojë ku dhe sa kanë ndikuar njëra në tjetrën. Mos gjetja e këtij korrelacioni me sjellë në përfundim se ato ose nuk kanë ndikuar fare njëra në tjetrën ose ndikimi i të parës ka qenë enorm dhe se kjo e dyta iu ka nënshtruar tërësisht të parës.
Për “rendin e formave” s`duhet ndonjë analizë e thellë që të kuptohet se ku gjendemi, mirëpo është tmerruese nxjerrja e konkludimit nisur nga kjo e dyta se çfarë forme dhe niveli ka ajo e para! Me “rendin e formave” në këtë rast nuk e kam nënkuptuar vetëm formën në kuptimin e ngushtë të fjalës, por formën si tërësi të fenomenit të ngritjes së një objekti. Për ta formuar një pasqyrë rreth kësaj të shohim vetëm tre shembuj. Një të më hershem, një të sotshëm dhe një të së ardhmes.

Martesa e Figaros

Kjo operë komike është kompozuar nga Ëolfgang Amadeus Mocart sipas komedisë me të njëjtin titull të shkrimtarit francez Bomarshe.
Ka kohë që në Prishtinë ka filluar përgatitja e skenës për dhënien e kësaj opere, mbase jemi në aktin e parë. Në operë, në këtë akt Figaroja matë dhomën për vendosjen e shtratit bashkëshortor, kurse ne po e masim buxhetin për ndërtimin e operës në një anë dhe buxhetin për angazhimin e regjisorit dhe trupës artistike bashkë me orkestër si dhe gjetjen e publikut për premierë. Opera komike i ka katër akte, mbase edhe ndërtimi i operës në Prishtinë do ti ketë po aq. Në operën komike “Martesa e Figaros” gjatë katër akteve zhvillohen intriga të shumta vardisje, imponime, mirëpo në fund çdo gjë vjen në vendin e vet dhe shfaqja përfundon me falje të ndërsjella të personazheve dhe të gjithë festojnë deri sa perdja bie ngadalë.
Aktet tjera gjatë ndërtimit të operës së Prishtinës do ti shohim, mbase edhe ne në fund do ti falim të gjithë ata që e filluan këtë objekt dhe të gjithë në fund do të festojmë deri sa perdja do të ngritët ngadalë.

„Clochemerle“.

Në ndërkohë deri sa të përgatitet shfaqja e operës qytetarët kanë nevoja tjera dhe herë-herë më të ngutshme të cilat nuk bënë dhe nuk është mirë të anashkalohen. Qyteti çfarë është Prishtina e meriton dhe ka nevojë të këtë WC publike, ç`është e vërteta këto përmbajtje reflektojnë kulturën themelore të e një vendi si dhe paraqiten si pjesë të rëndësishme të jetës publike. Edhe pse për to nuk shkruhen as reportazhe as kronika, nuk fotografohen dhe shumë rallë flitet për to, sidoqoftë me 1934 Gabriel Chevallier shkroi novelën satirike “Clochemerle” në bazë të cilës novelë i xhirua filmi dhe seriali televiziv me po at titull.
Ngjarja e këtij filmi zhvillohet në një qytezë provinciale të imagjinuar në Francë.
Kulmi i kësaj komedie arrihet në momentin e inaugurimit solemn të WC-eve publike. Të merituarit për ngritjen e tyre do të avancojnë tutje në politikë.
Tek ne në çastin e fundit u hoq dorë nga kjo parodi pa u marrë vesh a u hoq dorë nga dëshira për avancime të mëtutjeshme politike apo u hoq dorë nga votat në favor të mos shfaqjes së meskinitetit shoqëror, ose-ose sepse dolën prioritete tjera.

Muzeu i eksodit

Aksenti këso radhe ra në Muzeun e “Eksodit” që do të ndërtohet në Kosovë.
Natyrisht, kjo është një ide e pëlqyeshme. Të gjitha shtetet e reja si dhe ato në transicion është mirë të ngrehin një muze të ri. Së pari ishte dashtë të ngritët muzeu shtetëror, më të cilin do të bëhej shkëputja nga e kaluara, do prezantohet e tashmja dhe projektoheshin synimet e të ardhmes. Pra në aspektin hierarkik të hapësirave të nevojshme arkitektonike në funksion të ndërtimit dhe zhvillimit të shtetit ishte dashtë të ishte objekti i parë i ndërtuar tek ne, merret vesh, pas stabilizimit të ekonomisë së vendit.
Muzetë tematike dhe ato të specializuara do ta kishin radhën më vonë, pra edhe ai i menduar si i “Eksodit” dhe muzetë tjera për të cilat kemi shumë nevojë. Mbase mungesa e një vizioni të qartë dhe bashkërenditës për ndërtimin e institucioneve shtetërore në fushën e kulturës në nivel të vendit na sjellin para situatave të këtilla ku propozimet për objekte shtetërore vijnë nga ana e pushtetit lokal dhe anasjelltas pa u qartësuar pozita administrative dhe politike e kryeqytetit në shkallën e vendimmarrjes në vend.

Tipet e temperamenteve të njerëzve

“Dinamika e hapësirës arkitektonike varet nga dinamika e lëvizjes së njerëzve në atë hapësirë, po ashtu mund të themi se sjellja dhe emocionet e atyre njerëzve varen nga karakteristikat dinamike të formave arkitektonike dhe rrethinës.”
Në bazë të dinamikës së aktiviteteve psikike si dhe përjetimeve emocionale të shikuara nga aspekti i shpejtësisë, tempos, ritmit dhe intensitetit, qysh në shekullin e katërt p.e.s. Hipokrati kishte bërë klasifikimin në katër tipe bazë të temperamentit njerëzor: kolerik, sangvinik, flegmatik dhe melankolik.
Më vonë disa studiues të objekteve dhe hapësirave arkitektonike në bazë të dinamikës së lëvizjes në to i kanë grupuar edhe ato në mënyre identike; në hapësira kolerike të cilat karakterizohen me grumbullim dhe lëvizje të theksueshme të njerëzve prandaj në këtë kategori bëjnë pjesë pazaret, stacionet e trenave dhe të autobusëve, aeroportet, objektet sportive dhe zyrat; në hapësira sangvinike në të cilat dinamika e lëvizjes varet nga përshtypja dhe ndjesia emocionale që shkaktohet nga arkitektura e atyre objekteve e në të cilat bëjnë pjesë tempujt, teatrot, kishat, xhamitë etj.
Bibliotekat dhe shkollat bëjnë pjesë në objektet e tipit flegmatik kurse banesat, spitalet, qendrat për rehabilitim d.m.th. hapësirat me lëvizje të nivelit të ulët definojnë kategorinë e hapësirave me tipare melankolike.

Distorzionet anamorfotike

Një mendim i këtillë për hapësirat arkitektonike konsiston në arkitekturë programore që buron nga veprimet dhe ngjarjet, pa të cilat vjen në pikëpyetje ekzistenca e sajë, sepse arkitektura nuk është dhe nuk mund të jetë “formë e pastër” por afirmim i konceptit arkitektonik që ngërthen në vete edhe planin shoqëroro-politik. Në këtë rast paradigma metodologjike duhet të tejkaloi raportin shkak-pasojë në mes të formës, funksionit dhe strukturës socio-ekonomike.
Kam përshtypjen se në shoqërinë tonë nuk po mundemi assesi të shkojmë më larg se ky kauzalitet. Në të vërtetë ne së pari duhet ti “krijojmë pasojat” dhe ato pastaj bëhen forca shtytëse për të “krijuar” vepra për zbutjen ose në rastin më të mirë eliminimin të pasojave.
Gjatë këtyre krijimeve nuk bezdisemi shumë nëse na ndodhë (e zakonisht po na ndodh) që t`i ngatërrojmë tipet e karaktereve të objekteve. Nuk “modelojmë kushte”, por jemi të kushtëzuar në modelim, andaj edhe hapësirat e tipit të karakterit sangvinik siç janë zyrat dhe vendet e punës të karakterizuara me lëvizje të theksuara dhe grumbullimin e njerëzve tek ne ato rezultojnë, pa asnjë telashe, në grupin e tipit melankolik që karakterizohet hapësira me lëvizje dhe grumbullim të niveli të ulët. Distorzionet e këtilla anamorfotike e kanë vlerën dhe shkëlqimin vetëm nga pikëvështrimi i politikës qoftë ajo në pushtet ose në opozitë.

[jadore]

ZHVILLIMI HISTORIK KRONOLOGJIK I PRISHTINES
Nga: Visar Haxhibeqiri

Qyteti i vjetër i Prishtinës shtrihej në buzë të rrafshnaltës së pëlleshme, rrëzë maleve të argjendta, dhe, si dikur Ulpiana, kishte pozitë shumë të përshtatshme gjeografike. Ai rrethohet me një kurorë bregore që përbëhet nga Veterriku dhe Matiçani në jugu, pyjet e blerta të Gërmisë në lindje dhe Dragomani në perëndim.

Duke i shfrytëzuar me mençuri përparësitë (potencialet) mjedisore dhe topografike, qyteti i vjetër i Prishtinës u ndërtua spontanisht midis dy kodrave, që në atëkohë krijonin një skenë të bukur panoramike. Dimensionet e qytetit, matrica urbane, rrjeti i rrugëve të ngushta e të lakuara theksonin kompaktësinë e strukturës së qytetit
Të dhënat relevante antike dëshmojnë se Prishtina e sotme ishte njëra nga tri qytetet e rëndësishme dhe të fortifikuara të Dardanisë, siç quhej atë kohë Kosova e sotme. Këto tri qytete, Justiniana Prima (sot fshati Taor afër Shkupit), Justiniana Secunda (sot Ulpiana afër Prishtinës)dhe Justinopolis (sot fshati Beder në lindje të Taorit), u themeluan nga perandorët e famshëm romakë me preardhje ilire të lindur në Dardani - Justini I dhe Justiniani (527-565). Kështu, emërtimi i Prishtinës nën evoluimet shekullore, nga Justiniana, Istriana, Istrina e Pri+Istrina u shndërrua në Prishtina .
Në kohën e perandorise Romake, pozita strategjike e këtij rajoni ishte udhëkryq i rrugëve të rëndësishme historike që e lidhnin Evropën qendrore me pjesët jugore, juglindore dhe jugperëndimore të gadishullit ballkanik. Drejtimi i rrugës së Singifnum (Beograd) – Viminacium (Kostollac) – Naissus (Nish) – Vindenis (Podujevë) – Vellanis (mendohet të jet Prishtina e sotme) – Vicianum (Çagllavica) që ndahej në dy drejtime: Ulpiana – Shkupi – Thessalonia (Selaniku) dhe drejtimi tjetër: Prizreni – Kukësi – Lezha

Pasurit e mëdha xehrore dhe zhvillimi i jashtëzakonshëm i xehetarisë në periudhën Romake kushtëzoi rritjen e shpejtë të vendbanimeve afër Prishtinës që në kohën e sundimit të Trajanit (98-117 p.e.r.), merr emrin Ulpiana për nder të perandorit Trajan.
Sargofaqet e mëdha të mermerit të bardhë, mozaiku luksoz në salla, eksponatet e ndryshme të bronzit dhe qermikës,sistemi i rrugëve të drejta, termat, sheshet, ujësjellësi, kanalizimi, etj – të gjitha këto janë dëshmie madhështisë, bukurisë dhe pasurisë së këtij qyteti.

Ekzistenca e Prishtinas është e shënuar përmes disaudhëpërshkrimeve që prej shekullit të XIII-të, kur për herë të parë përmendet si vendbanim i rëndësishëm, dhe tutje, si qytet i panaireve tregtare me shumë hane, çarshi të mbuluar me shumë dyqane, si: pikë tregtare e rëndësishme midis Selanikut e Sarajevës. Prishtina si vendbanim përmendet për herë të parë si “fshat” ne shakullin e XIII. Kurse ne kartën e Shën Stefanit në një paragraf përmendet “rruga e Prishtinës”
që tregon se në atë kohë Prishtina ishte një vendbanim i madh, sikurse përendet edhe në kartën e kishës së ndërtuar në Graçanicë. Prishtina ishte qendër e fuqishme tregtare dhe financiare që i tërhiqte tregtarët nga Gjerova, Verona, Montova dhe Firencja .
Në shekullin XV ekzistonte në Prishtinë “rafinatio argenti” ku përpunohej me të madhe argjendi, pasi që në afërsi të qytetit gjendeshin xeheroret e mëdha të Nova Bërdës dhe Trepçës.
Zhvillimi i xehetarisë edhe tregtisë u reflektua edhe mëtejshme të qytetit. Sipas të dhënave të vitit 1486-1484 Prishtina kishte 392 shtëpi që shtriheshin në 10 lagje. Më 1569-1570 qyteti
kishte 629 shtëpi që shtriheshin në 29 lagje, gjë që tregon se Prishtina nga mbarimi i shek. XVI ishte qendr e rëndësishme politike, ekonomike dhe administrative e Perandorisë Osmane..
Në shekullin XVII Prishtina përjetoi sërish një hov ekonomik. Shkrimtari erudit shqiptar, Pjetër Bogdani, në raportin e tij Vatikanik e cilëson Prishtinën si qytet të rëndësishëm me 3.000
shtëpi, kur Prishtina mbante lidhje tregtare edhe me qytetet dalmatine e italiane. Ndërkaq,udhëpërshkruesi i mirënjohur osman, Evlia Çelebiu, në veprën e tij “Seyahatnamesi” shënon se në vitin 1660 kishtevizituar Prishtinën. Ai jep të dhëna shumë të rëndësishme mbi historinë,
gjeografinë, religjionet, ekonominë, faltoret, hamamet, traditën kulturore,etj. Ai shkruante se qyteti kishte 2060 shtëpi një dhe dykatëshe të ndërtuara nga materiali i fortë dhe të mbuluara me
tjegulla (qeremide), të cilat ishin të gjëra dhe në gjendje të mirë. Shtëpitë ishin me oborre të stolisura me, hardhi rrushi dhe kopshte. Kishte edhe shtëpi bujarësh nga të cilat dalloheshin oborri i Allaj-begut dhe pallati i gjyqit. Pastaj, Çelebiu rrëfen se në Çarshi të qytetit gjendej hamami (banjo publike) i Sulltan Mehmetit II. Në përmbyllje Çelebiu dëshmon se në Çarshi të Prishtinës “ka treqind dyqane, që në krahasim me madhësinë e qytetit janë pak. Vreshta dhe
kopshte ka me bollëk. Rrushi dhe dardhat janë me famë. Prijësit vendas dhe të shquarit janë miq të mëdhenj të të huajve. Ata janë njerëz të arsimuar të cilët begatitë e veta, falas ua ofrojnë zotërinjëve dhe varfanjakëve, kështu që i huaji nuk mund të mbetet në atë vend për asnjë natë e mos të jetë i ftuar nga ndokush në konak si mysafir”.
Në shekullin XIX Prishtina paraqitet si qytet me 9.000 banorë dhe vend shumë i rëndësishëm i tregtisë, ndërmjet Sarajevës dhe Stambollit. Në Prishtinë atëbotë mbaheshin dy panaire të
mëdha vjetore-ai pranveror dhe vjeshtor. Me atë rast mblidheshin deri në 1500 tregtarë vendas e të huaj, duke ardhur nga Selaniku, Shkodra, Nishi, Edreneja e gjetiu.*8). Hapësira e panairit ishte
në periferi të qytetit, kurse në vend të dyqaneve ngriteshin strehë në varg duke formuar tri rrugë kryesore të gjata nga një milje dhe të prera me nga pesë-gjashtë rrugë të tërthorta. Përpos
rëndësisë tregtare qyteti kishte dhe rëndësi ushtarake, pas Manastirit ishte vendi kryesor ushtarak në Ballkanin perëndimor.

Gjeologu Ammie Boue shkruan në një përshkrim të Prishtinës së viteve 1830: ”Shtëpitë,pjesa dërmuese ishin vetëm me katin përdhese, rrugë të gjëra të shtruara me kalldrëm me trotuar të ngushta rreth 45cm”. Nga objektet më të mëdha përmëndet sahat kulla dhe 12 xhami, disa prej të cilave ekzistojnë edhe sot si: Xhamia e Madhe afër Sahat Kullës, Xhamia e Jashar Pashës, xhamia prej gurit (xhamia e çarshis) etj e veçmas përmend Çarshinë e mbuluar, të cilës i bënënjë përshkrim gati idilik

[jadore]

"BËRTHAMA E QYTETIT" – ZONA GJENERUESE E PRISHTINËS
Nga: Visar Haxhibeqiri

“Nuk kapërceja një ditë pa shkuar në Çarshinë e mbuluar. Në të shumtën e herëve këtë e bëja vetëm sa të shëtisja sokaqeve të saj të ngushta. Një gjë e pa përballueshme më tërhiqte të kaloja andej....”

Dy janë elementet themelore të cilët ndikuan që Qendra e Prishtinës të jetë aty ku është .
I pari ka të bëjë me elementin natyrorë: kodra e Gërmisë (Taukbahçja) dhe Arbëria, prania e dikurshme e dy lumenjve Prishtevka dhe Vellusha. Rëndësi të posaçme patën dy
itineraret kryesore të cilët priten në mes veti mu në pjesën ku lindi bërthama e qytetit si zone gjeneruese e Prishtinës. Itinerari lindje perëndim (Divanjolli) që vinte nga Taukbahçja dhe vazhdonte në Arbëri, si dhe ai i cili shtrihej në veri-jug, i rëndësishëm në lidhjen me qytetet tjera të Ballakanit.


Bërthama e qytetit – Zona gjeneruese e Prishtinës
Bërthama e qytetit ishte e kompozuar nga përmbajtjet publike e rrethuar me zonat e banimit të shpërndara afërsisht njësoj në të katër drejtimet e qytetit. Grupi i shtëpive familjare, të
rethuara me oborre të mëdha dhe mur të jashtëm krijonte blloqet e formave të parregullta. Ndarja e hapësirës private nga ajo publike bëhej strikt me murin e lartë të jashtëm që rrethonte oborret e
këtyre shtëpive. Rrugët e ngushta rreth këtyre blloqeve deklaronin intimitetin e këtyre grupeve familjare që tradicionalisht njiheshin me emrin “mahalla” – lagje. Dy indet - rrugët kryesore që e ndikuan zhvillimin e atëhershëm ishin: “divanjolli”, apo indi lindje – perëndim që vinte nga Taukbahcja dhe kalonte mu përmes qendrës së qytetit, ku zinte vend çarshia dhe vazhdonte deri te stacioni i vjetër i trenit (në Arbëri) i njohur si indi i jetës publike në qytet. Indi tjetër veri – jug ishte më shumë i një rëndësie ekonomike për qytetin, përmes të cilit, karvanët kalonin për në qytetet e tjera të rëndësishme të Ballkanit. Përgjatë kohës kjo rrugë do të shndërrohej në një bosht të zhvillimit fizik të qytetit.
Indi kryesor urban, “divan-jolli,” dhe, zona e tregut shtriheshin mu në mes të qendrës së qytetit. Çarshia karakterizohej prej dy pjesëve: pjesës së mbuluar dhe asaj të hapur. “Divanjolli” ishte një rrugë shumë e gjerë në krahasim me rrugët e tjera dhe e pasur me shumë përmbajtje. Kjo ishte hapësira ku karvanët tregtarë dhe aktivitetet zejtare ishin të grumbulluara. Shumica e objekteve pranë çarshisë ishin të ndërtuara nga materialet e këndshme natyrore, pa ndonjë monumentalitet të theksuar, në proporcion me shkallën humane. Në përfundimin e çarshisë, në drejtim të tatëpjetës për Taukbahçe, kah lindja, tri xhamitë kryesore ishin pozicionuar duke e dominuar hapësirën për nga dimensionet dhe lartësia e tyre. Hapësira përreth xhamive krijonte një shesh të parregullt pranë të cilin ishin vendosur, po ashtu edhe sahat-kulla dhe hammami. Nga rrëfimet e njerëzve të vjetër të qytetit, numri i madh i dyqaneve të çarshisë ishin në pronësi të jahudijve, posaçërisht pjesa e dyqaneve në zonën e çarshisë së mbuluar në përfundim të së cilës ishte e vendosur sinagoga “avra”.
Dyqanet ishin 1 deri në 2 kate dhe numri i tyre arrinte diku në 500, siç thuhet në disa dokumente të asaj kohe.


“Divanjolli”, indi Lindje – Perëndim
Çarshia edhe më tutje zinte pjesën qendrore të qytetit, ndërsa vetë qyteti shtrihej në mënyrë gati radiale në të katër drejtimet. Ndërtimi i veçantë i mëhallëve (lagjeve) të reja, të
krijuara pas vitit 1878, përfshin: Mëhallën e Muhaxhirëve, rrugën e Vuçitërnës, Mëhallën e Çeklikut, Panagjurishten (e cila bëhet pjesë banesore e qytetit dhe në pjesën jugore të saj
ndërtohen kazermat). Divanjolli zgjerohet dhe merr konturat e kufijve të tashëm. Megjithëse zgjerohet edhe në veri dhe në lindje, qyteti dendësohet në llogari të kopshteve dhe të bahçeve .

Kompleksi i dyqaneve të Çarshisë së mbuluar sipas, Shrafedin Sylejmanit, shtrihej në hapësirën ku sot ndodhen: Ndërtesa e Parlamentit të Kosovës, Ish-ndërtesa e vjetër e PTT-së,
Sheshi Adem Jashari (trekembeshi), ndërmjet Parlamentit dhe Kuvendit të Komunës, dhe kalonte nëpër një pjesë e ndërtesës së Qeverisë. E gjithë kjo pjesë e përshkruar, kufizohej nga ana lindore
me rrugën Agim Ramadani, rrugën lidhëse Bedri Peja dhe me ndërtesën e qeverisë. Nga ana veriore me rrugën UÇK-së (Divanjolli). Në anën perëndimore me rrugën Luan Haradinaj dhe në fund, në anën jugore me Bulevrdin Nënë Tereza.

[jadore]

PRSIHTINA - FILLIMI DHE FUNDI I QYTETIT MODERN
Nga: Visar Haxhibeqiri

19 nëntori i vitit 1944 u shpall si datëlindje e re e Prishtinës, e cila pas Luftës së Dytë Botërore do mbetet përsëri nën territorin e Jugosllavisë. Bashkë më këtë një fytyre e re për qytetin duhej të shfaqej për rendin e ri shoqëror. Andaj, që prej 1947 kur Prishtina mori rolin udhëheqës si qendër politike dhe administrative e Kosovës, jemi dëshmitarë të ndryshimeve drastike në emër të progresit, bashkim-vëllazërimit dhe lirisë në emër tëmodernizimit

Viti 1953 la gjurmë të pa shlyera dhe i japi rrugëtim të ri zhvillimit të qytetit të Prishtinës. Nuk gabohemi nëse po këtë vit e marrim si shfaje të modernës me të gjitha përparësitë e
mangësitë e saj edhe në hapësirën e Prishtinës-Kosovës. Ishte viti kur Prishtina, për herë të parë aplikoi Planin Gjeneral Urbanistik të hartuar një vit më parë (1952). Ky plan u hartua duke u
bazuar në një kapacitet prej 50.000 banorësh, në një sipërfaqe prej 505 hektarë e 76 ari.
Autor i këtij plani ishte arkitekti prof. Partoniq nga Beogradi. Me miratimin e këtij plani fillon një qasje e re e organizimit për zhvillimin e qytetit.
Në fushën e urbanizmit dhe të
arkitekturës shfaqej një lëvizje e përqendruar kryesisht në kryeqendër. Lëvizje si kjo, mëtonin të kishin shkëlqim perëndimor dhe të gjitha konceptet për sa i përket përmbajtjes, por edhe ato
vizuale formonin një peizazh urbanistik të shkëputur nga tradita dhe veçantitë tona. Ky peizazh urbanistik m’i ngjasonte shkrimit shqip pa “ë” .
Mos të harrojmë që të gjitha këto ndërtime
nuk u ngritën në hapësira të lira, por u ngritën mu në zemrën e qytetit, duke shkatërruar pothuajse përfundimisht pjesën më të rëndësishme të tij. U shkatërrua Prishtina e vjetër e rrugëve me kalldrëm, u shkatërrua bërthama e saj (çarshia – hamami i madh), u shkëput indi kryesor urban lindje – perëndim “ divanjolli” për t’ia lëshuar vendin “kurorës së qytetit modern”, sheshit “vëllazërim – bashkim”dhe dy institucioneve kryesore të politikës së atëhershme: Kuvendit të Komunës dhe Kuvendit të Kosovës. Gjallëria e çarshisë u zëvendësua me zbrazëtinë e një sheshi të monitoruar nga të dy anët, e që ironikisht, sot jep një lidhje logjike për zbrazëtinë apo formalitetin e platformës së “vëllazërim - bashkimit“ të dikurshëm .
Shteti, me gjithë shumë rrënimet e indit urban dhe të objekteve arkitektonike, insistonte edhe më tutje për mënjanimin e çfarëdo ndikimi të së kaluarës në zhvillimin mendor dhe
shoqërorë. Çdo gjë krahasohej me metra, norma, parametra civilizues bashkëkohorë, të imponuar e të përqafuar nga ne pa asnjë dozë kritike. Lartësitë e katit, gjithashtu rrugët, ndriçimi dhe arkitektura e rrugëve kishin humbur nga polivalenca e tyre jetësore, çfarë e kishin pasur më përpara rrugët e çarshisë së atëhershme, kurse rrugët e lagjeve tash ishin pa mistikën e gjërave që ndodhnin prapa mureve të oborreve. Lagjet e reja ku ngriheshin shumë objekte kolektive, ishin
shterpë, stereotipe, jofunksionale, pa adresë, johumane dhe pa asnjë lidhje të natyrshme nga aspekti i tipologjisë së dispozitave të objekteve të tyre. Anakronizmat në këtë pikë ndryshonin varësisht nga sirtarët praj nga vinin projektet e gatshme, pa marrë parasysh kohën se kur dhe vendin se ku vinin. Megjithate, në këtë kohë u ngritën objekte me interes të përgjithshëm shoqërorë, të cilat në një masë të madhe kontribuan në ngritjen e kulturës, ekonomisë dhe vetëdijes qytetare për nevojën e formimit të shtetit. U ngritën shtyllat “bazë” të një shtetit: Biblioteka Universitare, Pallati i shtypit, Pallati i sporteve, Banka qendrore, Hotel “Grandi”,Fakulteti Teknik, Arkivi i Kosovës, Instituti Albanologjik, Depoja qendrore e barnave “Farmed”,si dhe Kinostudioja “Kosovafilmi”.
Disa mund edhe të thonë se qytetet janë në ndryshim konstant, si shkak i rrethanave të ndryshme gjatë kohës, por në Prishtinë, këto ndryshime kishin një arsye dhe qëllim: në prapavijë të krijojnë një platformë hapësinore për promovimin dhe zhvillimin e një identiteti të ri kulturor e politik , atëkohë – Identitetit Jugosllav.
Sipas kujtimeve të Z. Shrafedin Sylajmanit, “në vitin 1960/65, u organizua një ndër tubimet më të rëndësishme dhe interesante në kuadër të një tribune të quajtur “Një minutë pra 8” në lokalet e Shtëpisë së atëhershme të Armatës, me çrast u improvizua një gjykim publik i Planin Gjeneral Urbanistik të miratuar më 1953. Në këtë tubim i prezantua një maketë e zmadhuar e planit në prezencën e vet autorit Patroniq. Në këtë tubim merrnin pjesë krahas zyrtarëve komunal edhe aktorë të teatrit gazetar, punëtorë të kulturës dhe arsimit, një numër këshilltarësh të Kuvendit Komunal, qytetarë etj. Në tubim u emërua prokurori, avokati mbrojtës dhe porota, e cila pas diskutimit disa orësh nxori konstatimet gjegjëse, duke konstatuar dështimet e planit, respektivisht të autorit të tij. Ç’është e vërteta – shprehet Z. Shrafedin Sylejmani, para kritikave të shumëta të argumentura të kolegëve të tij dhe qytetarëve, autori i planit jo vetëm që s’ishte në gjendje të jepte shpjegimet e duhura por i mbuluar me djersë dhe me
fytyrë të skuqur përballej me zgjidhjet e gabueshme që kishte iniciuar në planin e përmendur. Pas këtij tubimi Z. Patroniq kurrë më nuk morri guximin të vijë në Prishtinë. Nga ana tjetër kuadrot vendore e morën fatin e këtij plani në duart e tyre, duke bërë korrigjime dhe dhënë
zgjidhje më të mira dhe më adekuate gjatë zbatimit praktik të tij. Ky takim ishte një dikutim demokratik i mirëfilltë i gjithë pjesëmarrësve relevant në atë periudhë” – përfundon Z. Shrafedin, që në atë kohë ishte e Kryetarit të Prishtinës.

Arkitektura moderne e udhëhequr me idenë e iluminizmit për progresin e pa evitueshëm shoqërorë qoftë edhe përmes definimit dhe përcaktimit të ri të hapësirës, formës dhe funksionit, u nëpërkëmb në kundërthëniet dhe paradokset që shpien në krizën e projektit të saj.
Nëse për Charles Jencks-sin, vdekja e arkitekturës moderne daton që nga shkatërrimi i Pruitt Igoe në vitin 16 Mars 1972 në SHBA, atëherë dështimi i realizimit të Planin Gjeneral Urbanistik
të Prishtinës si të tillë, shënon vdekjen e qytetit modern Prishtina, dhe njëherit fillimin e një kapitulli të ri – të çlirimit nga qyteti i çlirimit.
Pa hezitim mund të them që në qoftë se Planin Gjeneral Urbanistik 1953 ishte pikënisje e qytetit modern të Prishtinës, atëherë dështimi i po këtij plani shënon dhe fundin e qytetit modern Prishtina.