[Psikologu]

Perkrahesit e veprimeve kryengritese iu drejtuan popullit me keto fjale: "Vellezerit tane, geget, po na ftojne ne te bijt e Pirros, qe t'u vijme ne ndihme, e prandaj cdo shqiptar e ka detyre te marre huten ne krah e te bashkohet me kryengritesit e te mos leme te na turperohet "Baba Tomori" i shenjteruar qe po bucet. Duam, pra, lirine dhe veteqeverisjen e Shqiperise, duam te drejtat tona dhe do t'i kerkojme gjersa te shuhemi te gjithe".
Ne vilajetin e Janines, ne rajonet e Korces, te Elbasanit, te Dibres dhe te Ohrit komitetet e fshehta filluan te shperndanin arme dhe te organizonin ceta. Me 16 prill u organizua ne Manastirin e Cepos nje mbledhje me kreret e kryengritesve te Gjirokastres, te Delvines dhe te viseve te tjera te Shqiperise se Jugut, te cilet u betuan per t'u ngritur ne lufte te armatosur kunder Perandorise Osmane.
Mirepo, per shkak te qendrimit prites te elementeve te moderuar e te lekundshem dhe te trysnise se faktoreve te jashtem, Komiteti i Manastirit i shtyti pergatitjet per kryengritje ne nje kohe te pacaktuar, por gjithnje brenda vitit 1911.
Me 17 prill zbarkoi ne Shengjin gjenerali turk Shefqet Turgut pasha me tete batalione, 5 000 ushtare, dy bateri malore, nje divizion mitralier, 800 kuaj, 10 000 pushke dhe materiale te shumta luftarake. Ne te njejten kohe 20 000 ushtare te tjere po mobilizoheshin ne Anadoll, pervec batalioneve te rezervisteve qe do te rekrutoheshin ne Rumeli, ne Turqine Evropiane. Me Shefqet Turgut pashen erdhi edhe Preng Bibe Doda, i thirrur nga Vjena prej xhonturqve per te qetesuar Mirditen dhe per te penguar bashkimin e saj me kryengritjen.
Ushtrite osmane me rruge detare erdhen e zbarkuan ne Shkoder me 18 prill. Mberritja e forcave te reja osmane nuk i ndali sulmet e kryengritesve, ne radhet e te cileve luftonin edhe atdhetare te tille, si Luigj Gurakuqi, Hil Mosi e te tjere. Me 22 prill deshtoi kundersulmi qe forcat xhonturke ndermoren nga ana e Shipshanikut dhe e Deciqit.
Ne proklamaten e publikuar me 1 maj 1911, te shkruar ne shqip, frengjisht, gjermanisht e italisht, kryengritesit parashtruan edhe njehere programin e tyre autonomist. Pasi flitej per vendosjen pas Revolucionit te regjimit xhonturk, te cilin e perkrahen edhe shqiptaret, ne proklamate shpalleshin keto kerkesa te kryengritesve: 1) Shqiperia te behej veteqeverimtare me sigurim te qeverive te medha nen hije te Turqise; 2) Shkollat shqipe te mbaheshin prej qeverise; 3) Ushtaret shqiptare te mos dilnin jashte kufijve te Shqiperise, pervec se ne rast lufte.
Nderkaq, perpjekjet luftarake u bene me te shpeshta dhe me te rrepta. Me 3 maj u zhvillua nje nga perleshjet me te medha te kryengritesve me forcat osmane, pas se ciles u hap rruga per ne qendren e vilajetit, ne Shkoder. Luigj Gurakuqi shkruante ato dite se "do te kishim marre Shkodren, po te kishim pase arme".
Ngjarjet e Kryengritjes shqiptare te vitit 1911 paten jehone brenda dhe jashte vendit. Me kryengritesit u bashkuan, sado te pakte, edhe vullnetare nga Italia e Bullgaria. Shtypi i huaj shkruante per trimerine e grave shqiptare, per "amazonat shqiptare", te cilat, krahas burrave, prinderve dhe vellezerve te tyre, luftonin kunder pushtuesve osmane.
Nje veprimtari te gjere ne te mire te kryengritjes zhvilloi brenda vendit "Shoqeria e Zeze per Shpetim". Ajo punoi per mbledhjen e ndihmave per kryengritesit e Veriut ne emer te Lidhjes "Per Liri o per Vdekje".
Ne kolonite e mergimit ne Amerike, ne Bullgari, ne Rumani, ne Egjipt (Misir) etj., mbaheshin konferenca per Shqiperine dhe per luften e shqiptareve kunder sunduesve osmane. Shqiptaret e Amerikes mblodhen per kryengritesit nje shume te madhe te hollash. U vendos qe 30 vullnetare te shkonin nga Amerika ne Shqiperine e Jugut (Toskeri) per te shtrire edhe atje kryengritjen. Fan S. Noli dhe atdhetare te tjere u perpoqen te siguronin perkrahjen e Greqise, por Athina perseri, ashtu si me pare, kembenguli qe kryengritja shqiptare te zhvillohej vetem ne veri te lumit Shkumbin.
Gjate muajit maj patriotet shqiptare te grumbulluar ne Korfuz, si Nikolle Ivanaj, Themistokli Germenji, Ismail Qemali, Pandeli Cale, Stefan Kondillari, Spiro Bellkameni e te tjere, krijuan nje dege te komitetit shqiptar te Barit. Nderkaq u shtuan perpjekjet per organizimin e kryengritjes ne Shqiperine e Jugut, ku po punohej per sigurimin e armeve.
Me 9 maj Shefqet Turgut pasha ne pergjigje te proklamates se kryengritesve te dates 1 maj 1911, publikoi shpalljen, ku thuhej se udheheqesit e kryengritjes do t'i jepeshin gjyqit ushtarak, ndersa ata qe do te dorezoheshin brenda pese diteve, duke dhene armet e duke iu nenshtruar ligjeve e urdhrave te qeverise, do te perfitonin nga meshira e saj. Ne shpallje thuhej se, po te qellohej kunder ushtareve, do te denohej se bashku me fajtorin edhe pleqesia e katundit. Urdherohej qe frengjite e kullave te malesoreve te hapeshin nje kut te gjera e te gjata ose te mbylleshin krejt.
Shpallja ra ne duart e kryengritesve me 11 maj, diten e vendosjes se shtetrrethimit dhe te krijimit te gjykates ushtarake ne Shkoder. Shefqet Turgut pasha kishte kohe qe po merrte masat shtypese, internonte familjet e pjesemarresve te kryengritjes dhe te atyre qe dyshoheshin se kishin ndihmuar kryengritjen (pika 8 e shpalljes).
Kryengritesit iu pergjigjen thirrjes se Shefqet Turgut pashes me nje deklarate qe u miratua ne mbledhjen e mbajtur ne Pikale, te nenshkruar nga 60 udheheqes te tyre, e cila iu dorezua konsujve te huaj ne Cetine. Ne kete dokument thuhej se qysh nga dita kur ushtrite osmane kane rrenuar e djegur shtepite e malesoreve shqiptare, kane dhunuar nderin e shqiptarit dhe kane mbytur femijet, ata vendosen "me qendrue derisa t'u jesi ma e mbramja pike e gjakut nder dej" dhe e "grishnin" gjeneralin turk "me dale ne lame te luftes".
Pa pritur te mbaronte ende afati i armepushimit te caktuar ne shpalljen e tij, Shefqet Turgut pasha me 14 maj goditi befasisht malesoret. Ushtria osmane prej 6 000 vetash, e pajisur me artileri e mitraloza, u hodh serish mbi Deciq. "Forcat moren keto pozita, - shkruante konsulli austriak ne Shkoder, - duke i debuar rrebelet pllambe per pllambe".
Pas ketij operacioni turqit munden te forcoheshin ne vijen Tuz-Deciq-Kastrat, ku vendosen 6 000 ushtare ne drejtim te Shipshanikut dhe 5 000 te tjere nga ana e Koplikut. Nga ana e Gucise vijonte te ushtronte presion mbi kryengritesit ne drejtim te Selces nje force e komanduar nga Ethem Pasha, e cila kishte arritur ne 8 batalione. Ajo i mbajti te ngujuara forcat kryengritese te Kelmendit pa arritur te beje asnje hap perpara u detyrua te kthehej ne Guci.
Perballe ketyre forcave osmane, pa llogaritur trupat e shumta te dislokuara ne Fushe te Shtojit prane Shkodres, qendronin vetem 2 000 kryengrites shqiptare, te perqendruar ne mes te Dinoshes dhe Tuzit.
Shefqet Turgut pasha, duke perdorur artilerine, shkaterroi te gjitha katundet qe bene qendrese. Ushtria osmane nuk kurseu as malesoret myslimane. Per t'u shpetuar mizorive xhonturke, shume familje malesore, gra, femije e pleq, vazhdonin te kalonin ne Mal te Zi.
Nderkaq zhvilloheshin luftimet ne Shqiperine e Veriut. Me 3 qershor 350 malesore sulmuan Lezhen dhe e detyruan garnizonin osman te mbyllej ne Atik-Kala. Midis mirditasve, qe moren pjese ne kete sulm, kishte edhe shqiptare myslimane nga Mati, nga Luma, nga Dibra, madje edhe nga Kosova. Kryengritesit prene komunikimet tokesore e telegrafike midis Lezhes, Shkodres dhe Shengjinit.
Por pas ndihmave qe ushtrise osmane filluan t'i vinin nga Shengjini, kryengritesit u detyruan te terhiqeshin nga Lezha.
Zgjerimi i kryengritjes shkaktoi reagimin e qarqeve politike te Shteteve te Medha. Synimi i qeverise malazeze per t'u perfshire drejtpersedrejti ne aksionet luftarake te malesoreve kryengrites nuk gjeti miratimin jo vetem ne Serbi, por as ne Rusi. Qeveria cariste e kercenoi Cetinen se do t'i nderpriste subvencionet qe i jepte Malit te Zi, ne rast se ndihmonte kryengritjen.
Qeveria austro-hungareze, e shqetesuar nga mundesia e nje nderhyrjeje te Malit te Zi ne konfliktin shqiptaro-osman, ushtroi trysni mbi Cetinen duke kerkuar qe ajo te qendronte asnjanese. Vjena beri te gjitha perpjekjet qe kryengritja te mos perhapej ne viset e tjera.
Per te penguar sadopak zgjerimin e kryengritjes se malesoreve ne krahina te tjera te Shqiperise, Komiteti "Ittihad ve Terekki" ("Bashkim e Perparim") organizoi udhetimin e sulltanit plak, Mehmet Reshati V, ne Kosove. Mendohej se ky udhetim i sulltanit do ta lehtesonte "kthimin ne vathe" te atyre, qe ishin larguar nga "vellazerimi osman".