[Zero Cool]

Ky angazhim me frytdhënie kaq të lartë shkencore, që në moshën 28 vjeçare në fushën e gjuhës, kulturës dhe të arsimit tregonte se në botën intelektuale shqiptare po hynte një force e re shkencore, e aftë për të kontribuar në përballimin e problemeve të mëdha të kohës në këto fusha me rëndësi shumë të madhe për kombin, që në atë kohë ishte i angazhuar në luftë për liri e pavarësi. Dihet se pa gjuhë nuk ka shkollë dhe pa shkollë nuk mund të ketë zhvillim modern të gjuhës.
"Alfabeti i Bashkimit,- thotë Vehbi Bala,- i projektuar nga Fishta përmblidhte veçoritë më pozitive të alfabeteve ekzistuese dhe Kongresi e pranoi atë si alfabet të vetëm të shqipes. Drejtësinë e këtij veprimi e tregoi koha: ai u bë alfabet kombëtar. Pra, edhe këtu, si gjetkë, Fishta dha një kontribut të spikatur për kombin shqiptar".
Edhe sikur vetëm kaq të kishte bërë Fishta për gjuhën dhe shkollën shqipe, do të ishte e mjaftueshme për ta vënë atë në sofrën e parë të mendimtarëve shqiptarë të të gjitha kohërave. Për Fishtën, gjuha shqipe është një pasaportë e gjallë, që provon identitetin e të qenit shqiptar.
Nper gjuhë shqype bota mbârë
ka me ju njohtë se ç'fis ju kini,
ka me ju njohtë për shqyptarë,
trima n'zâ, sikurse jîni
Kjo gjuhë për poetin pedagog është jo vetëm si "Kânga e zogut t'verës", por edhe "Si ushtime e nji termeti", sepse në këtë gjuhë, thotë ai, edhe Kastriota u pat fol atyne ushtrive "ngadhënjimtare" që çuditen boten dhe po në këtë poezi ai mallkon rëndë at bir shqiptari.
"qi përbuzë këtë gjuhë hyjnore,
qi n'gjuhë t'huej, kur s'asht nevoja,
flet e t'veten e lèn mbas dore."
Këto ide janë me vlera të përjetshme. Fishta, duke ndjekur traditën e Rilindjes, godet politikën arsimore turke dhe të vendeve fqinje, që synonin të shfrytëzonin në maksimum edhe shkollën si një mjet shumë të efektshëm për shkombëtarizimin e popullit. U përpoq që të forcojë shkollën shqipe, me qellim që ajo t'i shërbejë zgjimit të popullit për të ruajtur identitetin e tij dhe për të gjetur në vetvete forcat e nevojshme për t'ecur drejt lirisë, pavarësisë dhe përparimit. Ai lufton për të vënë në lëvizje mendimin krijues kombëtar, që pushtuesi pikërisht kërkonte ta mbyste. Fishta në luftën e tij ishte i hapur, i guximshëm, iniciator me largpamësi të madhe. Ai është tepër i ndjeshëm ndaj tronditjeve historike të kombit të tij në çfarëdo sfere jete që mund të ndodhin ato. Fishta luftonte për t'u hapur sytë bashkëkombësve të tij, që të kuptonin dhe të gjykonin vetë për politikën arsimore të pushtuesit otoman, që pranon pa asnjë kundërshtim që në territorin që mbulonte kombi shqiptar të hapeshin gjithfarë shkollash: italiane, greke, austriake e deri sllave, sepse, siç dihet, ato turke kishin mbuluar krejt vendin, dhe në të njëjtën kohë nuk lejonin që të çileshin shkolla shqipe, me qellim që të copëtohej sa më shumë uniteti shpirtëror i kombit. N'atë kohë, propaganda e huaj kishte bërë punën e saj për të çorientuar opinionin shqiptar për problemet e shkollës në gjuhën shqipe. Ajo kishte krijuar, siç e quan vetë poeti pedagog, një çoroditje që preku jo vetëm familjen e disa shtresave shoqërore, por edhe ndonjë segment të caktuar të shtetit të ri të posaformuar. Ai i vë gishtin plagës dhe i kushtohet tërësisht luftës për çlirimin e familjes dhe forcave e tjera shoqërore të kohës nga helmimi i propagandës shumë të rafinuar të pushtetit, që kërkonte zhvlerësimin e gjuhës dhe të shkollës shqipe. Ai në radhë të parë godet me forcë ftohtësinë e shqiptarëve ndaj dijeve dhe shkollës, kundër kësaj të keqeje të madhe, që shkonte në favor të propagandës së huaj, që siç dihet, ishte shumë e egër.
Më 1907, tek Nakdomonicipedija, krijon me një mjeshtëri të rrallë artistike episodin e një tregtie të çuditshme: Shënkolli, me urdhër të Zotit, del nëpër botë me një barkë ngarkuar me mend. Kush donte t'i shtonte ato që ka, mund të blinte edhe do të tjera. M Më në fund rruga e qiti shejtin në Shëngjin. Në të njëjtën kohë, del në këtë port edhe djalli, që vinte nga Franca me një barkë ngarkuar me shkarpa për t'i shitur. Dihet se n'atë kohë, dikush e ndalonte shkollën shqipe me ligj, disa të tjerë e mallkonin ose e poshtëronin me metoda nga më të ndryshmet. Puna kishte shkuar deri atje sa disa parapëlqenin për fëmijët emra të huaj se gjoja tingëllonin më modern se ata që ishin brum'i shqipes. Poeti zgjedh si tipike familjen Guca, që ishte bartëse e këtyre kundërshtive. Me lindjen e djalit ndizet sherri. Filipi donte ta pagëzojë fëmijën me një emër shqiptar: Palokë, kurse e shoqja nuk pranon. Fishta tek "Paloke Guca" zbulon sesi zhvillohet kjo luftë edhe brenda mureve të shkollës. Ai vë ballë përballë Palokën me një mësues, siç e quan ai, të pantënzonë, që kërkonte që nxënësit e tij... "Gjithçka tjetër të dilnin, posë shqiptare, posë njerëz që ndiejnë për Atmé, gjuhë e t'Parë". Ai nxjerr lakuriq metodën që përdor ai për t'ia arritur këtij qëllimi të mallkuar. Kur Paloka kthen në shtepi, tek praku i derës, i thotë babë Filipit:
"Unë s'jam shqyptar: Unë jam shkodran".
Kështu poeti pedagog, me katër-pesë vargje, jep objektivin që i kishin vënë vehtes disa shkolla të huaja t'asaj kohe, për shkombëtarizimin e brezit të ri. Misioni i mësuesve të patënzonë s'ka si del më mirë. Por ata nuk ndalen deri këtu, por bëjnë çmos që fëmijët t'i largojnë dhe t'i shkëpusin fare nga figurat e shquara kombëtare. Fishta lëshon rrufenë e dytë drejtpërdrejtë në tryezën e mësuesit të pantënzonë, duke dhënë zënken me një nxënës tjetër, (Në një shënim në librin "Anzat e Parnasit" thuhet se ky është një fakt historik) të cilit i bie në tokë një fotografi e Skënderbeut që e tmerron mësuesin e patënzonë:
Ah! bre kulim,
Sh'âsht ky mjekërskjap?- po thotë me idhnim.
S'âsht mjekërskjap, zotní, âsht Skenderbeu.
N't'a pashë kyt surrat n'dorë prap,
T'a dijsh se jashtë si qenin kam me t'qitë.
I foli Tefes msuesi t'u i bërtitë.
Me rezistencën fëminore, Fishta do të thotë se shpirti heroik shqiptar, megjithëse i tronditur, vazhdon të jetojë dhe se ka të ardhme. Fishta kritikon edhe disa segmente të caktuara të shtetit të sapoformuar shqiptar, që lejojnë ende disa nga këto shkolla të vazhdonin punën, edhe pse në të vërtetë pak e kishin ndryshuar, ose më mirë të themi se e kishin fshehur objektivin e mëparshëm, domethënë të para 1912-ës, por ajo që e shqetëson poetin është edhe fakti se ato tani mbaheshin me paratë e taksapaguesve shqiptarë. Ja ç'thotë ai:
Po, edhe përpara luftës Ballkanike,
Në Shqyptará ka pasë shumë shkolla t'hueja.
Shkolla italjane, turke e helenike,
Shkolla serbjane e..."dijiji" e "kikuje",
Për t'rrejtë Shqyptar't me dokrra politike.
...
Por, shka âsht me zî, vetë kombit t'ngrâtë kto shkolla
Po i duhet sod m'e mbajtun m'kâmbë me t'holla
Fishta kërkon që fatin e Palokës dhe të shokëve të tij ta mësojë gjithkush: çdo shqiptar, toskë e gegë. Kuptohet, ai dëshiron që secili të gjykojë vetë për atë që po ndodhte brenda familjes, shkollës dhe disa segmenteve të shtetit shqiptar. Ai e thotë copë se atyre shkollave veç sherrin ua kemi parë. Ato e kanë mbytur shpirtin krijues të njerëzve tanë:
"Aty, po, t'huejët në shpirt e tru na i tredhen, E pa kenë t'zott t'mendojmë ne me krye t'onë. Na shkimen n'shpirt çdo ide e ndìesi kombëtare; E ndêr e Atdhé, at-botë ne i dhâme per pare".
Këtyre mësuesve të patënzone u vë përballë mësuesin populloj Jak Specin, për të cilin kërkon t'i ngrihet një përmendore. Poeti pedagog ka besim të patundur tek fuqia e shkollës për të transformuar shqiptarin në një forcë aktive, t'aftë për të çuar përpara kombin e vet.
"Oh! at'here, kur n'shkollë zbutun shqyptari
N'mní t'ket marrun ej gjakun e dhunen,
E me dije t'ket kapun ej punen
Shqypnis fati do t'çilet tamam".