[ARVANITI]

Historiani i luftës së Peloponezit,Tukididi, përmend tre koloni korintike: Epidamnin, Apollonin dhe ishujt Lenkade. Ai na thotë se këto koloni kufizoheshin me barbarët. Barbarë do të thotë jo grekë. Sipas historianëve grek të Greqisë së lashtë Thesprotia (Çamëria e sotshme) ishte e banuar nga barabarët,që do të thotë jogrek.

Aty nuk kishte asnjë koloni greke. Grekët mbrojnë parimin se ku ka koloni greke është tokë greke. Mirëpo ky parim i shkonë më për shtati italianëve. Gjatë bregdetit të gadishullit ballkanik që zotërohej prej disa shekujsh nga venedikasit.Prandaj bregdeti i Ballkanit i përket Italisë.

Bregdeti i Krimesë,i Trakës greke dhe turke si dhe bregu i Artës i Stambollit i takon gjenovezëve se i kanë patur koloni. Me gjepura të tilla grekët mbrohen se Çamëria ka qenë greke.

Në agimin e shek.XIX koloneli anglez U.M.Lik, përfaqësuesi i qeverisë angleze pranë oborrit të A.P.Tepelenës bëri një udhëtim nëpër Shqipërin e Jugut sipas një intinerari të përcaktuar qartë.Përshtypjet e tij i hodhi në veprën e tij katërvëllimëshe.Në të jepen të dhëna interesante me karakter ekonomiko-shoqëror për shqiptarët e për Shqipërinë, për gramatikën e gjuhës shqipe ,në baz të një punimi të hartuar nga mësuesi Evstrat Vithkuqari dhe mori një fjalorë të gjuhës shqipe,mbi vend gjetjen arkeologjike mbi gjendjen politike të Pashallëkut të Janinës nën drejtimin e A.P.Tepelenës.

Ai kishte një koncept të qartë për Epirin.Sipas tij termi Epir nuk kishte karakter etnik, d.m.th,grek.Ai e përdorte në kuptimin tradicional,duke marrë këtë term nga garderoba e vjetër.Kjo të bie në sy që në pasqyrën përmbledhëse.Në vëllimin e parë Epiri ka këto çështje:Mbrritja në bregdetin shqiptar: Vlora, Kanina,Orikumi,ishulli i Sazanit, Akrokeraune, Palasa, Aspri, Rruga, Korfuzi, Saranda, Nivica, Valare, Libohovë, Tepelenë, Vjosë, nën Tepelenë.

Në kreun e dytë me titullit “Epiri”, jepen çështjet: kthimi nga Tepelena, Luzati, Shtëpëzë, Drinopoli, Kardhiqi, Zhulati, Delvina, Finiqi, Antigonea, Saranda, PortoPalermo, Lukovë, Sopot, Qeparo, Himarë, Sarandë, Butrinti.

Të dhëna me interes ai jep edhe mbi katër ndarjet e mëdha të shqiptarëve.”Duke hedhur poshtë koografinë politike të formuar qysh nga koha e pushtimit turk,ndarjet e vetme të rëndësishme të shqiptarëve janë katër: gegë, toskë, labë dhe çamë. Sipas tij toskët shtrihen drejt veriut qysh nga kufijt e Delvinës e deri në atë të Peqinit e të Elbasanit,duke u kufizuar nga perëndimi me labët dhe duke përfshirë Kardhiqin, Gjirokasrën, Libohovën, Përmetin, Dangëllinë, Kolonjën, Skraparin, Beratin, Mallakastrën, Nyzeqenë e Vlorën. Lebrit (labët),Liku i vë në gjithë zonën bregdetare në jug e në perëndim të toskëve dhe në jug deri në Delvinën ku fillojnë çamët që zënë gjithë pjesën bregdetare, duke përfshirë edhe Sulin deri në brendësi në rrethet e Pohonianit e të Janinës.

Liku konceptit Himarë i jep një shtrirje të tillë.Sipas tij,Himar i thonë gjithë vargut Akrokeraunian të vjetër prej kepit Kefami e deri te kepi Glossa,duke përfshirë luginën e Orikumit e duke vijuar nga jugu në veri fshatrat: Nivicë, Lukovë, Piqeras, Sopot, Qeparo, Himarë, Vuno, Drimodhes, Palasë dhe Dukat. Të gjithë fshatrat kanë të njëjtat mënyra jetese dhe zakone.Gjuha greke është e folur gati prej të gjithë burrave dhe italishtja prej atyre që kanë jetuar jashtë,por gratë,në përgjithësi nuk njohin gjuhë tjetër, veç shqipes.Shpjegimin pse burrat dinë greqisht e italisht e jep vetë Liku kur shkruan: ...Shumë himariotë janë në shërbim napolitan,tek francezët. Në shërbimin britanik ndodheshin reparte shqiptare.Ka 100 pensionistë të mbretit të Napolit që paguhen në Korfuz.

Likut i bien në sy zakonet e doket shqiptare të kësaj krahine.Para se të hyjë në Himarë,Liku i shoqëruar nga një marinar takon rrugës disa barinjë. Marinari i ofron atyre kutinë e tij të buurnotit,”një kopliment i zakonshëm në Shqipëri. Me entuziazëm ai përshkruan darkën që kalon në atë shtëpi.

Të gjithë flasin me krenari për lirin e tyre duke kuptuar çlirimin e tyre nga zgjedha turke dhe në të njëjtën kohë ankohen nga anarkia dhe mosmarrëveshja e tyre e brendshme. Për këtë grindje dhe mosmarrëveshje midis krahinave shqiptare ai flet edhe më poshtë. Duke përmendur armiqësinë midis Himarës dhe Vunoit, Liku e quan gjendje të zakonshme të këtyre qendrave fqinje në Shqipëri.

Gjatë përshkrimit të Himarës të cilën ai e quan fshat,por që vendasve u pëlqente ta quanin qytet,Liku pohoi se Himara përmbante 300 familje të ndara në 5 lidhje kryesore. Këtu ai habitet se “lidhje emëroheshin me një term italisht dhe greqisht, me një fjalë të vjetër klasike” të cilat ai nuk priste ti gjente në Shqipëri.Termat italisht dhe greqisht nuk flasin në favor të tezës se himariotët nuk janë shqiptarë,për kundrazi ato flasin për kulturën dhe qytetërimin e himoriotëve që lidhjet farefisnore ti paraqesin me terma të huaja,fenomen i përhapur edhe në popujt të tjerë,mandej të Evropës së qytetëruar të asaj kohe.

Pasi lë Himarën dhe merr drejt jugut,Liku nuk le pa përmendur karakterin etnik shqiptar të kësaj zone.Zonën nga Himara në Sarandë,Liku e përcakton me fjalët në të gjitha këto pjesë të Shqipërisë. Për Konispolin ai shkruan se është një qytet i përhapur me 400 ose 500 familje shqiptare.Para kalamai sipas tij me përjashtim të një numri të vogël artizanësh dhe bakajsh të krishterë, është tërësisht i banuar prej shqiptarësh myslimanë.

Duke folur për shtëpizën,kur përshkruan konakun ku bujti atë natë,pohon si gjithë fshatrat shqiptare.Nga biseda me shqiptarët e këtij fshati, Liku emocionohet dhe deklaron “në rast se mbreti i Anglisë do të kërkojë ushtarë, krejt fshati, me 300 vetë është gati të hyjë në shërbimet e tij. Likut i bëjnë përshtypje kërkesat modeste të ushtarëve shqiptarë prandaj vazhdon, njëri prej tyre shton :më lehtë është të mbahen 50 ushtarë shqiptarë se sa një anglez.