[Zana_ch]

Dom Nikoll Kimza fillon të shkruajë herët. Disa shkrime publicistike i nënshkruan me pseudonimin “Munella”, të paktën që nga viti 1919. Dhe pse herë pas here përcjell kronika kryesisht për jetën famullitare të Mirditës ai nuk shquhet si publicit.

Pasioni i tij do të ishte historia, ku fillon të publikojë në fillim të viteve '20-të e veçanërisht në vitet '30-të kur ka arritur dhe pjekurinë e plotë të historianit. Tribuna kryesore e publikimeve të tij në lëmin e historisë është revista e mirënjohur “Hylli i Dritës”.

Objekt parësor i studimeve të Kimzës ka qenë treva e Mirditës (origjina dhe lashtësia, kanuni dhe struktura vetëqeverisëse, gjuha, kultura, Gjomarkajt dhe prejardhja e tyre, figurat e luftëtarëve popullorë Dedë Gjo Luli, Kol Toma e të tjerë, vjetërsia e objekteve të kultit me vlerë unikale), po edhe prejardhja e Kastriotëve, hershmëria e Tiranës etj.

Disa nga shkrimet historike të Kimzës më të përmendura janë: Ç'na thotë gojëdhëna mbi vjetërsinë e Mirditës (1933), Hetime mbi vjetërsinë e rrjedhën e derës Gjomarkaj e Mirditës (1937), Tirana (1937), Cika e pyetje historike (1939), Nji kumbonë e vjetër në ma t'vjetrën famulli (1939) si dhe korrespondenca të natyrës publicistike.

Një nga temat shkencore kryesore të Kimzës është se krahina e Mirditës dhe disa të tjera i kanë përfituar “privilegjet” e njohura (të drejtën për të mbajtur armë, mospagimin e taksave, ruajtjen e fesë katolike) qysh në kohët e para të pushtimit turk.

Këto krahina kanë marrë pjesë në luftrat ngadhnjimtare të kohës së Skënderbeut. Duke marrë shkas nga shkrimi i Sali Vuçiternit, në të cilin preken dhe probleme të historisë së Mirditës.

Kimza jo vetëm polemizon, po edhe thellohet në argumentet historikë. Parapëlqen të niset nga gojëdhanat e njohura për ngjizjen e fiseve të Shqipërisë së Epër (Malësia e Gjakovës, Dukagjinit, Mirdita, Puka, Malësia e Lezhës etj), por pa mbetur në caqet e tyre.

Sa për periudhën e mesjetës, “pështjellimin e madh fiseve shqiptare ua pru pushtimi otoman në shekujt XV dhe XIV”, gjë që bëri që “shumica u pështjelluen e u harruen tue i'u ndërhy të tjera, e veç mbet Gjuha Shqipe, edhe kjo e taralangëzueme” nga turqizmat etj. Nji pakicë e popullit mbeti ndër male, e kjo ma fort ruejti zakone, fise e gojdhana gati si i pat përpara, e këtë e shohim qartë për shembull n'gjuhën shqipe, që e pastër e krejt moçme, e pa fjalë të hueja, gjindet ndër disa qendra t'popullit të Malsisë, ç'ka nuk mund të thuhet për qendra të tjera të vendit.

Për të ilustruar më tej idetë e tij historiani i referohet posaçërisht Mirditës: “Nji n'ma t'mdhanat qendra katolike ka kenë dhe asht populli i Mirditës, prandej çka pru ky popull për gjuhë, zakone, fise e gojdhana, gjindet thjesht kombëtare e përkon me t'vjetrat shqiptare, e kndei n'çdo pikpamje asht ma e besueshme”.

Përfundimet në të cilat arrin Kimza ishin fryt i njohjes së thellë së historisë së Shqipërisë dhe asaj të Mirditës në veçanti, i trajtimit të problemeve pa anësi. Në se tek Zef Mark Arapi apo autorë të tjerë shkrimesh historike për trevën e Mirditës bie në sy stili përshkrues e analitik, Kimza preferon sintezën dhe jo shqyrtimin e çështjeve konkrete.

Duket se historia si dije ishte akumuluar brenda tij në të gjithë raven e vet nëpër shekuj duke i dhënë mundësi historianit të gjykojë pa vështirësi. Nuk është e rastit që ai është ndoshta historiani më i preferuar në kohën e vet. Kjo edhe më vonë kur ka qënë fjala për probleme dhe aspekte të historisë së Mirditës. Ndonëse jo të shumta, shkrimet e tij paraqesin interes për traditën e krishtenë të Mirditës, me lëndë historike të qëmtuara nga ai vetë, ku operohet mirë me gojëdhënat.

Asnjëherë Kimza nuk shkruan pa patur për të thënë diçka. Ai ishte i pajisur me kulturë historike e stil konçiz. Ishte ithtar i së vërtetës.

Në vitet '50-të, në moshën 80-vjeçare prifti dijetar nuk e kishte lënë mënjanë lapsin. Përkundrazi tani shkruante e vetëm shkruante. Ka shkruar “Kujtimet e burgut” që ka qënë lexuar nga bashkëkohësit në mërgim. Kurse në Italisht shkroi veprën historike “Apunti storici Albanesi-Mirdita e il suo principe” dhe “Albania e l'Occidente”, të dyja në dorëshkrim. Keto i kishte përfunduar deri në vitin 1956, por ende nuk i dimë titujt e dorëshkrimeve të mëvonëshme.

Një autor që shkruan me pseudonimin “LACI” në artikullin “Dom Nikoll Kimza”, TRUTH (of the Indipendent National Block might), një organ i diasporës në mesin e viteve '50-të, më 20 korrik 1956 shkruan: “Dom Nikolli i asht shpërvjelë punës në kët pleqni të shqetësueme dhe tue përdor shkndillin poetik po shkruan vjersha atdhetare, didaktike e fetare, origjinale ose të përkthyeme prej latinishtes, gjithashtu pikpamjet e veta për unjisimin në prozë.

Veprimtaria e tashme historike e letrave të Dom Nikollit nuk mund të ndahet prej prodhimtarisë së tij të hershme në këto lamije: më 1915 bashkë me Xanonin boton në ndërmarrjen “Vepra Pijore” tregimin “ Dy pasqyra”, më 1917 nxjerr në dritë tregimin e pikëllueshëm “E vorfna e i verbti” qi qenë përdorë ndë shkolla.

Mandej në “Kumbona e së diellës”, në “Lajmëtari i Zemrës së Krishtit”, në “Hylli i Dritës”, dhe në “Leka” trajtonte vijimisht subjekte fetare, historike, kanuje e folkloristike.

Bashkëpunoi dhe në përpilimin e fjalorit italisht-shqip të “Padër fq. Cordignano-s”.

LACI thotë se Kimza “personifikon jetën e Shqipnisë” dhe se është me “trashëgimi të sigurt”. Por trashëgimia e tij historiko-letrare ende nuk është mbledhur e botuar, aq më tepër që nuk i dihet fati i dorëshkrimeve të mërgimit, që përbëjnë dhe volumin më të madh shkrimor. Dom Nikoll Kimza në vjershën e gjatë testament “Lot Mërgimi” shpreh besimin se Shqipëria do ta ndryshojë rrjedhën e historisë ku ishte përfshirë dhe prapë do të ishte ajo që kishte qenë “Nanë herojnsh prej kohëve të motit”.