[rilinda]

Shaban Sinani (drejtor i Arkivit të Shtetit)
Në hapësirën shqiptare ka ekzistuar një shkollë shkruesish qysh prej paleokrishterimit
Historia e shkrimit shqip është vetëm një pjesëzë e vogël e historisë së shkrimit, në kuptim terminologjik.
Për shekuj me radhë shkrimi ka qenë jo thjesht një teknokraci e bartjes së kumteve gojore në kumte letrare, por një mjeshtëri, një art i zbatuar. Dorëshkrimet më të hershme origjinale që ruhen në arkivat e Shqipërisë ("Beratinus-1", shek. VI dhe "Beratinus-2", shek. IX) çmohen jo vetëm për lëndën ungjillore që përmbajnë, por edhe për vlerat estetike të "bukurshkrimit (kaligrafisë) imperial" (Crisci, Cavallo).
Sipas vlerësimeve të studiuesve të dorëshkrimeve ungjillore, tradita e të cilave në Shqipëri vijon pa ndërprerje për rreth 15 shekuj me radhë, në zonën ballkanike dhe saktësisht në disa prej qyteteve kryesore shqiptare (Berat, Ohër), ka ekzistuar një shkollë vendore shkruesish ("scribers"). Kjo shkollë ka identitetin e saj në mjeshtërinë e të shkruarit (dr. Roderic Mullen). Kur flitet për traditën e shkrimit të shqipes dhe thellësinë historike të burimit të saj është e arsyeshme që ky fakt të mbahet në vlerësim. Në një hapësirë ku vërtetohet se shkolla e shkruesve vendës, qoftë të traditës helene, qoftë të traditës latine, ka një të shkuar të largët, konteksti kulturor për shkrime të hershme edhe në gjuhën amtare, jo vetëm ekziston, por është inkurajues. Nëse në mjedisin shqiptar të periudhës prej paleokrishterimit deri në Rilindjen Evropiane kishte traditë të shkrimit në përgjithësi, siç provohet prej tipologjisë së dorëshkrimeve kishtare që ruhen në arkivat e vendit, ky është një fakt që favorizon edhe besueshmërinë e një tradite të shkrimit në gjuhë amtare para-buzukiane. A ka ekzistuar një dorëshkrim i vitit 1210, shkruar prej Teodor Shkodranit, sikurse është shkruar kohët e fundit, apo, përkundrazi, kjo është një dëshirë për të thelluar artificialisht historinë e shkrimit shqip, sikurse janë shprehur të tjerë? Veç ekzistencës së shkollës vendëse-ballkanike të shkruesve ("scribers"), siç janë përcaktuar nga paleografët dhe bibliologët, në dobi të optimistëve vjen edhe fakti se institucioni që e ka në pronësi intelektuale këtë dorëshkrim, Arkivi Sekret i Vatikanit, ka kushtëzuar me marrëveshje zbuluesin e tekstit të ruajë fshehtësinë e origjinalit, deri në një botim të plotë të transshqiptuar. Për dorëshkrime të rendit të çfarëdoshëm nuk është as praktikë dhe as logjike të bëhen marrëveshje. Duket se Arkivi Sekret i Vatikanit ia di mirë vlerën këtij dokumenti, përderisa ka paracaktuar kushtet e publikimit dhe rendin e zbatimit të tyre. Një arsye e tretë, që merr rëndësi për ta relativizuar debatin e hapur, lidhet me disa dokumente thuajse krejtësisht të panjohura të botës shqiptare, që përkufizojnë klimën dhe horizontin kulturor të hapësirës arbërore në prag të Rilindjes Evropiane, kohë me të cilën është lidhur edhe dorëshkrimi i Teodor Shkodranit. Nuk ka kaluar veçse një muaj nga dita e botimit të „Statutit të Shkodrës" (Xhufi, Nadin), një akt epokal i së drejtës urbane në këtë anë të Adriatikut. Vetëm para pak kohësh, në arkivat e Kroacisë, në fondin e Milan Shuflajt, u zbulua "Statuti i Danjës", me mbi 500 nyje, një prej statuteve më të përplota të gjithë vijës bregdetare adriatike, prej Durrësit deri në Zadar (Zarë, Kroaci) e Piran (Slloveni). Qytetet shqiptare, prej Ulqinit, Tivarit, Shkodrës, Drishtit, Danjës, Durrësit etj. kanë pasur statute, rregulla të jetës së bashkësisë urbane, qysh prej shekullit XIV e në vijim, disa edhe më herët. Studiuesit e konsiderojnë arritjen e kësaj shkalle zhvillimi, si tipar themelor të frymës së humanizmit, në të cilën u zhvilluan gjuhët kombëtare, si gjuhë të shkruara. Për të kufizuar shkallën e gabueshmërisë, në këtë debat është me vend të tregohet durimi i arsyeshëm. Nuk mund të gjykohet një dorëshkrim duke njohur vetëm një fjali të tij. Teksti përmban rreth 208 faqe, gati tre libra në një. Botimi në shqip i këtij dorëshkrimi nuk do të zgjatë shumë. Paracaktimi, qoftë në favor të hershmërisë absolute, aq më shumë për të kundërtën, bën dëm në dije. Botimi do të lejojë të vërehet sa botë shqiptare ka në dorëshkrim dhe ç'gjurmë etnike mund të gjenden në identitetin e autorit. Publikimi, në një fazë të mëvonshme, edhe i tekstit origjinal, në mënyrë fototipike, do të lejojë edhe tejshkrime alternative e studime të karakterit tekstologjik. Së fundmi, dyert e Arkivit Sekret të Vatikanit janë të hapura edhe për studiues të tjerë, të cilët mund të këshillojnë jo vetëm përmbajtjen e tekstit, por edhe llojin e lëndës, vjetërsinë e saj. Mendimi se gjithçka është zbuluar tashmë dhe se nuk mbetet tjetër veçse të saktësohet çfarë është zbuluar nuk pajtohet me teknologjinë e dijes shkencore. Vetëm këtë vit në arkivat e Shqipërisë janë pranuar dy tituj librash të panjohur të periudhës mesjetare, që nuk gjenden në ndonjë bibliografi, duke përfshirë botimin "Albanica" 1-2, punë e vyer e Bibliotekës Kombëtare. Deri në shpalljen e këtyre të dhënave, qoftë zelli i atyre që diskutojnë me përndezje të papërligjur, duke paraqitur si dorëshkrim të Teodor Shkodranit tekste dorëshkrimesh krejtësisht të tjera dhe duke u betuar se kanë në duar pikërisht zbulimin; qoftë zelli i atyre që përjashtojnë kategorikisht një histori më të hershme të shqipes së shkruar se "Meshari" i Gjon Buzukut, është, në njëfarë mënyre, shpërdorim i pafrytshëm i dijes.