[rilinda]

Çavdarbasha dhe historia që e ndjek pas

Pse ende s'u vendosën skulpturat e Abdyl Frashërit e Ymer Prizrenit në vendin ku kishin qenë?


Shkruan:Suzana Varvarica Kuka

E dhashtë Zoti një ditë të kthehen.Kur e dëgjova këtë zë prej shpirti të zonjës Sabahete Çavdarbasha edhe tani më 2007, mendja ime fluturoi prapa në veprimtarinë "Klithmë", të prillit të 1999-ës, kur veprat e artit të Mulliqit dhe Çavdarbashës qëndruan bashkë në sallën e parë të Galerisë Kombëtare të Arteve në Tiranë. Dy artistët, një I vdekur e një i gjallë, dy artiste sinjifikativë, mbi veprën e të cilëve shumë artistë të artit figurative shqiptarë të periudhës dhe në
periudhën e komunizmit, kishin pas hedhur vështrimet e tyre ngazëlluese,qëndruan të lidhur me peshën e rëndë të veprave të tyre kuptimplote të artit shqiptar të Kosovës, për t`I treguar publikut shqiptar të Shqipërisë klithmën e një populli të sunduar. Kujtesa ime u lidh menjëherë me citimin e nobelisti nigerian Wole Soyinka, që shkruante se "...veprimet e dhunshme, të kryera nga qeveria serbe kundër shkrimtarëve, intelektualëve, shkencëtarëve dhe mbrojtësve kosovarë të të drejtave të njeriut, ekzekutimi me gjakftohtësi dhe i menduar i figurave më të shquara të një populli, të sjellin në mendje menjëherë një pamje revoltuese...".

Harresa…
A thua kemi të drejtë të sjellim në mendjen tonë, një pamje tonën revoltuese mbi fenomenet tona, që ndodhin në bashkëkohësinë tonë, në trupin tonë, kur tentojmë të fokusojmë djegiet dhe shkatërrimet e marsit të 2004 në token shqiptare të Kosovës, konkretisht të studiove të artit apo muzeve të kulturës, të ndërtesave të kultit fetar apo ndërtesa të banimit të përditshëm? Po kështu kjo pamje na lodh e shqetëson kur skulpturat e statujat, të cilat janë kujtesa artistike e figurave më të spikatura të historisë së kombit shqiptar, siç janë Abdyl Frashëri dhe Ymer Prizreni, të skulptorit Çavdarbasha, nuk arrijmë t'u rijapim statusin e identitetit të tyre artistik e historik, nuk arrijmë t'ua shpallim e mbrojmë këtë status, të cilin e kanë fituar në një situatë të caktuar historiko-artistike, që askush, nuk ka të drejtë tua mohojë (pasi fatkeqësisht që nga koha e luftës më 1999 e deri tani ende qëndrojnë në dhomat e errëta të Shtëpisë Muze të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit). Pamja bëhet edhe më revoltuese kur Ti, Ju,Ne, shqiptarë - qytetarë të botës në shekullin XXI - ecim në rrugët e Prishtinës apo Tiranës dhe shohim të modelohen, të ngrihen e të ekspozohen skulptura të shëmtuara dhe absurde të realizmit socialist, volumet e të cilave të trishtojnë. Çdo skulptor i brezit tim, që u edukua si i tillë, pëson tronditje e ndien keqardhje kur i sheh. A mundet, sot, në letërsi të shkruhet dhe të shpallet një vepër letrare e realizmit socialist? Po një dramë a monodramë, po një komedi a tragjedi, po një poezi apo poemë e tillë a mund t`i jepet publikut, ashtu siç skulptura të tilla po i sugjerohen?
Qëllimi im në këtë shkrim është të pyes dhe nuk di nëse do të marrin përgjigje këto pyetje. Ky qëllim vjen nga paqartësia që kam rreth asaj që mendoj se si është e mundur që skulpturat e Çadarbashës nuk shpallen në publik, ndërsa skulptura të tjera, që inspirojnë një formë të vjetër artistike të një metode ideologjike të vjetër, të lulëzojnë, madje të lejohen të ekspozohen.Publikut i kërkoj të më kuptojë se nuk jam aspak kundër subjektit të tyre, të heroit që skulpturohet, por jam katërcipërisht kundër me formën artistike që është zgjedhur për t`i kthyer në kujtesë artistike.

Skulpturat indipendente…
Agim Cadarbasha u bë i njohur së pari në mjediset e Institutit të Lartë të Arteve, në Tiranë, në fundin e viteve`70 të shekullit XX,kur ndërshkëmbimet pedagogjike, universitare dhe akademike midis Kosovës dhe Shqipërisë morën jetë dhe sipas mendimit tim u nxitën nëpërmjet politikave të njëjta të ideologjisë komuniste ndërkombëtare,ku një pjesë e intelektualëve dhe artistëve shqiptarë nga të dy anët e kufirit përfituan njohjen e artit të gjithsecilit.Atëherë artistë, pedagogë e studentë u njohëm me skulptorin më në zë të Kosovës, Çadarbasha, prej të cilit nuk mund të mohojë askush, të paktën ne studentët, se zbulonim atë qasje të ndryshe artistike, për të cilën kishim nevojë apo ëndërronim apo intrigonim të kishim në veprat tona, por që ishte shumë e vështirë ose e pamundur ta realizonim. E gjithë kjo buron e shkruar prej meje pasi kam pasur fatin që të vështroja dhe të dëgjoja Çavdarbashën për disa ditë me radhë, në atelienë e skulpturës, ku studioja në atë periudhë. E gjithë ajo situatë ka qenë shumë e rëndësishme, pasi ishim të etur për të njohur tërësinë e krijimtarisë së tij. E veprat e tij -Abdyl Frashëri dhe Ymer Prizreni, të vendosura aso kohe, përpara shtëpisë Muze të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, ishin ndër veprat statujë, që sillnin një figurë, konstrukt, modelim dhe inspirim të formës mbi subjektin në një mënyrë krejt të ndryshme nga skulptura e realizmit socialist, që kryhej në Shqipëri. Me plot kuptimin e fjalës ishin një shembull i sculptures moderne shqiptare të Kosovës, që ne shqiptarët e Shqipërisë e dëshironim. Ato bëheshin shembull i interferimit të kulturës impresioniste evropiane në fushën e skulpturës duke u shpallur si skulptura shumë të veçanta dhe indipendente. Sot, këto vepra inspiruese, vepra të një cilësie të padyshimtë në artin e tyre, me një ngarkesë historike të pazëvendësueshme, janë një symbol jo vetëm për artin e skulpturës, por edhe të harmonisë së tyre me ndërtesën dhe me pikat urbane të shikimit dhe të lëvizjes rreth kompleksit historik. Ato nuk gjenden më në vendin e tyre të parë, në vendin ku artisti dhe historia e zhvillimit të ngjarjeve, për kohën, i vendosi. Në atë vend, ku dhe shovinizmi serb i lejoi të vendoseshin, të qëndronin, të kundroheshin e të shijoheshin nga të gjithë kombësitë e ish-Jugosllavisë, edhe pse urrejtja e kultivuar i flaku në shtratin e lumit Lumëbardh, në Prizren, në periudhën e luftës. Dhe, sot në mënyrë absurde, prej vetë shqiptarëve, u është mohuar identiteti i ekzistencës. A kam të drejtë të pyes përse këto dy statuja të rilindësve shqiptarë nuk vendosen në vendin ku kanë qenë, kur tashmë dihet se ato janë nxjerrë prej lumi dhe nuk janë të dëmtuara, por edhe po të jenë, ato restaurohen?

"E di, i keni dashur më të mëdhenj"
Agimi ishte gjallë dhe u gëzua pa masë kur e dëgjoi lajmin se skulpturat ishin hedhur në lumë. Ai tha: "...Jam i lumtur, pasi skulpturat janë bronz dhe uji nuk i dëmton,ndërsa plumbi do t'u shkaktonte plagë, do t`u hapte vrima. Më vonë
ndoshta ato do të kthehen në vendin e tyre e mund t`i patinoj përsëri".Agimi kishte vdekur, kur skulpturat u nxorën prej lumi, të padëmtuara, ashtu siç ai i pati menduar. Ato dolën prej lumi, por tani janë në errësirë, në depon e muzeut, pasi nuk po i vendosin në vendin e tyre të mëparshëm. Kjo më shqetëson shumë, pasi dëshira e Agimit ishte që skulpturat të vendoseshin ku kanë qenë, pasi identiteti i atij muzeu nuk mund të kuptohet pa skulpturat e tij.Fillimisht Agimi projektin hyrës të kësaj shtëpie historike e kishte ideuar me tre figura, ku e treta ishte figura e Sulejman Vokshit. Figura e tretë u mendua që të vendosej në një
institucion tjetër,ku edhe gjendet sot.Gjithsesi Agimi mendonte të derdhë edhe një kopje të Vokshit e t`i bashkonte të tre në oborrin e shtëpisë muze në Prizren. Kjo jo vetëm që nuk u arrit, por tashmë nuk gjendet asnjë statujë e tij. Mbaj mend kur e kanë pyetur, nëse do t`i punojë përsëri këto statuja, a do t`i ndryshojë? "Kurrë", u ka thënë. "Unë e di, ju i keni dashur më të mëdhenj, por skulptura e madhe apo njeriu gjigand në skulpturë, kur i përket njeriut të njohur, udhëheqësit apo heroit të një shoqërie, e tremb njeriun e ditëve tona, e tremb njeriun e kohëve moderne dhe do të trembë njeriun e kohëve të së ardhmes".Dihet se statujat i kanë hedhur në lumë serbët. Thuhet se ekspertët e artit të kenë thënë se statujat janë të dëmtuara. Drejtoria e Trashëgimisë Kulturore në Prishtinë është shprehur se ato do të kthehen në vendin e tyre. Përgjegjësi i Muzeut thotë se veprat janë në vend të sigurt. Shtëpia muze u restaurua, por skulpturat nuk janë në gjendje përekspozim.
A nuk të vjen keq për këtë zvarritje qënjë arsye e ka? A nuk duhet të themi me një zë komunitar e shoqëror:"Vendosini figurat e Abdyl Frashërit dhe Ymer Prizrenit në oborrin e shtëpisë së tyre, që është shtëpia jonë!Ne shqiptarët kudo që jemi, kemi ende nevojë të edukohemi për të mbrojtur historinë tonë.
Mosvendosja e skulpturave në vendin që meritojnë, nuk cenojnë dhe nuk e dëmtojnë aspak individin dhe të ndjerin Çavdarbasha. Indiferenca e qëllimtë apo dhe jo e tillë vret pak nga pak historinë më të mirë, që kanë shkruar shqiptarët e shekullit XIX, duke i lënë shkas të nxjerrë kokë pjesa më e hidhur e saj.