[rilinda]

JEHONA E LIDHJES SHQIPTARE TË PRIZRENIT NË KATËR POEZl TË ATYRE VITEVE

deali i një populli, që nxit përpjekjet e tij për të jetuar më vete i lirë, për t'u zhvilluar dhe për t'u afirmuar me vlerat e tij brenda familjes së madhe të njerëzimit, është i pathyeshëm.

Latif Berisha

Si çdo komb, edhe populli shqiptar në rrugën e zhvillimit të vet historik pati ngritjet dhe rëniet e tij, kaloi ngjarje të mëdha tronditëse, por edhe çaste të veçanta lavdie që dolën nga ato ngjarje. Padyshim ndër ngjarjet më të mëdha në historinë e popullit tonë janë ato që lidhen me rrezikun e zhdukjes së tij kombëtare në kohën e Krizës Lindore në vitet 1870-1880. Në situatën e krijuar në ato rrethana u vunë në sprovë të gjitha aftësitë fizike dhe shpirtërore të njeriut të këtij mjedisi, të cilat, të koncentruara si kurrë më parë mbi instinktin e jetës dhe mbi vetëdijen e qartë se lypset evidentuar ekzistencën kombëtare, u organizuan në të ashtuquajturën Lidhje Shqiptare të Priz-renit dhe gjatë tri viteve (1878—1881) dhanë prova të shkëlqyeshme rezistence dhe vitaliteti në të gjitha fushat e jetes praktike e shpirtërore. Edhe pse e shpartalluar fizikisht përballë brutalitetit të fuqive të mëdha imperialiste dhe të forcave të tjera reaksionare e shoviniste, kjo Lidhje e madhe jo vetëm mbeti e pacënuar si princip i drejtë jetësor, por vazhdoi të gjallërojë edhe më inten-sivisht në jetën shpirtërore, për t'u kurorëzuar më në fund, pas përpjekjeve të reja të armatosura, me fitoren e lirisë e të pavarësisë kombëtare.

Në rrethanat e ndërlikuara të Krizës Lindore, e në këtë kontekst edhe të jetës sonë kombëtare, është krejt e natyrshme që edhe letërsia, si formë e aktivitetit shpirtëror, u integrua plotësisht në lëvizjen e organizuar nacionale, e stimuloi atë në planin politik, ideologjik e shpirtëror dhe u bë zëdhënëse e denjë e idealeve jetësore dhe e aspiratave çlirimtare të popullit. Këtë kthesë tematike të letërsisë sonë të diktuar nga koha, që u ndoq edhe me një kthesë përkatëse cilësore artistike, e dëshmojnë në mënyrë të dukshme dhe të drejtpërdrejtë edhe vjershat: „Nxiteje mbë shqypëtarët për të shkronjëzuar gjuhën e tyre"1 e Eftimi Mitkos, „Shqipëria"2 e Naim Frashërit, „O moj Shqypni!"3 e Pashko Vasës dhe „Zogu në kafas t'horiatit"4 e P. Leonardo de Martinos, të krijuara dhe të vëna në qarkullim mu në kohën e veprimit aktiv të Lidhjes Shqiptare (1878—80), e të cilat edhe do të jenë objekt trajtimi i kësaj shkrimi.

Nëse me këtë rast nisemi nga një krahasim midis kërkesave programore të Lidhjes Shqiptare dhe poezive të përmendura që u krijuan në atë kohë, mund të konkludojmë pa vështirësi se ekziston një shkallë e madhe komunikimi i analogjie, që në rastet më të shumta shpie edhe gjer në përputhjen e plote midis tyre.

Kështu, aktiviteti kombëtar dhe diplomatik i Lidhjes për të përhapur në botë, përmes memorandumeve dhe përfaqësuesëve të saj, të vërteten mbi popullin dhe vendin tonë, u reflektua në poezite e përmendura në radhë te parë si prirje e tyre për të pohuar hipotezën e hedhur nga arbëreshët që në vitet 1830 se ne jemi pasardhës të pellazgëve, popullit më të vjetër të Ballkanit dhe të Evropës. Për këtë arsye E. Mitko në vjershën e tij të gjatë, me gojën e Abdyl Frashërit dhe të Mehmet bej Vrionit, dy krerëve të shquar të Lidhjes Shqiptare, e bënte me dije Evropën me plot mburrje se ne jemi farë e pellasgut „Që qe lindur para hënës", kurse Naim Frashëri shkruante:

Bota që kur është zënë,
Shqipëria gjallë ka qënë.
Pellasg u thoshin më parë,
Më së fundi shqiptarë.

S'ka dyshim se me këtë hipotezë të riaktivizuar mu në kohën e Lidhjes, si dhe me evokimin e periudhave dhe të figurave të pastajme të lavdishme historike, Mitkoja, Naimi dhe Pashko Vasa donin t'u kundërviheshin tendencave hegjemoniste të fuqive të mëdha në atë kohë, të cilat shpreheshin edhe me pohimet absurde dhe pseudoshkencore të historiografisë antishqiptare, sipas të cilave shqiptarët dhe vendi i tyre s'jane tjetër veçse një shprehje e thjeshtë gjeografike. Si reagim ndaj këtyre tendencave të orientuara kunder intereseve jetike dhe ekzistencës së popullit tonë, vjershat synonin të nxirrnin para opinionit shqiptar e botëror të vërtetën se ky popull i vogël ka pasur në të kaluarën mbretëri të lavdishme dhe figura të shquara historike, si: Aleksandrin, Pirron, Skënderbeun, Ptolemenjtë, Mehmed Alinë, Marko Sulin, Dora d'Istrian, e të tjerë, të cilët i njeh tërë bota, sepse i kishin shërbyer për të mirë jo vetëm popullit të vet, por edhe njerëzimit në përgjithësi. Kjo ishte njëfarë mënyre romantike e përdorur edhe nga shumë popuj të tjerë në shekullin e XIX për të zgjidhur problemet e tyre të ndryshme kombëtare, por gjithësesi pozitive, sepse nguliste tek populli idenë mbi historinë, e bënte popullin ta përjetonte atë.

Megjithë admirimin ndaj figurave të mëdha të historisë sonë dhe aprovimin e veprimit të tyre për të mirën e njerëzimit, Mitkoja dhe Naimi me poezitë e tyre nxjerrin nga ajo përvojë edhe mësimin e nevojshëm për kohën e tyre, duke konstatuar me keqardhje se nga ajo trimëri dhe nga ai gjak i derdhur shqiptarët jo vetëm s'fituan gjë, por u bënë objekt oreksesh pikërisht të atyre që i ndihmuan ose i shpëtuan:

Por nga gjithë trimeria
S'fitoj gjë dot Shqipëria,
Për kedo që ne lëftuam,
gjithë ç'u bëm i haruan
dhe të' ligën na duan.

shkruante Naimi, kurse Mitkoja pasi përshkruante gjendjen e vajtueshme të vendit për shkak se bijtë e tij „As s'e kujtojnë Vatanë — Po përpiqen për të tjerë", vazhdonte ta krahasonte mundin dhe gjakun që derdhën ata në të kaluarën për të tjerët me veprimin e një blete të shkretë që qet petët e mjaltit në zgërbonjë, në një mal ku s'shkel kurrë këmbë njeriu. Kjo porosi e vjershave të Mitkos e të Naimit që bashkatdhetarët e tyre të kursejnë mundin dhe gjakun e vet për të mirën e atdheut, përvetësohet pa rezervë nga letërsia jonë që pason dhe bëhet si njëra nga motot e saj, veçanërisht e poezisë së Çajupit. Ky orientim i ri i letërsisë sonë kurrsesi nuk mund të interpretohet si mbyllje e saj në suazat e ngushta kombëtare, sepse ajo vazhdoi gjithnjë të jetë solidare me përpjekjet e njeriut në përgjithësi për të krijuar mirëqenien e vet shoqërore e kombëtare, por si përpjekje dhe dëshirë për t'i bashkuar të gjitha forcat e gjalla të kombit dhe për t'i mobilizuar rreth idealit të mbrojtjes së jetës dhe të ekzistencës së vet në kohën kur ishte vënë përballë provës së vështirë: të jetë ose të mos jetë.

Përqarjet krahinore e fetare, si dhe të këqiat e tjera që kishin përmbytur popullin tonë në atë kohë, shpjegohen në këto vjersha në radhë të parë si rrjedhime të gjendjes së tij të paarsimuar. Kështu Naimi nënvizonte në vjershën e vet „Shqipëria" se popullit tonë s'i kanë munguar kurrë burrat e pushkës e të penës, por arsyeja kryesore që mbet i panjohur karshi botës qëndron në pakujdesinë e tij që „Të bënjë tri katër shkronja". Sikur të vepronte kështu, domethënë sikur të kish shkruar gjuhën e vet e të ishte arsimuar me kohë, poeti besonte se edhe ai do të ishte tani në radhën e popujve të lirë e të qytetëruar, do të kishte filozofët, shkrimtarët dhe diplomatët e vet që do ta lartësonin dhe do ta nderonin para botës;

Sikur të paskëshe shkruar,
Gjesendi s'të ish haruar,
Do te' kishnje Platonë,
Aristotel e Strabonë,
Omir, Pindar e Esqillë,
Dont „e Senek" e Virgjillë,
Do të ish sot Shqipëria
Çë t'i mir botën zilia.

Një preokupim i njëjtë iluminist e karakterizonte edhe vjershën e E. Mitkos, sipas së cilës del se të gjitha prapësitë dhe të këqiat që e kishin goditur popullin tonë vinin nga padituria dhe nga mungesa e shkronjave shqipe. Gjendjen e prapambetur të vendit të vet ai e shprehte figurativisht, duke e krahasuar atë me një pemëtore vreshte të papunuar që e kanë mbuluar ferra e dredhia. Për të dalë nga kjo gjendje, ai i porositte bashkëvendasit të vepronin si të gjithë njerëzit e qytetruar: të mësonin dhe t'i dërgonin fëmijtë në shkollë, sepse në të kundërtën, s'do të mund të mbaheshin, por do të treteshin e të haheshin „Si një luadh i pampruar".

Si mund të vërehet, në dy vjershat e përmendura mbizotëron koncepti iluminist i trajtimit të gjërave i cili, duke filluar që me Naum Veqilharxhin në gjysmën e parë të shekullit të XIX, ishte ngritur pastaj në lëvizjen e Rilindjes si njëra nga kërkesat e saj themelore dhe e kishte përshkruar si fill i kuq i pakëputur tërë letërsinë tonë të asaj periudhe. Kjo mund të shpjegohet jo vetëm me bindjet e përgjithshme iluministe, të përvetësuara dhe nga rilindësitë tanë, se arsimi është parakusht i lirisë dhe i pavarësisë së një populli, por edhe me nevojën e domosdoshme që në atë kohë parimi kombëtar i trajtimit të popullit tonë të ngritet mbi kriteret fetare dhe në këtë mënyrë, përmes gjuhës dhe shkollës shqipe, t'i ndalej hovi propagandës së huaj asimiluese që vepronte mbi komunitetet e ndryshme me anë të institucioneve fetare dhe të shkollave në gjuhë të huaj. I nxitur nga një ideal i këtillë, që mbi unitetin e gjuhës të ngritej edhe uniteti kombëtar si imperativ i kohës dhe i lëvizjes sonë kombëtare në përgjithësi, Mitkoja bënte thirrje në poezinë e vet që të bashkohen të gjithë shqiptarët, anë e mbanë: gegë, toskë, arbër, çamër, të kërshterë e muslimanë, sepse:

(Vazhdon...)