[Psikologu]

Po cili ishte qëndrimi i Malit të Zi, si në planin diplomatik ashtu edhe në atë ushtarak?

Përfaqësues të qeverisë së Malit të Zi në Londër, fillimisht si delegatë të Konferencës së Paqës, por njëkohsisht edhe si ndjekës të zhvillimeve të Konferencës së Ambasadorëve, kanë qenë diplomati i karrieres Llazar Miushkoviq, Konti Luigj Voinoviq (nënshtetas austriak nga Raguza), dhe Jovan Popoviq (ministër në Kostandinopojë). Edith Durham duke analizuar përbërjen e delegacionit pat arritur në konkluzionin se përbërja e tij është "një pohim i heshtur që Mali i Zi nuk ishte në gjendje të përgatiste tre politikanë me peshë, të përshtatshëm për misionin e Londrës" Sodoqoftë, ekspozimi i qëndrimit malazias është bërë edhe nëpërmjet kanaleve të tjera diplomatike, gjegjësisht drejtëpërdrejt nga Cetina, nëpërmjet diplomatëve të akredituar atje.

Në ditët e para të vitit 1913, Mbreti Nikolla i Malit të Zi i kërkoi ambasadorit britanik në Cetinë Count de Salis t'i paraqiste Ministrit të Jashtëm Britanik Edward Grey, që ishte njëkohsisht edhe kryetar i Konferencës së Ambasadorëve, një apel urgjent ku i kërkohej mbështetje në pohimin e pretendimeve malazeze mbi Shkodrën dhe lumin e Drinit si kufi të ri të shtetit të tij. Insistimin ai e lidhte me atë që, "populli i (Malit të Zi) nuk do të mund të lejonte kurrë vullnetarisht të hiqte dorë nga një pretendim i tillë dhe do t'i kundërvihej kundërshtimit austriak me të gjitha mënyrat dhe fuqitë". Ai deklaronte gjithashtu se stabiliteti i dinastisë do të ishte i kërcënuar, në qoftë se atij do t'i mohohej Shkodra. Ndryshe nga ç'është pretenduar nga ndonjë studiues shqiptar qeveria e Malit të Zi, nëpërmjet përfaqësuesve të vet në Londër, i dërgoi Konferencës së Ambasadorëve më 17 janar 1913 edhe një memorandum, në të cilin paraqiste pretendimin e vet për Shkodrën, Pejën dhe Gjakovën, në emër të interesave jetësore ekonomike dhe të të drejtave historike dhe gjeografike. Memorandumi, i cili ishte hartuar drejtëpërdrejtë nga delegatët malazezë në Londër dhe nuk ishte në disponim të autoriteteve malazeze në Cetinë, përmbante edhe një trillim në përpjekjen e vet argumentuese: Sipas tij, pretendimet malazeze ndaj Shqipërisë veriperendimore pranoheshin edhe nga popullsitë gjegjëse të Shkodrës dhe Malësisë. Madje shkohej deri atje sa thuhej se, edhe Arqipeshkvi i Shkodrës ishte në favor të një aneksimi të tillë. Këtë problem unë e kam trajtuar më gjërësisht në një punim tjetër, ndërsa këtu dua të nënvizoj raportimet e ambasadorit britanik në Cetinë Count de Salis, i cili qartësisht shprehet se, "e gjithë ajo çfarë unë di me thotë të kundërtën". Malësorët, të cilët kishin marrë pjesë gjatë nëntorit në luftime kundër forcave turke në Tuz, në vijim të përpjekjeve të tyre për lirinë e vendit, sapo u qartësuan synimet malazeze drejt Shkodrës dhe Malësisë, u tërhoqën menjëherë nga veprimet ushtarake dhe në një mbledhje që mbajtën në muajin janar në Podgoricë, vendosen të shkëpusnin të gjitha lidhjet me Malin e Zi. Gjithashtu, ambasadori britanik sjell si argument kundër pretendimeve malazeze edhe qëndrimin e popullsisë shqiptare të Malit të Zi, e cila është e pakënaqur me refuzimin e lejimit të arsimimit në gjuhën shqipe dhe me mungesen e tolerancës fetare. E një rëndësie të veçantë në sqarimin e diplomacisë britanike është edhe një letër e Edith Durham, që është depozituar në Foreign Office. Ajo shkruan: "duket krejt qartë se masa e shqiptarëve të vilajetit të Shkodrës nuk dëshiron të bëhet subjekt malazias. Shqiptarët shprehen se, ne nuk kemi luftuar kundër turqve mbi dy vjet me radhë për problemin e gjuhës, që më pas të detyrohemi të mësojmë serbishten.... Traktati i Berlinit shkaktoi gjakderdhje të pafund duke injoruar të drejtat private dhe ato të pronësisë dhe unë shpresoj se ky gabim nuk duhet të përsëritet, mbasi këtë radhë ai do të jetë më serioz".