[natyra]

Kur gjeneratat tona dikund pas vitit kthesë 1966 filluam të shfletonim më shumë librat historik dhe shkrimet historike që në atë kohë i bënin historianët tanë, më së shumti Ali Hadri, Zekeria Cana e ndonjë tjetër, në revistat “Përparimi”, “Gjurmime Albanoligjike”, “Jeta e Re” dhe në gazetën “Rilindja”, arritëm të mësojmë diçka më shumë për tmerret që kishin përjetuar shqiptarët në periudhat e kaluara historike. Aty mësova se kur ka qenë çështja e shqiptarëve, janë bërë bashkë partizanët e çetnikët. Sepse, kur më 1941 nga Kosova kanë ikur shumica e kolonëve serbë dhe malazezë (ndërmjet dy luftrave botërore në Kosovë ishin vendosur mbi 11 mijë familje kolonësh me rreth 60 mijë atëtarë) ata në territorin e Serbisë e të Malit të Zi kishin formuar aradha çetnike. Një aradhë e tillë, që është quajtur, sipas Ali Hadrit “Aradha e Dukagjinit për intervenime të shpejta” nga serbët dhe malazezët e Istogut dhe të Pejës ishte formuar në Kolashinin e Ibrit, që ishte në kufi me Mitrovicën dhe Istogun. Kjo aradhë kishte hyrë në formacionet e çetnikëve të Drazha Mihajloviqit. Disa formacione të ngjashme me malazezë i ka udhëhequr Pavle Gjurishiqi. Këto formacione vazhimisht e kanë sulmuar territorin e Kosovës në ato vite dhe shqiptarët me ndihmën e pushtetit e të regjencës në Tiranë e kanë organizuar mbrojtjen e kufijve verior të Kosovës. Rugovasit me ndihmën e vullnetarëve të tjerë e kanë mbrojtur kufirin me Malin e Zi, shqiptarët e tjerë nga të gjitha viset e Kosovës, edhe nga Gjilani, Ferizaj e Drenica, i kanë mbrojtur kufijtë verior me Serbinë. Çetnikët nuk kanë shkelur në atë kohë në Kosovë. Rrustë Rugova ka qenë njëri ndër udhëheqësit e mbrojtjes shqiptare në ato vise. Me të ka qendruar edhe djali i madh i tij, Shabani. Bajraktar ka qenë Sak Fazlija (Muriqi). Të themi me këtë rast se dajallarët e Ibrahim Rugovës, si e thash edhe më parë, familja e Qerim Rugovës, me vëllezërit e nënës Sofë, Rrustemin e Dinën, nga Llukafci i Begut të Komunës së Istogut, janë farefisni me familjen Muriqi të Koshutanit të trevës së Rugovës. Pos kësaj familje, edhe një familje në Vrellë dhe një tjetër në Banjë të Pejës e mban mbiemrin Rugova, por nuk janë në farefisni me familjen tonë Lajçi, si ka tentuar shumë herë të propagandojë shtypi serb i asaj kohe që tentonte gjithnjë të gjente diçka që në një mënyrë do të mund ta zbehte imazhin dhe popullaritetin e pakontestueshëm të Ibrahim Rugovës ndër shqiptarët e etshëm për liri e pavarësi.

Depërtimi në Istog i brigadës çetnike të Ral Vuliqit

Ata çetnik pasaj janë përzier me brigadat parizane që kanë ardhur në Kosovë nga Serbia e Mali i Zi. Janë disa dokumente të shkruara që dëshmojnë se edhe vet komandanti i partizanëve jugosllav, Tito, i ka rehabilituar çetnikët pasi e ka vrarë komandantin e tyre, Drazha Mihajlloviqin dhe ia ka marrë pushtetin. Por, e vërteta është, si e thash në fillim të këtij fejtoni, se në Kosovë së pari kanë depërtuar brigadat e partizanëve të Shqipërisë, sipas një marrëveshjeje që e kishin bërë atëherë Tito dhe Enver Hoxha, me ndihmën e Moladin Popoviqit e Dushan Mugoshës.Thash se shtabi i një brigade të tillë në fund të vitit 1944 ka qenë vendosur edhe në odën tonë. Më të moshuarit poashtu na kanë treguar se në radhët e asaj brigade më shumë ka pasur partizanë nga jugu i Shqipërisë që aty ku është oborri i sotëm i shkollës së fshatit Cerrcë madje paskan kënduar edhe këngë përçmuese për gegët! Sipas axhës Ali, që ka qenë partizan i kësaj brigade që ka luftuar deri në kufijtë e Bosnjës, komandant i saj ka qenë Skënder Kosova. Aliu thotë se ai mbase mund të ketë pasur edhe ndonjë emër tjetër, por ne si ushtarë të tij e kemi njohur me atë emër e mbiemër! Vazhdimisht kam tentuar të gjejë diçka më shumë në literaturën historiografike shqiptare për veprimtarinë e këtyre brigadave shqiptare në Kosovë, por nuk kam gjetur më shumë se kujtime të ndonjë komandanti, apo ushtari… Arkivat shtetërore nuk janë hapur deri më sot, sa di unë. Por, poashtu e vërteta është se menjëhrë pas largimit të brigadave shqiptare për në drejtim të Sanxhakut boshnjak dhe në drejtim të Bosnjës, që në janar të vitit 1945 kanë filluar tmeret e partizanëve, të përzier me çetnik, si në Istog, e paoshtu edhe në gjithë Kosovën. Janë të njohura masakrat në Tauk Bashqe dhe në burgun e Prishtinës, masakrimi i shqiptarëve në Gjilan, Ferizaj, në Pejë te Jarina dhe në përrojet e Drenicës… Istogasit e mbajn mend mirë kur kanë shkuar partizanët e Shqipërisë dhe ua kanë hapur rrugën për të depërtuar këndej parizanët jugosllav. Në bjeshkët e Isogut, te vendi i quajtur Livadhet e Istogut prej Kolashinit paska depërtuar edhe brigade çetnike e Ral Vuliqit, ish kryetar i Istogut në kohën e mbretërisë jugosllave. Me marrëveshje me partizanët, çetnikët e Vuliqit i paskan rruar mjekërrat në bjeshkë dhe janë përzier me partizanë. Duket se diçka e ngjashme po ndodh edhe sot nëpër enklavat serbe në veri të Mitrovicës e gjetiu, ku mund të fshehen edhe militarë e paramilitarë serbë e malazezë që kanë bërë krime mbi popullsinë civile shqiptare gjatë viteve 98-99 në Kosovë. Mbrojtja e organizuar shqiptare e viteve 41-45 ka mbetur kështu si pa kokë dhe në gojë të ujkut. Për këto shkaqe e arsye Rrustë Rugova, ngjashëm si bajraktari i Gashit, Col Bajraktari i Uçës, është vetëdorëzuar për të mbrojtur familjen.

Cilët ishin arsimtarët tanë të parë, më të mirët e gjuhës dhe letërsisë shqipe?

Është interesant se dy arsimtarët tanë më të mirë të gjuhës dhe letërsisë shqipe rrjedhnin nga familja Gashi- Hoxha, e Uçës. Ata ishin Abdurrahim Gashi dhe Elez Selmanaj.


Arsimtarët tanë më të mire të gjuhës shqipe ishin Abdurrahim Gashi e Elez Selmanaj

Por, poashtu e vërteta është se menjëhrë pas largimit të brigadave shqiptare për në drejtim të Sanxhakut boshnjak dhe në drejtim të Bosnjës, që në janar të vitit 1945 kanë filluar tmeret e partizanëve, të përzier me çetnik, si në Istog, e paoshtu edhe në gjithë Kosovën. Janë të njohura masakrat në Tauk Bashqe dhe në burgun e Prishtinës, masakrimi i shqiptarëve në Gjilan, Ferizaj, në Pejë te Jarina, dhe në përrojet e Drenicës.Istogasit e mbajnë mend mirë kur kanë shkuar partizanët e Shqipërisë dhe ua kanë hapur rrugën për të depërtuar këndej parizanët jugosllav. Në bjeshkët e Isogut, te vendi i quajtur Livadhet e Istogut prej Kolashinit paska depërtuar edhe brigade çetnike e ral Vuliqit, ish kryetar i Istogut në kohën e mbretërisë jugosllave. Me marrëveshje me partizanët, çetnikët e Vuliqit i paskan rruar mjekërrat në bjeshkë dhe janë përzier me partizanë. Duket se diçka e ngjashme po ndodh edhe sot nëpër enklavat serbe në veri të Mitrovicës e gjetiu, ku mund të fshehen edhe militarë e paramilitarë serbë e malazezë që kanë bërë krime mbi popullsinë civile shqiptare gjatë viteve 98-99 në Kosovë. Mbrojtja e organizuar shqiptare e viteve 41-45 ka mbetur kështu si pa kokë dhe në gojë të ujkut. Për këto shkaqe e arsye Rrustë Rugova, ngjashëm si bajraktari i Gashit, Col Bajraktari i Uçës, është vetëdorëzuar për të mbrojtur familjen.

Cilët ishin arsimtarët tanë të parë, më të mirët e gjuhës dhe letërsisë shqipe?

Është interesant se dy arsimtarët tanë më të mire të gjuhës dhe letërsisë shqipe rrjedhnin nga familja Gashi- Hoxha, e Uçës. Ata ishin Abdurrahim Gashi dhe Elez Selmanaj. Elezin, tashmë të ndjer, e pati dekoruar presidenti i atëherëshëm i Shqipërisë, Sali Berisha, për meritat e tij për arsimin shqip. Nga kjo familje rrjedhë edhe Vjollca Vokshi, një gazetare në Tiranë që pati bërë emër gjatë kohës së rrëzimit të diktaturës komuniste në Shqipëri. Abdurrahim Gashi që nga klasët e para të fillores është kujdesur shumë që të në mësoj të shkruajmë e të flasim shqip. Ai, si më ka shpjeguar vet, mbiemrin Gashi e ka marrë kur kusheriri i tij, prefekti i Pejës, Bajram Gashi, e paska regjistruar në Gjimnazin “ Sami Frashëri” në Prishtinë dhe vet paska thënë: “ këtë djalë të squar regjistrojeni me mbiemrin tim, Gashi. Pa modesti po e them se Abdurrahimi na i ka dhënë themelet e para të arsimit shqip. Por, ka pasur një simptati të jashtëzakonshme ndaj nxënësit që, qysh atëherë dallohej në gjeneratën tonë, ndaj Ibrahim Rugovës. Sidomos Gashi na i vuri themelet e gjuhës shqipe, morfologjisë dhe sintaksës, ndërkaq Elez Selmanaj ato të letërsisë shqipe, sidomos gjatë dy klasëve të para të Normales në Istog. Thash tashmë se Rugova menjëherë dallohej që nga klasa e pare e fillors me pedantërinë e tij në kryerjen e detyrave, në lëndën e bukurshkrimit, në leximin dhe mësimin e vjershave, në lexim… Gjithnjë ka pasur sukses me të gjitha pesëshe, në fillore. Mësuesit dhe arsimtarët tanë e zgjidhnin kryetar klase, e zgjidhnin udhëheqës të grupit letrar të shkollës, posa aty nga fillimi i klasës së pesët të fillores ai nisi të shkruaj poezitë e para. Arsimtarët ato poezi na i dërgonin me postë atëherë në “ Rilindja” dhe “ Pionieri”. Botoheshin grup autorësh, apo edhe të veçanta. Selman Bujupi thoshte se lexuesi më i rregullt ibibliotekës së qytetit ishte Ibra Ne vërtet atëherë ishim të etshëm për shkollë, për libra. Ashtu si e ka thënë Ibrahim Rugova në librin publicistik, “ Çështja e Kosovës” dhe një një intërvistë me të huajt, ndshjen e pare me libra Ibra e ka pasur në dhomën e fjetjes së babait të tij, Ukës, nga cili kishin mbetur ca libra, ndonjë edhe në gjuhën italiane, të cilën ai e kishte njohur, siç e kishte njohur pjesërisht dhe gjuhën gjermane dhe sekro kroate. Ato libra kanë ekzistuar deri vonë, por nuk e di se ku kanë mbetur tash.

Ibra i mbante në kujtim librat e babait

.....vazhdon