[natyra]

Në atë dhomë të vogël, në mes të shtëpisë sonë të madhe atëherë, tashmë është rrënuar, u lind Ibrahim Rugova. Madje, në atë shtëpi i kemi pasur shumë afër edhe dhomat e fjetjes. Dhe, më kujtohet se ndeshjen e parë me libra Ibra e ka pasur me librat e babait të vet dhe këtë e ka thënë edhe në një intervistë. Ndeshjen e dytë me libra e patëm që nga klasa e parë, apo e dytë e fillores. Në qytet, ku ishte shtëpia e vjetër e kulturës, në ato vite ka funksionuar një bibliotekë. Punonte aty një dashamir i madh i librit, Selman Bujupi. Ai mbante evidence të saktë të librave që i lexonte dikush. Shpesh ai thoshte atëherë dhe gjithnjë më vonë se gjithmonë lexuesin më të rregullt të librit e ka pasur Ibrahim Rugovën. Këtë pasion të Ibrës ndaj librit e kam përjetuar edhe vetë. Vërtet unë gati se kisha marrë një rrugë tjetër jetësore, sikur të mos e kisha Ibrën pranë vetes. Më shumë nga kureshtja, në fillim nisa të lexoj librat që i lexonte ai. Ai mbante që atëherë shënime për librat e lexuar, edhe unë fillova ashtu. Ai filloi të shkruajë poezitë e para, edhe unë ua bëja adetin ashtu. Por, si e kam ruajtur edhe një foto nga rinia e hershme e Ibrës, ai edhe kur shkonim në piknik, apo për të zënë peshq e për t’u freskuar në Lumin e Istogut, merrte ndonjë libër me vete.

Në ato vite atraksionin më të madh të piknikëve e kemi pasur Lumin e Istogut. Ky lumë, që edhe tash kalon nëpër oborrin e motelit “Trofta” e që buron mbi qytetin e Istogut, nja dy kilometra më poshtë, kalon edhe nëpër pronat e familjes sonë. Atëherë ka pasur ujë të pastër, uji nuk ka qenë i ndotur si tash, me gjithë këto ujëra të zeza, plastikë, e kemikale të tjera. Aty verave të thuash, për çdo ditë, shkonim për t’u freskuar dhe për të zënë peshq. Lumi ka qenë shumë i pasur me peshq të llojeve vendës: më së shumti me krap, troftë, mlysh dhe ngjala. E punonim ndonjë koshere peshku, me grykën pak më të gjerë, mesin më të ngushtë dhe fundin pak më të gjerë. Zinim shumë peshq atëherë, edhe ndonjë ngjalë. Mandej patëm filluar të punonim dhe grepa për të zënë peshq nga bregu i lumit.

Duhej të kujdeseshim edhe për tufat e bagëtive. Ibra shkonte gjithnjë me libër në dorë.

Si iku Ibra prej bjeshkëve të Rugovës

Duhej t’ i ndihmonim edhe babait tim, Shabanit, atëherë në punët e mëdha të fushës. Por, babai im, tashmë i ndjerë që ishte lindur dhe ishte rritur në trevën e Rugovës, ku ende kemi prona me tapi, sikur i kishte mbetur meraku i moçëm që të na dërgonte për verime në Gjolla të Leqinatit dhe andej te Guri i Kuq, që pas Gjeravicës është maja e dytë më e lartë në Kosovë, mbi 2.500 metra të lartësisë mbidetare (bjeshkë kjo e Malajve, ku ka hise dhe familja jonë).

Verën e parë ishim në klasën e shtatë. Ibra i bëri ballë verës së parë. Ai kujdesej për tufën e lopëve, unë për atë të deleve. Verën e dytë, kur kishim mbaruar klasën e tetë dhe duhej të regjistroheshim në shkollën e mesme, një ditë nëna ime, që po ashtu quhej Sofë, e familjes Bojaj nga Kërnica e Klinës, më tha se Ibra ka ikur në shtëpi. Mbeta unë ashtu një herë për t’u kujdesur për të dy tufat e gjedheve. Më vonë u binda se Ibra kishte vepruar drejt. Atëherë në Istog nuk ka pasur shkollë të mesme. Shkolla të tilla kishte vetëm nëpër qytetet e mëdha. Ibra kishte shkuar në Prishtinë dhe atje ishte regjistruar në Shkollën e mesme, Normale. Por, në shtatorin e atij viti, mbase një apo dy ditë me vonesë Ibra u kthye në Istog, sepse në vitin shkollor 1962/63 pushteti atëherë kishte vendosur të hapte dy paralele të Normales së Pejës në Istog. Njëra paralele ishte vetëm me nxënës shqiptarë, e tjetra e përzier, serbë e shqiptar bashkë. Nxënësit që vinin nga fshatrat më të largëta e që i konsideronin se njihnin më pak gjuhën serbokroate, i vunë në atë klasën shqipe, ne nxënësve që kishim mbaruar klasën e tetë fillore në Istog na vunë në klasën e përzier. Mësonim aty, për hir të serbëve, gati të gjitha lëndët serbokroatisht, pos lëndës së gjuhës dhe letërsisë shqipe!

Si më përjashtuan nga shkolla?

Ka qenë problem atëherë të siguroheshin tekstet shkollore. Unë e bëra një gabim të madh. Drejtoria e shkollës kishte vendosur që klasa jonë e përzier, të përziheshim edhe nëpër banka të shkollës, të uleshim bashkë, një serb e një shqiptar. Mua më ra hise një djalë i urtë serb, i përmbajtur, njëfarë Pera. Unë që gjithnjë isha pak më i rrëmbyer, u ngrita dhe nga kujdestari i klasës kërkova, nëse ka mundësi, thashë, për shkak të mungesës së teksteve mësimore, të ulesha me Ibrën në një bankë! Ai reagoi edhe më keq se unë. Më kapi menjëherë për krahu, më hodhi te dera e klasës, ma hodhi çantën prapa dhe më tha se nuk ka shkollë në Jugosllavi që do të pranojë më!

Dy javë unë mbeta jashtë shkollës. E pata një mik që punonte atëherë në pushtet dhe me ndihmën e drejtorit të shkollës, arsimtarit tonë të mirë të gjuhës shqipe, Abdurrahim Gashit, u ktheva prapë në klasë. Gashi, pasi që më ktheu në klasë, më thirri në drejtori të shkollës dhe më udhëzojë që kujdestarin e klasës që ishte hidhëruar keqas me mua, ta lusja që të më kthente në shkollë dhe t’ i kërkoja falje. Ashtu veprova. Më lejoi të hyja në klasë, në bankë me Perën.

Por, ai kujdestari i klasës që na ligjëronte dy lëndë mësimore m’u hakmor menjëherë: më pyeti ndër të parët dhe më vuri menjëherë dy nota të dobëta në ditar. Pas tij më vunë edhe dy nota të dobëta, dy kolegë të tij. Mu bënë katër nota të dobëta, asnjë kaluese. Kaluan muajt, isha nxënësi më me së shumti nota të dobëta në klasë, edhe pse klasën e tetë e kisha mbaruar shkëlqyeshëm.

Mësoja dhe heshta. Në fund megjithatë dola me sukses të shkëlqyeshëm. Por, edhe në atë klasë të përzier me serbë e malazez, Ibra ishte nxënësi më i mirë. Madje, më i miri ishte se edhe nxënësit serbë që të thuash mësonin në gjuhën e tyre amtare.

Më kujtohet një herë reagimi i profesorit të gjuhës serbokroate, Ratkoviqit, i cili sikur u tha dy-tre nxënësve serbë, që dukej se ishin pak më të mirë se të tjerët, se duhet t’ju vinte marre që disa nxënës shqiptarë ishin më të mirë se ata, edhe në gjuhën e tyre amtare. Në mesin e atyre nxënësve më të mirë isha edhe unë.

Na bënte më të mirët fakti se lexonim shumë në atë kohë. Sidomos e lexonim letërsinë ruse, se mungonte letërsia shqipe. Lexonim shumë Tolstojin, Dostojevskin, poetët e mëdhenj rusë Pushkinin e Jesenin, por diç më vonë pati filluar të depërtojë edhe letërsia e perëndimorëve, të cilës pastaj Ibra nuk iu nda kurrë.

Në Pejë na quanin klasa e fshatarëve, por ishim më të mirët!

Pasi mbaruam dy klasat e para të Normales në Istog, tri të tjerat i vazhduam në Normalen e Pejës. Ashtu si ishim, nuk na copëtuan, na lejuan të jemi të gjithë istogasit në një klasë, pos që na i bashkëngjitën edhe disa nxënës të komunës së Deçanit.

Edhe në Pejë, si e kanë thënë tashmë edhe disa nga arsimtarët tanë, ishim më të mirët. Me vetëdije, apo pa të, ne ishim gjeneratë që nuk kishim nga t’ia mbajmë tjetër, pos të mësojmë. Por, në Pejë kishim pak më shumë mundësi të shërbeheshim me më shumë libra. Në ato vite, më kujtohet, ne ishim të dashuruar në tekstet letrare dhe shkencore që botoheshin në revistat “Jeta e re” dhe “Përparmi”. Më parë me këto revista, si edhe me “Rilindjen” ne jemi ndeshur edhe në familje. E kemi pasur axhën Ali, një dashamir të gazetave dhe revistave shqipe, që na i sillte në familje këto botime, që nga shkolla fillore.

Por, në Pejë tani edhe mosha e bënte të veten, kuptonim diçka më shumë. Edhe atje Ibra ishte dukshëm më i miri në gjuhë e letërsi shqipe. Mikel Gjoka ishte më i miri në art (flas për më të mirët jo vetëm në gjeneratë, por në përgjithësi në atë shkollë të mesme, kështu kanë thënë edhe arsimtarët tanë). Tush Gega ka qenë më i miri në shkencat ekzakte, unë më i miri në lëndën e historisë, etj. Një shok yni, Ibish Hasani, ishte më i miri në edukatën fizike, ishte hendbollist shumë i dalluar. Pra, dalloheshim për të mirë, por na quanin “ klasa e katundarëve”!
Pjesa e dhjete Shpërthimi i Ibrës në letrat shqipe

Në atë kohë, pra sa ishim nxënës të Normales së Pejës (gjenerata jonë ka mbaruar shkollimin atje gjatë vitit shkollor 1966-67) ndodhi edhe një ngjarje e madhe që për politikën e atëhershme jugosllave thuhej se ishte një vit kthesë, mbase për të mirë edhe të shqiptarëve. Në verën e vitit 1966, pati ndodhur ajo ngatërresa e madhe ndërmjet komunistëve jugosllavë, që u zhbë me konfliktin e madh ndërmjet dy ish-udhëheqësve më të mëdhenj të asaj kohe në RSFJ, ndërmjet Titos kroat dhe Rankoviqit, serb. Periudha rankoviqiste, si quhet ajo periudhë prej vitit 1945 e deri në atë Plenumin komunist të Brioneve të vitit 1966, mbase ka qenë periudha më e tmerrshme për shqiptarët këndej kufirit, me përjashtim të periudhës së Milosheviqit. Gjatë asaj periudhe Kosova është sunduar nga policia dhe UDB-a. Ishte ajo periudha e tmerrit kur në fillim të vitit 1945 shqiptarët janë vrarë edhe pa gjyq, ose në bazë të vendimeve të gjyqeve të improvizuara, kur janë përndjekur, rrahur e mbytur edhe me mjete të topitura, jo vetëm gjatë aksionit famëkeq të grumbullimit të armëve më 1956, por ehe gjatë aksionit për dëbimin e shqiptarëve për në Turqi.

Ishte ajo periudha e përndjekjes dhe dhunës së madhe, sidomos kur ishte krijuar konflikti ndërmjet komunistëve rusë, jugosllavë me ata të Enver Hoxhës. Në rrethana të reja ne mbaruam shkollën e mesme, Ibra pastaj filloi studimet në Prishtinë, unë u punësova në SHF “17 Nëntori” në Istog, po më vonë, më 1973 në “Rilindje”. Por, vazhdimisht kemi pasur kontakte, ndeja e ahengje.

Përplasjet e para intelektuale në Prishtinë

Pas atij vitit kthesë ’66, në Kosovë pati shpërthyer atëherë koha e një iluminizmi shqiptar. Shqiptarët e etshëm për dije, për shkolla e libra shqip, sikur e gëlltitën atë periudhë, kur u hap edhe ndonjë fakultet shqip, më vonë edhe Universiteti i Prishtinës. Libri shqip atëherë ishte bërë bukë e kripë e familjeve shqiptare. Në fillim të viteve ’70 pati shpërthyer edhe Ibra me një seri shkrimesh që janë të përmbledhura në veprën e tij “ Prehje lirike”. Ato shkrime, diç si prozë poetike, apo ese poetik, për poetët dhe shkrimtarët tanë të mëdhenj, Naimin, Migjenin, për poetët dhe shkrimtarët e mëdhenj botëror, Shilerin, Tagoren, Jeseninin e përvuajtur nga vetëvetja, etj. patën bërë jehonë të madhe. Ne, mësuesit e provincës nuk është se nuk i përcollëm me vëmendje ndodhitë e kohës. Edhe ashtu të copëzuara, ato ndodhi nguliteshin në kokat tona. Lexonim shumë atëherë edhe polemikat e kohës. Rugova ka pasur disa polemika të tilla. Në të vërtetë, si është formësuar tash, që në fillim të atyre viteve, në Prishtinë kishte shpërthyer gjenerata e re, në mesin e të cilëve ishin: Ibrahim Rugova, Rexhep Ismajli, Sabri Hamiti, Anton Pashku, Ali Podrimja, Hivzi Islami, Ymer Shkreli, e ndonjë tjetër që e përbënin, si po quhet tash, atë qarkun e parë të madh intelektual të Prishtinës, i cili në të vërtetë, sa kuptoj unë, u ka paraprirë edhe disa proceseve e lëvizjeve politike atëherë dhe më vonë. Botohej atëherë edhe një revistë, diç si e pavarur, “Dituria” dhe po në atë kohë u botua edhe programi i këtyre intelektualëve “Le të rrjedhë lumi”. Botohej edhe revista e studentëve” Bota e re”, të cilës një kohë i ka prirë Ibra, por disa tekste të saj pushteti atëherë nuk i shikonte me sy të mirë, e madje në disa raste edhe kishte reaguar, një numër madje edhe e kishin ndaluar. Për shkak se qëllimi i këtij shkrimi nuk është që të hapë polemika, më qëllim nuk po i përmend emrat e atyre intelektualëve të Prishtinës që këtë grup intelektualësh të rinj, që në fillim i anatemuan si intelektualë dekadencë!

Edhe diçka. Ka qenë atëherë ajo koha kur Ibra vinte për pushime në vendlindje. Qëndronte te nëna e tij në Cerrcë, pak më gjatë. E ka pasur adet që vazhdimisht të vishej me shije, ndonjëherë mbante edhe flokë të gjata, dimrit mbante një pallto të gjatë e të zezë. Nuk qëndronte atëherë i tërhequr, dilnim me shokë edhe në ndonjë shëtitje. Më shumë kishte dëshirë të fliste për mendimtarët dhe shkrimtarët e mëdhenj botërorë.

Ibra i ndihmonte të gjithë…

....vazhdon