[Arb]

Tre institutet e Kanunit që e definojnë shpirtin shqiptar

1 prill 2006 /TN

Nga: Zef Ahmeti, St. Gallen, (Zvicër)

Kanunet njihen tek shqiptarët si sisteme të pashkruara juridike dhe thirrja në ato rregulla, edhe sot në shekullin 21, janë trajtuar si negative brenda botës shqiptare por edhe nga studiues të jashtëm si të dëmshme për rrjedhat moderne me arsyetimin, se rregullat që sanksionon ky sistem juridik janë “jopërparimtar” të “vjetruar”, “arkaike e mesjetare”.

Tendenca e paraqitjes së rregullave të kanunit (kanuneve) si kontraproduktive, që pengojnë zhvillimin e shoqërisë, vjen si pasoj e shumë ngjarjeve që kanë përshkruar proceset e zhvillimit në shoqërinë shqiptare duke i bashkangjitur, sidomos, keqinterpretimin, keqpërdorimin e deri në shkallën sa është plasuar si sistem shkatërrimtar për shoqërinë shqiptare.

Por a është kanuni (kanunet) me të vërtetë i tërë i tillë? Cili ishte qëllimi i së drejtës së pashkruar shqiptare? A reflekton ai (ato kanune) elemente identifikuese tipike shqiptare, apo formuluar ndryshe, cilat janë institutet themelore që sipas këtij sistemi paraqesin edhe elementet tipike shqiptare dhe a janë të përdorshme për aktualitetin e sotshëm?

Të fillojmë me përgjigjen e pyetjes së parë. Sistemi juridik i kanunit (kanuneve) në gjirin e tij (tyre) përmbajnë elemente që, varësisht prej interpretimit, pa asnjë mëdyshje mund të klasifikohen si moderne për kohën kurë ai sistem aplikohej me intensitet. Elementet që mund t`i gjejmë në ato rregulla mundemi t`i krahasojmë, sidomos disa institute, me trendet aktuale moderne të rregullave e ligjeve.

Lidhur me pyetjen e dytë që në fillim duhet të precizojmë një të vërtetë elementare të qëllimit të rregullave kanunore. Pra, duhet theksuar, sidomos faktin, se ato rregulla kanë pasur për qëllim primar luftimin/sanksionimin e vetive negative në shoqërinë shqiptare për ta ruajtur qetësinë nëpërmjet caktimit të disa rregullave që nuk jepen nga një instancë ligjore por vijnë dhe formësohen nga një proces historik në formë të pashkruar nga gjiri i popullit. Si të tilla rregullat e kanunit gërshetojnë në vete elemente tipike shqiptare që definojnë shpirtin e shqiptarëve, e karakteristike, të cilat janë vlerësuar lartë nga studiues të ndryshëm.

Tani të ndalemi te përgjigja e tretë. Të identifikojmë cilat janë elementet specifike që dalin nga kanunet që njëkohësisht e definojnë edhe “shpirtin shqiptar”. Le të marrim këtu juristin kosovar, Krist Maloki, i cili ka jetuar e vepruar në Graz të Autrisë që ka bërë një përsiatje unikate në këtë drejtim duke prekur thelbin e çështjes që po e trajtojmë. Shpirti shqiptar sipas Malokit përkufizohet me tri fjalë: besa, nderi dhe burrnia. T`i shtjellojmë këto institute veç e veç, të shohim nëse ato përkojnë me realitetin, kontekstin aktual, sa janë të aplikueshme ato sot?

Besa

Instituti i besës tek shqiptarët, sipas Malokit është kuptuar si një fjalë e dhënë edhe e mbajtur, armëpushim sipas kanunit, besnikëri, mbështetje, siguri e sa e sa elemente tjera që respektoheshin me përpikëri qoftë kundruall shqiptarit ndaj shqiptarit, qoftë shqiptari ndaj armiku e mikut. Dhënia e besës ishte një institut aq i rëndësishëm sa ai që e jepte atë, kurë dhënësi ishte i qëndrueshëm e i pathyeshëm, ishte në gjendje të humbiste gjithçka, por jo edhe ta thej atë. Besa definohet si “fuqi morale e teorisë dhe e vetëmohimit” që vështirë kuptohet nga të tjerët, e që vështirë e gjejmë te ndonjë popull tjetër.
Sot çka po ndodhë me besën? A nuk është kthyer sot në nocionin e kundërt pabesi?

Nderi

Instituti i nderit do ta quaja se kulmon(te) për shqiptarin, ai qëndronte mbi të gjitha. Marrja e nderit ishte vdekje, edhe pse ati që iu ishte marrë ishte gjallë, ishte i vdekur, sipas kanunit. Ky institut është deformuar nga interpretimet e ndryshme që i janë bërë me tendencë të njollosjes, mbase edhe prej atyre të pa nder.

Semantika nderit nënkupton “jo vetëm largimin prej shka ka të përpjekun me flligshti, por gjithshka i siell nderim faqe të tjerëve dhe ja nalton çmimin dinjitetit personal të tij”, thotë Maloki. Nga ky definicion dalin edhe elemente që lidhen drejtpërsëdrejti me aktualen dhe modernen. Nderi sot nuk është institucion i prapambetur.

Përkundrazi! Ai është i sanksionuar, varësisht prej sistemeve dhe ligjeve, edhe në vendet më moderne perëndimore. Këtu mund të theksojmë nderin që lidhet e sanksionohet në të drejtën penale, pastaj edhe në konstelacion me personalitetin e njeriut që është shprehje moderne e sanksionuar po ashtu edhe në aktet më moderne ndërkombëtare që lidhen me mbrojtjen e individit, personit, si shembull të drejtat e njeriut.

Tek shqiptari ky institut nënkupton njëkohësisht “një sumë ndjesish të veçanta, të cilat kanë lidhni me gjithshka e rrethon e i përket atij drejt për së drejti a tërthoras: person, familje, gjak e gjini, votër e vend-lindje e sidomos doket e të parëve “dy gisht nderë në lule të ballit na i njiti Zoti i Madh”” na thotë kanuni. Ky institucion ishte, vlerësohet, vendimtar edhe për ruajtjen e identitetit, traditës dhe gjuhës.

Ishte element që ndikoi në përballimin dhe mbijetesën nga “robnia e pamëshirshme”. A nuk e kemi shtuar ne shqiptarët hapësirën e atyre dy gishtave në lule t`ballit? Detyrojmë gratë në prostitucion, shesim fëmijë, presim në besë e falën e dhënë – dhe kurë ndodhin reagimet, kryesit e këtyre veprave thirren në kanun! A s`është ky ç`rregullim?!

Burrnija
Burrnia krahasohet me fjalën angleze “Gentleman” e cila është tipike angleze që si fjalë përfshinë një kulturë në vete më shumë se sikur të përkthehej. Andaj burrnia trajtohet si koncept tipik shqiptar që nënkupton shumë elemente të lidhura ngushtë ndërmjet veti.

Si nocion, na shkruan Maloki, rrjedh prej fjalës burrë që “ka nji vështrim aqë të hapun, sa âsht jeta dhe të pjekunit e tij me shka e rrethon” për të shtuar më tutje, sa një analist i hollë a psikolog, shprehet ai, do të gjente “krejt shprehjen e dinjitetit njerëzuer”. Me të drejtë është vërejtur, se përkthimi i kësaj fjale në gjuhë “të gjalla a të dekuna” do të dilte krejt qesharake.

Po cilat janë elementet që e përshkruajnë këtë institut dhe shprehje tipike shqiptare? Maloki thotë se burrnia përfshinë “në tê krejt shka mund të veprojë mashkulli: vullnesë, guxim, qëndresë, bujari e çdo virtyt që e plotëson shpirtnisht e njerëzisht”. Ky nocion përshinë po ashtu edhe “trimin” por edhe “zotnimin e vetvetiu, nderimin për nder të vet e të tjerëve, qetësinë`e duresës ndër të papritura e rreziqe, papërkulninë e pathyeshme kundrejt të mitosonush”.

Këto elemente që vlerësohen si “shpirti shqiptar” e që dalin drejtpërsëdrejti nga gjiri i popullit dhe kanunet, sa po praktikohen sot? Sa përshkruajnë sot jetën e shqiptarit?

Po si të ruhen ore këto elemente mesjetare? Do të ishte një përgjigje e mundshme! Po a janë vërtetë veti vetëm mesjetare? Një mik më tha një ditë, sot këto elemente kanë marrë anën e kundërt – a nuk do të ishte më mirë të flitet për pabesi, pandershmëri dhe jo-burrni?

Këto tri elemente, duhet theksuar, në vete përmbajnë disa principe të pashmangshme moderne që luajnë një rol shumë të rëndësishëm edhe në trendin e normave juridike aktuale perëndimore si ato që rregullojnë ekonominë, tregtinë, si ato që lidhen me kodin civil, penal e deri te të drejtat e njeriut.

Interpretimi i besës, nderit dhe burrnisë në kontekstin aktual nuk hasë në asnjë vështirësi. Përkundrazi! Këto elemente të identifikuara si “shpirti shqiptar” do të ndihmonin edhe integrimet evropiane, dhe fundja janë specifika që kundërshtojnë fenomenet negative që po i kërkon Evropa.

Ato mund të sillen në lidhje të ngushtë me standardet dhe ecjet moderne. Kërkesat e Evropës në adresën e shqiptarëve do të plotësoheshin në një shkallë të lartë vetëm me (ri)aktivizimit dhe marrjes para sysh të këtyre elementeve që janë pjesë e identitetit shqiptar, në kontekstin aktual. Ne nuk duhet që t`a shkelim atë traditë të shëndoshë që ka ky popull. Fundja, a duhet forcë e jashtme t`na imponojnë ato specifika që në të vërtetë janë vetë kulturë e jona?