[Denim]

Lulëzimi i ekonomisë Ilire gjatë perandorisë Romake

Sa ma shumë thellohemi në studimin e historisë aq ma shumë njihemi me pushtimet dhe pasojat që na sollën pushtuesit. Nga të gjitha këto pushtime, ai Romak ishte me një kohëzgjatje ma të madhe, prej shek. III para Krishtit deri në vitin 495 pas Krishtit, por në të njëjtën kohë kjo periudhë pushtimi mbet periudha ma e begatë në të gjitha kohnat:
Gjatë kohës që Shqipnija vazhdoi të jetë si pjesë e Perandorisë Romake të Perëndimit gëzoi një shkallë begatije dhe qytetnimi që nuk asht përsëritë ma asnjëherë në historinë e saj mijvjeçare. Përmes Shqipnis kalonte atëherë Via Egnatia, një nga rrugët tregtare ma të mëdha që bashkonin Perëndimin me Lindjen. “Me sa duket Qeveria Berisha por e përsëritë këtë histori vërtetë të Lavdishme”. Autostrada Durrës – Morinë, asht sinjifikativi i këtij mendimi: Via Egnatia kqyrej si vazhdim përtej Italisë i Via Appia, dhe prandaj ishte vija ma me randësi e komunikimit me Orientin. Fakti se dallohej me një emen të posaçëm dëshmon randësinë që kishte, mbasi shumë pak rrugë të antikitetit njifen me emnat e tyne. Besohet se emni “ka mbetë” nga ndërtuesi i saj, një i quejtun Egnatium, jetëshkrimi i të cilit nuk dihet deri më sot. Via Egnatia përmendet për herë të parë nga Polibi, i cili shkruan se asht ndërtue mbi shtratin e një rruge të maparëshme aty nga shek. II-të para Krishtit. Rruga fillonte nga Durrësi dhe Pojani dhe të dy degët puqeshin diku afër Elbasanit dhe s’andejmi, Via Egnatia kalonte përmes Ohrit dhe Manastirit për të mbaruar në Selanik. Në shek. IV mbas Krishtit, Via Egnatia u zgjat deri në Bizancë. Udhëtimi nga Roma në Bizancë zgjaste 24 ditë. Disa nga ngjarjet ma të përmenduna të historisë Romake janë lidhë me historinë e Via Egnatit: Për ciceronin ishte rruga e mërgimit; për Pompeun, rruga e ritiratës drejt Azisë, për Antonin e Oktavianin rruga ma e shpejtë, për të la gjakun e Çezarit. Randësia e kësaj rruge ishte ma tepër ekonomike. Nëpër këtë rrugë zhvillohej një tregëti intensive në të dy drejtimet. Italia ishte në atë kohë qendra industriale e Perandorisë. Ajo eksportonte mallëra të fabrikuara prej leshi e mëndafshi, prej qelqi e metali, vazo, artikuj luksi etj. Importoheshin në Itali kryesisht gjana ushqimore, landë minerale, ar, argjent, landë ndërtimi etj. tregtija ishte në duart e sipërmarrësve që kishin si prona të tyne doket, magazinat, anijet dhe karvanet që përdornin.

Ata që banin tregti me boten e jashtme udhëtonin deri në vendet ma të largëta të Perandorisë dhe lidhnin kontrata për shuma të mëdha. Përparimi ekonomik i përgjithshëm pati si rrjedhim ngritjen e qendrave të reja ekonomike përtej kufijve të Italisë. Provincat e Ilirisë dhe të Maqedonisë fituan një vend me randësi në këtë valë të gjanë aktiviteti të Perandorisë, në fushën ekonomike.

Plini, shkruan se në kohën kur Perandor ishte Neroni u zbulue në Dalmaci një minierë florini që jepte ma tepër se 20 kg metale të çmueshëm në ditë. Ka gjasë që në Shqipninë Veriore të kenë qenë shfrytëzue burime bakri. Shoqnia Italiane që punonte para luftës në minierën e bakrit në Rubik, kishte zbulue tunele nën tokë, që besohej se mund të ishin çelë në kohën e romakëve.

Qyteti Byllis, në lindje të Vlonës, njihej në kohët e vjetra si qendra e prodhimit të serës apo asfaltit, që përdorej për të lyer dërrasat e anijeve për të ndalur depërtimin e ujit në mes tyne. Eksploratori francez, Pouqueville i kohës së Ali Pashë Tepelenës besonte se afër Gusmarës, në qarkun e Beratit, punoheshin miniera argjendi: “Argjendi i Ilirisë dhe ari që prodhohej në Maqedoninë Lindore, ishin pa dyshim një burim me randësi të ardhunash për thesarin e Perandorisë”. Provinca e Maqedonisë (që përfshinte pjesën ma të madhe të tokave shqiptare) ishte burimi kryesor i landës së ndërtimit për kantjeret detare të Perandorisë. Skelat bregdetare dhe kryesisht Pojani, Durrësi dhe Lleshi (Lezha), ishin qendra tregëtare me rëndësi nëpër të cilat kalonte një pjesë e madhe e mallrave që shkëmbeheshin ndërmjet Italisë dhe Orientit. Një sasi e madhe drithi dhe prodhimesh të tjera bujqësore që prodhoheshin në fushën bregdetare të Shqipënisë dërgoheshin në Itali. Një sasi vene, voji dhe djathi të zgjedhun t’Ilirisë, si dhe peshku i konservuem, nga liqenet Iliriane të Shkodrës dhe Ohrit, eksportoheshin n’Itali. N’atë kohë lumejt e Shqipnisë kishin zallin e d’lirë nga llomi dhe anijet mund të lundronin një distancë të gjatë nga bregu i detit. Durrësi dhe Pojani gëzonin një lulëzim të jashtëzakonshëm si limane tranziti n’mes t’Italisë dhe Europës Juglindore. Lezha loste po atë rrol për Shkodrën, Kosovën dhe vendet ma përtej. Pare argjendi me stemen e Durrësit janë gjetë në gjithë Ballkanin deri në Hungari. Siç dihet, Romakët ia ndërruen emnin Durrësit nga Epidomnus në Durracium, mbasi emni që i kishin dhanë kolonistët e Korintit tingëllonte pak si ters në gjuhën latine. Ky qytet i famshëm i historisë kishte kalue fatkeqësinë me u shkatërrue ma se një herë nga tërmeti dhe njerëzija besonin se ishte një denim për viset e banorve të tij të korruptuem dhe të hasdisun nga pasunia e teprueme. “Shikoni sa kemi vuejt nen pushtimin Romak!”. Mendoj se asht e domosdoshme njohja e Rinisë me këtë histori në mënyrë që ajo të bajë krahasimin mes pushtuesve dhe të nxjerrë konkluzionet. (M.B) Pojani ishte sidomos një qendër kulturore me një Universitet ku Jul Çezari dërgoi Oktavianin për të plotësue studimet. Straboni, - lavdëron qytetin për urtësinë e ligjeve dhe të legjistatorëve që i kishin hartue.

A ju vjen zani zotëni parlamentarë, se cilët ishin ligjvënsit para 16 shekujsh? Cicëroni e quan Pojanin – “Pojani i Madh dhe i mrekullueshëm”. Asht vërtetë për të ardhun keq kur historia manipulohet apo keqinterpretohet nga njerëz të politizuem apo fanatikë – pesë shekullorë. Duhet të jemi krenarë me para ardhësit Ilirë, dhe me veprat që na lanë gjatë shekujve që drejtuan Perandorinë Romake, Perandorinë ma të fuqishme të kohës. Gërmimet që u banë në Pojan para luftës së Dytë Botënore, nën drejtimin e arkeologut francez – Leon Rey, nxorën në shesh mbeturinat madhështore të atij shkëlqimi të hershëm, por, puna mbeti në mes. Mbetën edhe shumë zbulime për t’u ba para se të mundë të shkruhet historia e plotë e popullit shqiptar nën sundimin e Romës Republikane dhe Imperiale.

Perandori – August u ba shkaktar për rindërtimin e Butrintit (Buthrakun) që ndodhej në atë kohë në buzë të detit. Simbas një Legjende të Vjetër, Butrintin e ndërtoi për të parën herë Heleni, biri i Priamit, simbas modelit të Trojës. Në kohën e Perandorisë Romake, duket se ka qenë një qytet i lulëzuem ku shkëlqente kultura Latine. Gërmimet arkeologjike të para luftës, nxorën në shesh shumë monumente. Bustin e Perëndeshës së Butrintit, Mbreti Zog, ia dhuroi Musolinit. Vlen të theksohet se, pushtuesit nuk kanë qenë të njëllojtë. Duhet kujtue se Spanja, afro 700 vjet ka qenë e pushtueme prej arabëve, por ata kanë lanë vepra të shkëlyera të kulturës së tyne. Nuk duhet harruar se, Algjeria ka qenë koloni franceze për ma se një shekull, por francezët lanë aty gjurmët e një qytetnimi plot vlerë. Po të shikosh kryeqytetin Algjer, ai ngjason kaq shumë me Parisin, sa asnjë qytet tjetër i botës.

Në qoftë se kemi folur për pushtimin pesëshekullor osman, kjo nuk duhet parë në rrafshin fetar, por kryesisht në vandalizmin që përdori në shkatërrimin e monumenteve të kulturës, infrastrukturës dhe të gjitha vlerave të tjera. Nuk di të jetë ndërtue ndonjë monument kulture gjatë pushtimit pesë shekullor osman. Edhe në qoftë se asht ndërtue ndonjë urë apo rrugë, atë e kanë ndërtue vezirët shqiptarë, siç asht Ura e Mesit në Shkodër, apo Bizisteni, të cilat u ndërtuen nga pashallarët – Bushatllijë.
Sundimtarët pushtues nuk duhen gjykuar nga ana religjioze, por duhet parë, cilët ndërtuan dhe cilët shkatrruan.