[ARVANITI]

Krishterimi në Shqipëri deri në ndarjen e Perandorisë (395 pas Kr.)

Informacioni mbi ekzistencën e bashkësive të krishtera në Shqipëri gjatë periudhës pasapostolike, për fat të keq, është gjithashtu i errët. Nga fundi i shekullit të parë Injati, peshkopi i Antiokut dhe martir, deklaroi me entuziazëm se “peshkopë ishin vendosur kudo, deri në skajet më të largëta të botës.(58) Ndonëse thënie të tilla të ngjashme nga udhëheqës fetarë bashkëkohës zor se mund të pranohen tërësisht, ato me siguri dëshmojnë përhapjen e gjerë, në mos intensive, të ungjillit të krishterë në të githë perandorinë. Megjithatë, statusi i krishterimit në Shqipëri në këtë periudhë të hershme është i papërcaktuar. Një historian i njohur kishtar gjerman, Adolf Harnak, është shprehur me maturi: “Ne kemi vetëm një njohuri të vagët për krishterimin në Gadishullin e Ballkanit (dioqeza e Ilirisë) gjatë shekujve të parë. Aty nuk dallohen figura të shquara…, pjesa më e madhe e gadishullit duhet të ketë patur një popullsi fare të rrallë të krishterë deri në vitin 325.”(59) Një historian po aq i njohur katolik, Dukesni, shkruante se ekzistojnë fare pak të dhëna rreth bashkësive të krishtera në Greqi, në fund të shekullit të parë, dhe asnjë e dhënë për vendet në veri të saj.(60) Megjithatë, ati i bashkësisë afrikano-veriore, Tertuliani, pohon (rreth vitit 204) ekzistencën e hershme të kishave në krahinat “barbare” në veri të Greqisë. Ai shkruante: “Në të gjithë Greqinë dhe në disa provinca barbare shumica e bashkësive i mbajnë virgjëreshat të mbyllura…Kurse unë kam propozuar si modele ato bashkësi që u themeluan nga apostujt apo njerëzit apostolikë.”(61) Ndonëse nuk përmenden me emër provinca të caktuara, dihet se Maqedonia, Epiri dhe Iliria konsideroheshin si barbare nga grekët.

Martiti i shenjtëruar, Injati, ishte në gjendje të na ndriçonte mbi krishterimin e hershëm shqiptar, mirëpo ai nuk la asnjë dorëshkrim të vëzhgimeve të tij atje. Injatin, të dënuar me vdekje nga perandori Trajan, lidhur me pranga e me roje, e çuan me nxitim nga Antioku në Romë, ku u martirizua (rreth vitit 110). Si lundroi nga Smirna në Troaz e në Neapoli, ai vazhdoi më këmbë “nga Filipea, përmes Maqedonisë, dhe u hodh në atë pjesë të Epirit, e cila ndodhet afër Epidamnit (Durrësit); pasi gjeti një anije në një port të atyshëm, lundroi në anën tjetër të Detit Adriatik.”(62) Injati e përshkroi udhëtimin e tij kështu: “Që nga Siria deri në Romë luftova ditë e natë me bisha të tokës e të detit; isha i lidhur me dhjetë leopardë, d.m.th. një bandë me ushtarë, të cilët, edhe kur i merr me të mirë, bëhen edhe më të ligj.”(63) “Të mirat” duhet të kenë qenë dhuratat, që të krishterët ua jepnin ushtarëve me shpresë që këta ta trajtonin më njerëzisht Injatin e moshuar. Kurse, për bashkësitë gjatë rrugës ai shkruante: “Bashkësitë më pritën në emër të Jezu Krishtit dhe jo si një kalimtar i rradhës. Madhje edhe ato bashkësi që nuk ndodheshin fizikisht pranë udhës sime, ishin nisur prej së largu për të më takuar.”(64) Megjithatë, kjo letër u shkrua në Smirna, pa u futur ende në Evropë. Më vonë nuk kemi asnjë dorëshkrim të tij, prandaj, ndoshta, nuk do ta marrim vesh kurrë nëse ka patur bashkësi të krishtere përgjatë rrugës Egnatia në Shqipëri, që të mund t’i shprehnin atij dashurinë e dhembshurinë.

Nikopoja në Epir njihej si një qendër e hershme e Bashkësisë së Krishterë. Duket se një nga antarët e saj u zgjodh në fronin e papës. Sipas Liber pontificalis, Papa Eleutheri (rreth viteve 174-189) ishte një banor i Nikopojës. Teologu i krishterë, Origeni (185-254), bëri një vizitë në Nikopojë, ku gjeti një version të Dhjatës së Re, të panjohur deri atëherë për të. Historiani Eusebi (264?-340) përshkruante zellin e Origenit në mbledhje dhe studim e dorëshkrimeve biblike. “Ato ai i kërkonte dhe i gjurmonte në gjithfarë vendesh të fshehta, të lashta, ku kishin ndenjur të fshehura që në kohët e vjetra, dhe i nxirrte në dritë. Kur kishte dyshim për autorësinë e tyre, bënte një shënim se këtë përkthim e kishte gjetur në Nikopojë afër Aktit, kurse një tjetër në një vend tjetër.”(65) Prandaj, përfundon Harnaku, në atë kohë aty duhet të ketë patur të krishterë vendas.(66)

Martirologjia e hershme, e hartuar nga Kisha, nuk bën fjalë për martirë nga Iliria apo Epiri i Veriut. Ndoshta përndjekjet e hershme duhet të kenë patur pak ndikim në këto krahina. Shpërthimi neronian pas Zjarrit të Madh (në vitin 63 pas Kr.) u kufizua vetëm në Romë. Kurse ndalimi i krishterimit nga Trajani, si një vepër kriminale kundër shtetit (në vitin 111 pas Kr.), shkaktoi trazira të mprehta lokale në krahinat ku krishterimi kishte ndikim më të fuqishëm, siç ishte Azia e Vogël, Afrika e Veriut, Galia dhe Italia. Megjithatë, numri i martirizimeve në këtë periudhë të hershme duket se ka qenë relativisht i vogël. Ndonëse përllogaritja e popullsisë së krishterë është e pamundur, Harnaku e vendosi Ilirikun në kategorinë e tretë, ku krishterimi kishte një përhapje të rrallë dhe ndoshta, për këtë arsye, duhet t’i ketë shpëtuar vëmendjes së martirologëve. Megjithatë, edhe atje pati disa martirë ilirë. Hekardi shkruante se ndër tre peshkopët e bashkësisë së hershme, të cituar në Illyricum Sacrum të Farlatit, i dyti, Shën Asti i Durrësit, u martirizua gjatë kohës së Trajanit, së bashku me shtatë romakë, të cilët i kishin ikur përndjekjes së Romës dhe ishin strehuar në Dyrrahium.(67)

Duket i çuditshëm fakti që ilirët ishin përgjegjës si për përndjekjen sistematike të krishterimit, ashtu edhe më vonë, për njohjen e saj si fe zyrtare të perandorisë! Perandori romak, Deci, ndërmori të parën përndjekje të egër e të përgjithshme për zhdukjen e krishterimit. Pas një vargu ushtarësh-perandorë ilirë, Diokletiani i madh ilir e bëri vendlindjen e tij, Salonën, mbi Shkodër, selinë administrative të provincës së Ilirikut. Aty ndërtoi pallatin e mrekullueshëm të Diokletianit, Nën mbrojtjen perandorake qyteti lulëzoi me shpejtësi, duke eklipsuar edhe vetë Dyrrahiumin. Krishterimi në Ilirik duket se ka hyrë nga Salona, ku një mori mbishkrimesh dëshmojnë për një prani të konsiderueshme të krishterësh. Mirëpo sundimi shpirtgjerë i shtetarit Diokletian u njollos nga përndjekjet e egra (vitet 303-311), të nxitura nga dy fanatikë ilirë, Maksimiani dhe Galeri. Për rrjedhojë, vdiqën aq shumë të krishterë, saqë autoritetet ndërtuan një monument, që mbante fjalët latine “Extincto nomene Christianorum” (Emri i të krishterëve është shuar).(68) Mirëpo, vetëm një vit pas abdikimit të Diokletianit (305), një tjetër ilir, Kostandini, u bë Çezar dhe më vonë August. Në vitin 313 ai nxorri të famshmin Dekret të Milanos, që garantonte lirinë fetare. Kurse në Perandorinë e Lindjes liria nga përndjekjet hyri në fuqi vetëm në vitin 323, atëherë kur ai mundi një bashkë-perandor, përndjekësin Licini. Pas kësaj, Kostandini e vuri nën zotërim të plotë perandorinë dhe e sanksionoi krishterimin si fe shtetërore. Pra, fillimi dhe mbarimi i përndjekjeve të mëdha kundër të krishterëve, si edhe paësimi i Kishë mbajnë vulën ilire.

Këshilli i Nikesë (325 pas Kr.)

Në përpjekje për të forcuar thellë themelet e Kishë Shtetërore të sapokrijuar, në vitin 325 Kostandini thirri të parin Këshill ekumenik të Nikesë. Përfaqësimi i 318 peshkopëve nga e gjithë perandoria është me rëndësi, sepse dëshmon për shtrirjen e Bashkësisë së Krishterë gjatë shekujve të vëshrirë që kishin kaluar. Ekzistenca e krishterimit në Ballkan dëshmohet nga 13 nënshkrime të peshkopëve të pranishëm në Nikeja, ndër të cilët tre ishin nga lokalitetet fqinje me Shqipërinë e sotme: peshkopi i Shkupit (Scupi – më vonë Uscup – sot Skoplje), i Stobit (në Maqedoninë në veri të Selanikut) dhe i Korkyrës (Korfuzit). Harnaku pohon se në vitin 325 qendrat e krishtera ishin të pranishme në Nikopojë, Buthrotum (Butrnt) dhe Korkyra (Korfuz).(69)