[doGzona]

Ekspeditat Turke (1610-1613)

Vatra kryesore e këtyre veprimeve në Shqipërinë e veriut ishte sanxhaku i Dukagjinit. Akoma në fillim të shek. XVI, Dukagjini ishte i vetmi sanxhak i Rumelisë pa spahij dhe pa sanxhakbej të vetin. Për të mos e lënë pa sanxhakbej, Stambolli, këtë sanxhak ia bashkonte sanxhakbejlerëve të tjerë, më shpesh sanxhakbeut të Vlorës. Zyrtarisht ky mbante titullin sanxhakbeu i Vlorës dhe i Dukagjinit. Por në të vërtetë ky nuk ushtronte asnjë autoritet në krahinat e Dukagjinit.
Me kryengritjet e vazhdueshme që shpërthenin sidomos kur Turqia ishte e zënë në luftë kundër shteteve të tjera, malsorët e sanxhakut të Dukagjinit ishin një kërcënim i përhershëm dhe serioz për turqit. Rruga që lidhte Shkodrën me Prizrenin, pasi kalonte përmes tokave të këtij sanxhaku, ishte vazhdimisht e pasigurtë. Kur fillonin kryengritjet ajo praktikisht bëhej e papërdorëshme. Veç kësaj, edhe kur kryengritjet pushonin, malësorët organizonin nga këto krahina inkursione plaçkitëse kundër viseve fushore duke dëmtuar edhe spahijtë. Ushtritë turke megjithëse vazhdimisht kishin kundërvepruar, kurrë nuk kishin mundur t'i nënshtronin një herë e mirë këto krahina. Prandaj tani, në fillim të shek. XVII, sapo u çliruan nga lufta me Austrinë e Hungarinë, turqit organizuan ekspedita të mëdha ushtarake kundër krahinave të Dukagjjnit. Barra e ekspeditës i u ngarkua sanxhakbejlerëve të Shkodrës dhe të Prizrenit.
Dukagjinasit u përgatiten t'u bënin ballë operacioneve turke. Për t'u pajisur me armë këtë radhë pleqtë e kuvendeve, me anën e delegatit të tyre, peshkopit Nikollë Mekajshit, iu drejtuan për ndihmë Mbretërisë së Spanjës. Më 1609, N. Mekajshi i paraqiti nga Roma mbretit spanjoll, Filipit të II, një relacion mbi kushtet e favorëshme të luftës së shqiptarëve. Më 1610 ai i paraqiti një relacion të dytë. Por mbreti Filip nuk donte t'i prishte marrëdhëniet me Turqinë, prandaj iu përgjegj krerëve shqiptare të "prisnin kohën më të përshtatëshme". Pasi u zhdukën shpresat e ndihmës së spanjollëve, po atë vit N. Mekajshi i paraqiti papës një projekt mbi organizimin e kryengritjes në Shqipëri. Ai i thoshte papës në këtë projekt, se krahas shqiptarëve të krishterë, në kryengritjen kundër turqve do të mernin pjesë edhe shumë shqiptarë myslimanë të pasur, të cilët kishin frikë se ndonjë ditë sulltani do t'i vriste për tu grabitur pasurinë. Në projekt thuhej gjithashtu se kështjellat do të pushtoheshin prej shqiptarëve kryengritës në marrëveshje me shqiptarët myslimanë që shërbenin si roje në to. Por edhe papa nuk i mori parasysh këto kërkesa. Përgjigje negative dhanë gjithashtu duka i Mantoves dhe ai i Savojës.
Ekspedita turke filloi po atë vit, më 1610. Sanxhakbeu i Shkodrës në krye të ushtrive të veta hyri me forcë në luginën e Drinit. Në të njëjtën kohë, nga lindja u nisën ushtritë e sanxhakbeut të Prizrenit. Malsorët, të armatosur me armë primitive, nuk mundën t'i bënin dot ballë vërshimit të ushtrive turke. Ushtritë e të dy sanxhakbejlerëve u takuan në Vaun e Dejës dhe, për të siguruar qarkullimin e tyre të rregullt në rrugën Shkodër-Prizren, vendosën nëpër qyteza gjatë rrugës garnizone ushtarësh me komandantë spahij shqiptarë. Turqit kryen operacione edhe në thellësitë e krahinave malore, u shkaktuan dëme të mëdha malsorëve, por autoritetin e tyre nuk mundën ta vendosnin përfundimisht. Ata mundën të ushtronin një farë kontrolli vetëm në fshatrat që ndodheshin afër rrugës dhe pranë qytezave.
Me vendosjen e garnizoneve turke, Dukagjini e humbi rëndësinë si vatra kryesore e qëndresës së malsorëve në veri të Shqipërisë. Vatra e rezistencës shqiptare tani u shpërngul në krahina të tjera, më në veriperëndim, në krahinat e Malsisë së Madhe dhe më në jug, në krahinat e Mirditës.
Malsia e Madhe, ose siç quhet ndryshe Malsia e Mbishkodrës, përfshinte krahinat malore në veri të Shkodrës, si Kastratin, Shkrelin, Hotin, Kelmendin, etj. dhe krahina të cilat sot ndodhen jashtë kufijve politike të Shqipërisë, si Kuçin, Pipërin, Vasojeviçin, Palabardhin (Bjellopavliçin), këto dy të fundit me popullsi sllave, gjithësej 11 krahina, pjesërisht të ritit katolik dhe pjesërisht të ritit orthodoks (1). Këto vise qenë futur nën regjimin e timareve qysh në fund të shek. XV. Në fillim të shek. XVII, të gjitha këto krahina kishin spahijtë e vet.
Megjithëse këto krahina ishin futur nën regjimin e timareve prej më tepër se një shekulli, spahijtë gjithnjë me vështirësi i nxirnin të ardhurat e tyre. Ata ankoheshin vazhdimisht se malsorët jo vetëm nuk u jepnin detyrimet por sulmonin dhe plaçkitnin pronat e tyre që ndodheshin në krahinat pranë Malsisë së Madhe, si në Plavë e Guci dhe i shtrinin këto sulme deri në viset e largëta si në Bosnje, Kosovë, Maqedoni dhe Bullgari. Në fillim të shek. XV II, malsorët e këtyre krahinave i dëbuan spahijtë e vet dhe nuk pranuan të kishin marrëdhënje me ta. Ndërkohë, në kuvendet e tyre të përbashkëta, malsorët lidhën besën të luftonin bashkërisht në rast se turqit do të fillonin operacionet kundër tyre. Me këtë mënyrë u formua lidhja e Malsisë së Madhe. Në rast kushtrimi kjo lidhje mund të grumbullonte një ushtri malsorësh prej 5 deri 6 mijë luftëtarësh. Në fillim turqit morën masa kundër malsorëve, i kërcënuan me ndëshkime të rrepta në rast se do t'i vazhdonin sulmet dhe nuk do t'i pranonin spahijtë. Pastaj forcuan kështjellat e vjetra dhe ndërtuan kështjella të reja rreth Malsisë së Madhe ku vendosën garnizone ushtarake. Por këto masa nuk u dhanë ndonjë rezultat.
Më 1612, pasi kishin mbaruar punë në Dukagjin, ushtritë turke prej 25 mijë vetash, duke u nisur nga Podgorica, filluan ekspeditën kundër Malsisë së Madhe. Ekspedita vazhdoi 3 muaj, por turqit nuk korrën ndonjë sukses. Pasi lanë më tepër se 300 spahij të vrarë dhe pasi dogjën Palabardhin turqit u detyruan të tërhiqeshin.
Ekspedita u përsërit më 1613. Ushtritë e shtatë sanxhaqeve të Shqipërisë filluan operacionet në drejtim të Kelmendit. Këtë radhë luftimet vazhduan dy javë. Turqit përsëri u detyruan të ktheheshin pa mundur të nënshtronin vendin dhe të thyenin bashkimin e Malsisë së Madhe.
Kuvendet ndërballkanike (1614-1620).
Disfatat e turqve në Malsinë e Madhe u dhanë zemër shqiptarëve. Nga ana tjetër, lufta kundër armikut të përbashkët solli forcimin e miqësisë midis popujve të shtypur të Ballkanit. Prandaj, kur u thirr në Kuç të Malsisë së Madhe një kuvend i jashtëzakonshëm për të organizuar nje kryengritje të gjërë u ftuan përfaqësues jo vetëm nga viset e ndryshme të Shqipërisë por edhe nga Mali i Zi, Sërbia e Maqedonia. Në kuvend morën pjesë edhe disa nga krerët që udhëhoqën Kuvendin e Dukagjinit (1601-1602), si Gjin Gjergji, etj. Edhe patriku Sërb i Pejës, i cili ato javë ndodhej në Stamboll, dërgoi nipin e vet si përfaqësues në këtë kuvend.
Kuvendi i Kuçit u hap më 15 korrik 1614. Si të gjitha kuvendet e mëparëshme, edhe këtu u shtrua çështja e armëve dhe e ndihmave të tjera. Të dëshpëruar nga qëndrimi negativ i mbajtur prej Venedikut, Papatit dhe Spanjës, shqiptarët vendosen t'i drejtoheshin një princi tjetër, dukës së Parmës (Itali), dhe në qoftë se ky nuk do të pranonte , do t'u drejtoheshin shteteve protestante. Orientimin ndaj shteteve protestante, sidomos ndaj mbretit të Anglisë dhe princave gjermane, pleqtë e kuvendit mendonin ta përdornin si presion për t'i detyruar shtetet katolike t'i ndihnonin shqiptarët nga frika e përhapjes së ndikimit të protestantizmit në Ballkan. Për të rënë në marrëveshje me këto shtete kuvendi ngarkoi si përfaqësues kalorësin Gjon Renësi.
Këtë radhë u duk sikur kërkesat e kryengritësve gjetën një mbështetje te duka i Parmës. Duka pranoi të ndihmonte lëvizjen e armatosur dhe nisi një anije me armë, por edhe kjo anije nuk arriti në Shqipëri pasi gjatë rrugës u sekuestrua nga venedikasit.
Pa kaluar dy muaj nga kuvendi i parë, më 8 shtator 1614 u nblodh përsëri në Kuç një kuvend i dytë për të shqyrtuar mundësitë për burime të tjera armësh e ndihmash si dhe për lidhjen e kryengritjes së Shqipërisë me ato të vendeve të tjera të Ballkanit.
Për këtë qëllim në kuvendin e dytë të Kuçit morën pjesë përveç krerëve të Shqipërisë e të Malit të Zi, edhe përfaqësues të Bosnjës, Hercegovinës, Sërbisë, Bullgarisë, Maqedonis dhe Dalmarisë. Këtë radhë mori pjesë edhe patriku orthodoks i Pejës që ishte kthyer nga Stambolli.
Kuvendi i dytë i Kuçit hartoi një plan për një kryengritje më të gjërë me 4 zona veprimi. Njëra nga këto do të kishte qëndrën në Himarë dhe do të synonte çlirimin e Vlorës, e dyta në Dukagjin me synim Krujën, e treta në Malsinë e Madhe me drejtim Shkodrën dhe e fundit në Mal të Zi me synim çlirimin e Kastelnovos. Në të njëjtën kohë do të hidheshin në kryengritje edhe metropoliti i Durrësit, me të cilin u bashkuan edhe peshkopët orthodoksë të Janinës e të Artës, si dhe prelatë e krerë të tjerë të krahinave të ndryshme të Ballkanit.
Kuvendi vendosi të dërgonte Gjon Renësin në Francë për t'u marrë vesh me dukën e Neverës, i cili po përgatiste një ekspeditë për të zbarkuar në Ballkan. Por edhe këtë radhë shqiptarëve nuk u erdhi ndihma e shpresuar. Duka i Neverës ishte akoma larg nga përgatitjet për të vënë në jetë projektin e tij.
Më 11 nëndor 1616 u mblodh në Prokup (Sërbi) një kuvend tjetër ndërballkanik. Prapë kuvendi i u drejtua dukës së Neverës dhe mbretit të Spanjës. Këtë vit shkoi në Romë edhe prelati dhe shkrimtari shqiptar Pjeter Budi, i dërguar si
thotë ai, nga popullsitë e vendit të tij për të ngjallur interesimin e shteteve evropiane për luften çlirimtare të shqiptarëve. Por përgatitjet e gjata të dukës së Neverës dështuan plotësisht për shkak se flota iu dogj në pragun e nisjes së ekspeditës. Spanja nga ana tjetër vazhdonte gjithnjë t'i ndruhej luftës me Turqine.
Më 11 nëndor 1620 u mblodh në Belgrad kuvendi i katërt ndërballkanik. Por edhe këtë radhë nuk u siguruan dot ndihmat e nevojëshme.