[Psikologu]

Ne keto rrethana, kur Shoqeria "Bashkim e Perparim" nuk deshi t'u njihte popujve joturq asnje te drejte kombetare, pjesemarrja e shqiptareve ne levizjen e turqve te rinj, deri ne pragun e Revolucionit xhonturk, nuk ishte e gjere. Sikurse deshmon edhe shtypi i kohes ("Shqiperia", Bukuresht, 1897-1899; "Drita", Sofje, 1901-1908; "Shkopi", Kajro, 1907-1908; "Kombi", Boston, 1906-1908 etj.), shumica e qarqeve atdhetare shqiptare e shihnin me mosbesim levizjen e turqve te rinj dhe deri ne kete periudhe mbajten ndaj saj nje qendrim te rezervuar, madje opozitar. Edhe vete turqit e rinj, deri ne vitet 1905-1906, nuk ndermoren as ne Anadoll, as edhe ne Rumeli, veprime konkrete politike, organizative e te armatosura, qe do t'i terhiqnin shqiptaret dhe popujt e tjere ne levizje, por u kufizuan me propaganden qe shtypi i tyre i jashtem bente kunder absolutizmit te sulltanit, per rivendosjen e kushtetutes.
Zhvillimi me sukses i luftes se armatosur te popullit shqiptar dhe atij maqedon nga njera ane, forcimi i nderhyrjeve te Shteteve te Medha dhe te atyre fqinje nga ana tjeter, i nxiten turqit e rinj te shtonin perpjekjet per te terhequr ne anen e tyre shqiptaret e maqedonet. Ne vitin 1906 u ngrit qendra e Selanikut e "Bashkim e Perparimit", qe luante rolin e nje komiteti qendror per Turqine evropiane dhe zhvillonte nje propagande te gjere ne vilajetet e Rumelise. Ne Kongresin e dyte, qe u mbajt ne Paris ne dhjetor te vitit 1907, turqit e rinj po per kete qellim pranuan te perdornin kryengritjen e armatosur si mjet te luftes kunder absolutizmit te sulltanit dhe per te rivendosur kushtetuten.
Ne shperthimin e shpejte te revolucionit ndikuan vecanerisht dy ngjarje te rendesishme nderkombetare, te cilat u vleresuan si hapa te metejshem ne politiken kapitulluese te sulltanit perpara Fuqive te Medha dhe si nje kercenim i rende per teresine e Perandorise. Ne janar te vitit 1908 ministri i Puneve te Jashtme te Austro-Hungarise, Erental, deklaroi se qeveria e tij me pelqimin e sulltanit do te fillonte ndertimin e hekurudhes se Mitrovices. Ne kete menyre Vjena do te lidhej drejtperdrejt me vijen hekurudhore qe shkonte permes vilajeteve shqiptare te Kosoves e te Manastirit dhe dilte ne Selanik. Ndertimi i nje hekurudhe te tille do te lehtesonte depertimin austriak ne dy vilajetet shqiptare dhe ne territoret e tjera me popullsi sllavo-maqedone. Si pergjigje ndaj ketij veprimi te njeanshem te Austro-Hungarise, ne qershor 1908 u mbajt takimi i Revalit (Rusi), i carit te Rusise me mbretin e Anglise, ne te cilin u arrit marreveshja anglo-ruse mbi programin e reformave te reja ne Maqedoni, qe do te conin ne forcimin e kontrollit te ketyre fuqive ne Turqine Evropiane.
Duke qene tanime te bindur se Turqia Evropiane do te shkeputej nga Perandoria Osmane, qofte si rrjedhoje e nderhyrjeve te Fuqive te Medha, qofte per shkak te levizjeve clirimtare shqiptare e maqedone, xhonturqit i shtuan perpjekjet per organizimin e kryengritjes se armatosur. Ky orientim i ri, si edhe premtimet qe u bene shqiptareve, maqedoneve e popujve te tjere per t'u dhene, bashke me kushtetuten, "lirine, barazine, vellazerimin dhe drejtesine", i siguruan udheheqjes xhonturke perkrahjen e ketyre popujve e ne menyre te vecante te shqiptareve. Ne kete ndikuan edhe thirrjet qe xhonturqit u drejtuan shqiptareve gjate vitit 1908, te cilat kishin nje tingellim antiimperialist, benin fjale per "synimet e Austro-Hungarise dhe te Italise per te pushtuar vilajetet shqiptare te Shkodres, te Kosoves dhe te Janines". Ne keto rrethana u rrit ndikimi i xhonturqve mbi popujt e Rumelise dhe vecanerisht ne Shqiperi.
Ne pranveren e veren e vitit 1908, ne nje varg qytetesh te Shqiperise, si ne Oher, Prespe, Struge, Manastir, Shkup, Gjirokaster, Shkoder, Prizren, Ferizaj, Mitrovice etj., pervec komiteteve kombetare "Per lirine e Shqiperise", u formuan edhe komitetet xhonturke "Bashkim e Perparim", ku krahas turqve hyne edhe oficere e intelektuale shqiptare. Suksese me te medha turqit e rinj siguruan ne repartet ushtarake, sidomos midis oficereve e ushtareve shqiptare. Shumica e oficereve shqiptare te garnizonit te Shkupit perkrahu levizjen e turqve te rinj. Ne veren e vitit 1908 u bene te shpeshta edhe veprimet kunderqeveritare te ushtareve dhe te oficereve shqiptare te garnizonit te Shkodres.
Zgjerimi i veprimtarise se organizatave xhonturke ne Shqiperi e ne Maqedoni u dha mundesi turqve te rinj te fillonin kryengritjen. Me 3 korrik te vitit 1908 ngriti krye reparti ushtarak i Resnjes, i komanduar nga oficeri shqiptar Ahmet Njaziu. Kjo kryengritje u pasua nga ajo e majorit turk Enver Beut, qe shpertheu me 6 korrik ne Demir Hisar. Keto dy ngjarje shenuan fillimin e Revolucionit xhonturk, qe u perhap pastaj ne qytetet kryesore te Shqiperise e te Maqedonise, te cilat u bene vatra e tij kryesore.
Ne proklamatat, qe Ahmet Njaziu dhe Komiteti "Bashkim e Perparim" perhapen ne ditet e para te korrikut te vitit 1908 ne qytetet e fshatrat e Shqiperise, theksohej se synimi i tyre ishte te shpallnin kushtetuten dhe me kete akt "t'u siguronin gjithe popujve te perandorise, pa dallim feje, lirine, barazine, vellazerine dhe drejtesine", ndersa fshatareve shqiptare iu premtua se do t'i clironin nga taksat dhe do t'i shpetonin nga arbitrariteti i nepunesve. Sikurse pohon Ahmet Njaziu ne "Kujtimet e tij" ("Hatirati Niazi", Stamboll, 1910), kryengritja u perkrah nga fshataresia shqiptare e rretheve te Resnjes, te Ohrit, te Staroves, te Dibres, te Elbasanit, te Korces, qe formoi njesite e saj vullnetare te armatosura dhe u hodh ne lufte kunder pushtetit autokratik te sulltanit.
Qysh ne ditet e para te revolucionit qeveria e Stambollit, duke qene e ndergjegjshme per rolin e shqiptareve ne keto ngjarje, dergoi kunder kryengritesve gjeneralin turk, Shemsi Pasha, i cili, sic thuhej ne nje nga dokumentet e kohes, njihej si "specialist per shtypjen e shqiptareve". Por Shemsi Pasha, me vendim te komitetit xhonturk te Manastirit, u vra sapo mberriti ketu, me 7 korrik te vitit 1908.
Perputhja e kerkesave te reja, qe xhonturqit shpallen ne ditet e para te kryengritjes se korrikut, me ato te levizjes shqiptare coi ne bashkepunimin ndermjet komiteteve "Per lirine e Shqiperise" dhe atyre xhonturke. Qe ne ditet e para te kryengritjes Komiteti i fshehte i Korces e perkrahu revolucionin me njerez e me te holla dhe u beri thirrje cetave shqiptare te bashkoheshin me repartet kryengritese. Ky akt pati rendesi te vecante, sepse me kete komitet ishin lidhur komitetet e fshehta "Per lirine e Shqiperise" te qyteteve te Shqiperise se Jugut. Me kryengritjen e turqve te rinj u bashkua qe ne ditet e para edhe Komiteti shqiptar i Ohrit.
Me kryengritjen u bashkuan gjithashtu cetat e armatosura shqiptare, te cilat iu pergjigjen thirrjes per bashkepunim, qe Ahmet Njaziu, qysh me 5 korrik, u kishte drejtuar atyre e sidomos cetes se cerciz Topullit, qe kishte ndikim te madh ne Toskeri. Si komitetet, ashtu edhe cetat shqiptare nuk hoqen dore nga programi i tyre kombetar dhe gjate bisedimeve me xhonturqit paraqiten kerkesen e autonomise se Shqiperise. Me 20 korrik 1908, pas takimit qe u be ne fshatin cerave te Pogradecit, u arrit marreveshja ndermjet perfaqesuesve te Ahmet Njaziut dhe atyre te cetave shqiptare, te udhehequra nga cerciz Topulli. Shqiptaret paraqiten si kusht per bashkepunim kerkesen e autonomise se vendit, "qe Shqiperia te sundohej vetvetiu nga nje guvernator i derguar prej sulltanit". Mihal Gramenoja, pjesemarres aktiv i ketyre ngjarjeve, shkruante ne kujtimet e tij ("Kryengritja Shqiptare", Vlore, 1925) se perfaqesuesit e Njazi Beut nuk i kursyen premtimet e tyre dhe deklaruan se do te plotesoheshin te gjitha kerkesat e shqiptareve.