Xhubleta

[Zero Cool]

Xhubleta, një dëshmi e qytetërimit të hershëm







Veshja që dikur shtrihej në pellgun e Mesdheut sot ndodhet e “kyçur” në Alpet e Shqipërisë

Në antikitet gratë e trevave tona visheshin me një veshje që i ngjan një këmbore të valëzuar në fund. Gratë e malësisë nuk ndikohen nga faktori kohë, ato vazhdojnë ta mbajnë edhe sot këtë veshje sikur të ishte një objekt i shenjtë. Historia e veshjeve shqiptare nis me xhubletën. Ajo është e dokumentuar edhe nëpërmjet dëshmive arkeologjike dhe sipas këtyre dëshmive rezulton të jetë një veshje e përhapur në të gjithë pellgun e Mesdheut. Etnografja Afërdita Onuzi gjatë një interviste për “standardin” shpjegon: “Sot jeta në zonat më të thella malore të Shqipërisë, pra mbijetesën kjo veshje e ka në fshatrat e alpeve të vendit. Në fakt zanafilla e kësaj veshje është në zonat më të ngrohta, siç është pra pellgu i Mesdheut”. Pyetjes se si ka mbetur kjo veshje në Alpet e Shqipërisë në këtë forma që ka sot, studiuesit nuk dinë ta shpjegojnë. Kjo gjë mund të ketë arsyet e veta si p.sh. me lëvizjet e popullsisë apo faktorë të tjerë, por ne nuk dimë të themi, pasi nuk kemi një studim të mirëfilltë se përse kjo veshje ka mbetur në këtë pjesë të vendit. E rëndësishme është që kjo veshje e hershme e përdorur që në antikitet, sot vazhdon të jetë në formën e saj më të lulëzuar, sigurisht jo në qarkullimin e jetës së përditshme, por e kufizuar në aktivitetet artistike.

Historia e xhubletës

Kjo veshje nuk ka qenë me këtë ngjyrë që ne e shohim sot. Sot ajo ka një ngjyrë të zezë, por më parë ajo ka pasur ngjyra të tjera. Në bazë të dokumenteve historike, dëshmive, studimeve nga udhëtarë të ndryshëm thuhet se në shek. XVIII xhubleta krahasohet me “Bishtin e Palloit” për nga ngjyrat, këtu ka një lloj ekzagjerimi në përdorimin e kësaj shprehjeje, por e vërteta është se në atë kohë xhubleta ishte e zbukuruar me ngjyrë të kuqe në tullë, me ngjyrë të bardhë, blu në vjollcë dhe me të zezë. Këtë fakt ne e shohim në një tablo që ka bërë Kol Iodromeno në fund të shek. XIX. Mendohet se ka mbetur ndonjë ekzemplarë i xhubletës me këtë pamje. Veshja është paraqitur nga artisti në një tablo të madhe që quhet “Sekenat e Jetës” ku në fakt të gjithë personazhet janë të veshur me kostume popullorë të krahinave të Shqipërisë së veriut dhe midis tyre dallon edhe xhubletën me këto ngjyra. Me thënë të drejtën në të nuk janë të gjitha ngjyrat e ylberit, por nuk është siç na ka ardhur sot në ngjyrë të zezë. Një ekzemplarë i tillë i xhubletës me ngjyra, sot ndodhet në muzeun e njeriut në Paris. Atje mund të ketë arritur në formë dhurate apo e blerë nga një udhëpërshkrues apo studiues i fillim shek. XX. E vërteta është që ky ekzemplar që duhet të ishte këtu, ne na mungon në fondet tona muzeale. Xhubleta me pamjen e sotme ka një formë të veçantë nga veshjet e tjera, e veçanta nuk qëndron vetëm tek forma e saj këmbore, e cila valëzohet në fund, por e veçanta e saj qëndron tek stilimi i prerjes ndryshe nga veshjet e tjera që janë vetëm me një copë dhe mund t’ia japësh formën si të duash në avlëmend xhubleta është bashkim i disa rripave 4-5 cm të gjerë. Këta rripa janë prej shajaku, të cilët ngjiten në një mënyrë shumë speciale duke aplikuar një qëndisje apo punim me grep (spik) duke kapur të dyja anët dhe kështu vazhdon duke i ngushtuar këto rripa sa krijohet beli apo mesi i gruas. Në fakt në Alpet e Shqipërisë xhubletën e gjejmë në dy variante: një variant është ai me formën më të valëzuar në pjesën e fundit, pra të këmborës që vjen duke u valëzuar në fund, e cila është e përdorur në Kelmend, në pjesën e Alpeve veriperëndimore, ndërsa më në thellësi në pjesën e Alpeve veriperëndimore dhe krahinës së Pukës është një krahinë etnografike që quhet Dukagjin. Kjo krahinë përdor një variant tjetër të xhubletës që është në formë këmbore, por më e shkurtër dhe jo kaq e valëzuar. Ne mendojmë se xhubleta e Dukagjinit është forma më e hershme sepse të gjithë e dimë që veshjet ndryshojnë në modelim me kalimin e kohës. Studiuesit mendojnë se zanafilla e xhubletës është forma e saj që sot gjendet në Dukagjin. Studimet e deritanishme kanë treguar se pjesët përbërëse të veshjeve tradicionale nuk kanë të gjitha të njëjtën moshë. Ka pjesë që të kujtojnë veshjet mesjetare me ndikime bizantine e orientale, të tjera që vijnë si një jehonë e kohës antike, por ka edhe elementë që mund të lidhen me kulturën ilire. Mund të përmendim kështu analogjitë e vërejtura midis linjës popullore dhe “dalmatikës” ilire apo midis kapuçave, strukave (shalleve), opingave, etj. dhe elementeve respektivë, të përdorur nga ilirët. Falë këtyre elementeve të trashëguar nga kultura ilire dhe ajo e arbërve të mesjetës, gjatë zhvillimit të tyre historik, veshjet popullore kanë arritur të fitojnë një varg tiparesh origjinale, që marrin vlerat e një treguesi etnik, i cili i dallon veshjet shqiptare nga ato të popujve të tjerë.

Pesha e xhubletës

Kjo veshje është kaq e rëndë sa mund të shkojë në disa kilogramë. Materiali me të cilin ajo bëhet është prej shajaku. Xhubletat ndahen në disa kategori: shumë e mirë, e mirë, pas e mirë që përdoret në jetën e përditshme dhe kategoria tjetër është ajo që përdorin gratë e moshuara. Kategoria më e mirë e xhubletës shkon në 14-15 kg e rëndë me të gjithë aksesorët e saj, pra është kaq solide sa thonë se ajo qëndron vetë në këmbë.

Zbukurimet

Zbukurimet që përdoren për xhubletën janë të vendosur në pjesën e rripave apo në ivat e xhubletës siç e quan krahina veriore. Motivet që e zbukurojnë janë të ndryshëm si p.sh. një libër i hapur ku lexohet historia nga periudhat më të hershme përshkruhet historia e zhvillimit të kësaj krahine. Motive të tjera janë akrepi, gjarpri, peshku, yjet. Pra, kjo veshje më shumë ka motive gjeometrikë të përshtatur me atë natyror sesa zbukurues, siç janë lulet apo diçka tjetër. Nëpërmjet këtyre motiveve të përdorur në xhubletë ne gjejmë gjurmë të krishterimit të hershëm në trevat shqiptare. Peshku dihet se u soll nga Jezu Krishti për të ngopur popullin, po kështu tjetër motiv interesat është kulti i gjarprit, akrepi apo dhe insekte të tjera që janë element të frymëzuar nga mjedisi ku ka jetuar kjo popullsi.

Ngjyrat që përdoren sot

Përdoret me shumë mjeshtëri duke manovruar me ngjyrat për të formuar nuanca, siç është përdorimi ngjyrës së zezë mbi të zezë. Teknika e përdorur me ngjyrë të zezë mbi shajakun e zi krijon një finesë të jashtëzakonshme që ligjet e artit të kultivuar nuk e pranojnë të zezën mbi të zezë, ndërsa në artin popullor kjo aplikohet me shumë sukses. Është ngjyra e verdhë, por shumë e kursyer, ngjyra vjollcë, blu, e bardhë përdoren për të mbushur motivet në një xhubletë. Të gjitha këto motive i japin një pamje shumë interesante në kompleksitet. Në mënyrë të veçantë krijohet madhështia e xhubletës me të gjitha pjesët e saj përbërëse, siç është brezi, i cili është i punuar prej shajaku, i zbukuruar me motive dhe në pjesën e përparme ka një togëz prej argjendi të mbushur me gurë shkëlqyes, të cilët nuk janë të çmuar, por janë copa xhamash të cilët kanë të njëjtën ngjyrë me zbukurimet tjera të xhubletës. Pjesë tjetër përbërëse e veshjes është një lloj jeleku me tufçe anash që është në llojin zbukurimi me të njëjtin material është shumë interesant. Po kështu madhështi veshjes i jep edhe stilimi i lojërave. Mënyra e krehjes së grave që veshin xhubletë është edhe më tërheqëse dhe të ngjall një këshiri për ta njohur këtë zonë, vetëm nga mënyra e kompleksitetit të veshjes dhe mënyrës së makijazhit dhe krehjes së flokëve të këtyre grave. Kaçurrelat e xhubletës janë në lloje të ndryshme të bëra me një teknologji popullore. Po kështu edhe pjesa e çorapeve të xhubletës i jep gruas një pamje tepër madhështore. Në fakt gratë që mbajnë xhubletën në Malësinë e Madhe janë të bëshme, me trup të madh, me forma tamam të përshtatshme për këtë veshje madhështore.

Pjesët përbërëse

E merr këtë emër nga një lloj fundi në formë këmbore të valëzuar, i qepur me rripa prej shajaku të vendosur njëri pas tjetrit në linjë horizontale, bashkimi i të cilëve realizohet me gajtanë të hollë prej leshi. Xhubleta shoqërohet edhe me disa pjesë të tjera prej shajaku me ngjyrë të zezë, si të xhubletës të cilat quhen grykës, mangë dhe krahol. Pjesë tjetër është edhe brezi i gjerë i zbukuruar me rruaza dhe gajtanë, i cili në të folmen vendore quhet kerrdhokell. Në kokë mbahej një shami e bardhë e lëshuar mbi shpatulla. Këmbët mbroheshin me këlli shajaku ose me çorape të gjata si dhe me opinga lëkure. Veshja me xhubletë në gjysmën e poshtme ka formën e kambanës dhe në gjysmën e sipërme ngjan me veshjen e kryqtarëve, sikundër dhe mjaft simbole të gdhendura mbi këtë kostum, si koka e demit kretan, forma kryqi, svastike, etj. janë të njohura si të templarëve. Koleksionistët pohojnë se misteri i veshjes së zezë, shkëlqen nga të gjitha pikëpamjet, si nga ndërtimi, teknika e endjes, ornamentikës së qëndisjeve, derdhjes së stolive, etj. Misteri i veshjes së zezë është më i madh se dija mbi përmbajtjen e saj. Në këtë veshje bie në sy forma e xhubletës, krejt e veçantë nga çdo veshje tjetër, mënyra e zbukurimit të pjesëve të saja me motive dhe ngjyra të plota, por shume te zgjedhura; si ngjyra e zezë, çiklamin, vjollce ose blu. Kjo veshje është mbajtur në të gjitha malësitë e Alpeve të Shqipërisë përfshirë edhe pjesën e Alpeve në Malin e Zi. Xhubleta perfaqeson veshjen më të hershme në Shqipëri dhe ne Ballkan. Ajo sjell mesazhet e qytetërimit ilir në kulturën popullore shqiptare.

Sa përdoret sot

Falë faktit që xhubleta është shumë e dashur për njerëzit që e mbajnë ka një konservatorizëm jo në kuptimin e keq të fjalës, por është një dëshirë për ta ruajtur në mënyrë që të paraqesin identitetin e tyre nëpërmjet xhubletës gratë malësore vazhdojnë ta ruajnë në arkat e tyre duke e përdorur jo vetëm nëpër festivale, por edhe në festa të tjera. Kjo veshje vishet edhe në Festën e Luleve që bëhet në pranverë të vonë, në këtë kohë bëhet Logu i Malësisë së Madhe ku burra e gra shkojnë e zbaviten. Po kështu xhubleta vishet nëpër dasma e festa të ndryshe. Është dikush që e riprodhon xhubletën në Tuz të Malit të Zi, por edhe atje ka ndonjë grua që mund ta përpunojë xhubletën. Megjithëse kjo veshje ka vlera të jashtëzakonshme, askush nuk kujtohet që të financojë në një mënyrë sa më simblolike për qepjen e xhubletave të reja. Zakonisht dëgjojmë se ne si popull kemi një kulturë të pazëvendësueshme…, atëherë si?! E vërteta qëndro se në vendin tonë nuk ka asnjë vend ku të punohet për qepjen e kësaj veshje me vlera unikale. Për këtë arsye etnografja Onuzi kërkon që të ngrihet një grup grash për të punuar për qepjen e xhubletës. Që të realizohet një gjë e tillë është nevoja sponsorizuesve. Xhubleta për është bartëse e qytetërimit të hershëm e për këtë arsye duhet ta ruajmë në mënyrë të kujdesshme.

[Zero Cool]

[Zero Cool]

In Tirana befindet sich laut einem Artikel das alteste noch vollständig erhaltene Trachtkleid der Welt, die nordalbanische "Xhubleta". Dieses Kleid wird vorallem in "Malesia Madhe" getragen. Ich weiss dass es Katholikin tragen, wie es bei muslimischen Albanerinnen aussieht weiss ich nicht. Dieses Kleid begleitete eine Frau ihr Leben lang und damit wurde sie auch begraben. es war ein Symbol des Stolzes des Stammes.




Angeblich will der amerikanische Botschafter in Albanien das Kleidungsstück als Unesco Weltkulturerbe bewerben.















Charakteristisch sind die Friusuren der Frauen

[Zero Cool]

Xhubleta në UNESCO?

"Atje kemi një tingëllimë të kohërave, bluza e kuqe, mëngëza, brezi i qëndisur me rruaza nga të gjitha ngjyrat që udhëtari hungarez i shekullit të 18-të Daniel Kordinez, ka thënë: as palloi, as ylberi nuk kanë aq ngjyra sa xhubleta e shqiptarëve, se kjo veshje ka të gjitha ngjyrat e gëzuara të mëmës natyrë..."

Vetëm një orë në Galerinë Kombëtare të Arteve për veshjen më të vjetër në botë e mbetur gjallë. Në prani të ambasadorit amerikan, ministrit të Kulturës i kërkohet vëmendje për ta anëtarësuar veshjen kombëtare në UNESCO

Shenjat në veshjen e malësores shqiptare, në një veshje tipike siç është xhubleta kanë përcaktuar dhe rrugulluar statusin e saj familjar dhe farefinsor. Si kulturë e tillë tek e cila janë trashëguar dija e shenjave, e mënyrës së të jetuarit dhe të menduarit që nga kohërat më të lashta e deri në vitet 70 të shekullit të XX, një grup njerëzish të ftuar nga poetja koleksioniste, Luljeta Dano, kanë qenë prezentë kur ajo ka kërkuar një shans për "anëtarësimin" në UNESCO të veshjes më të vjetër në botë e mbetur gjallë.

Kjo ndodhi dje, në Galerinë Kombëtare të Arteve ku Dano për një orë ka ekspozuar një pjesë të koleksionit të saj të jashtëzakontë, 12 xhubleta, tallaganë dhe aksesorë të çmuar të veshjes së gruas së veriut, gati 150-vjeçare. Ajo ka botuar së fundi "Perëndesha Athina dhe simbole të tjera kozmogonike", një studim mbi shenjat e qëndismave mbi veshjet mashkullore dhe sidomos femërore duke i përkufizuar ato si kultura e "shkrimeve të fshehta në ornamentikën mijëravjeçare të Malësisë së Madhe, Dukagjinit, Mirditës e Pukës" si një territor mitesh antike i ruajtur në trashëgiminë etnokulturore.

Në "Expo-Xhubleta" e organizuar nga "Miqtë e Galerisë" ishte i pranishëm dhe ambasadori amerikan në Tiranë John Ëithers i cili ka duartrokitur lutjen e poetes: "Do të lusja ministrin e Kulturës, z. Ylli Pango, të kryejë veprimet e duhura që këto dy veshje (xhubleta dhe xhokeja), kudo ku janë shpëtuar nga koleksionistët shqiptarë dhe të huaj, të merren në mbrojtje nga UNESCO si pasuri botërore."

Çfarë tipologjish paraqesin 12 xhubletat e koleksionit?

Jam përpjekur të përfshihen gjithë tipologjitë, megjithëse nuk kisha mundësi të vendosja xhubletën që rri në këmbë. Në koleksionin tim prej 100 xhubletash, kam 3 të tilla. Gratë malësore, kur mbaronin ndërtimin e xhubletës, thurjen, bënin gara midis tyre dhe xhubleta që qëndronte në këmbë ishte padiskutim më e mira.

Kjo është një ekspozitë thjesht etnografike apo mitike ku vihen në dukje shenjat e qëndisura mbi veshjet për të cilat ke ndërtuar një alfabet leximi?

Para disa vitesh, kam dëgjuar në Vermosh një legjendë për Macolen e bukur, një nuse e re që ka qenë e fundit që më 1970 ka mbajtur xhubletë dhe nuk e hiqte. Macolja kishte ikur në Amerikë në këto vitet e fundit.

Mendohet që xhubleta, asëll-asëll, ka rreth 70 vjet që nuk prodhohet më, sepse janë përdorur ato që kanë qenë xhubletat e pajave. Gruaja malësore merrte 5-7 xhubleta në pajë. Nuk është prodhuar më, sepse ndërtimi i xhubletës është mjaft i sofistikuar. Gruaja malësore duhet të ketë një "tabelë logaritmesh" në kokën e saj që ta thurë kokërr për kokërr sythi dhe ta montojë në një mënyrë të tillë që të marrë formën e duhur të kambanës dhe të rrijë në këmbë.

Do të thuash që të gjitha figurat janë mirë të menduara?

Çfarë është më e rëndësishmja janë të trashëguara sepse xhubleta bëhej besnikërisht në vijë familjare dhe çdo vajzë mbart statusin familjar, farefisnor etj. Veshja është si veshja e ushtarakëve, përfaqëson gradat e jetës civile.

Në lidhje me këtë ide ti përmende brezin e njërës xhubletë që është realizuar nga dhjetë mijë thumba.

Po, me dhjetë mijë thumba plumbi. Është një brez që bëhej tek zanatçinjtë e pazarit të Shkodrës. Çiraku numëronte 10 mijë thumba plumbi. Ai ka yllin e Davidit, ka simbolin e lashtë të ilirëve, hënën me yll që do ta shohim në stoli të tjera.

Në krye të radhës është xhubleta e bardhë. Nga kush vishej ajo?

Është xhubleta e çikave, në veshje e jashtëzakonshme, mrekullisht e bukur, për cilësitë e punimit dhe të qëndisjes. Dallohet nga simbolet e fertilitetit. Është një nga kopjet më të rralla, sepse xhubletat e bardha janë vërtet të rralla. Vajza e vishte deri në momentin që martohej.

Dhe vijmë tek brezi i rrallë që e vishte jo çdo lloj nuse.

E vishnin nuse që vinin nga familje të para, që ishin familje të pasura dhe me një status të privilegjuar shoqëror. Ishte simbol i forcës, bukurisë dhe pasurisë, tre nocionet e përjetshme.

Gjithçka e universit të xhubletave tregon një alta modë,pra çdo element, që nga çorapja çizme, përparëset e mbivendosura, grykashkat, pa folur për trungun e veshjes që është mrekullia arkaike.

Xhubleta e manekinit me shpinë nga të tjerat, ka ndonjë histori?

Është xhubleta e "thakut të premë", e gruas së divorcuar. Ajo është xhubletë e Dukagjinit dhe në bajrakët e Mirditës apo të Dukagjinit, ka qenë ligji që kur burri divorconte gruan, i priste thekët ose të xhubletës ose të xhokes së bardhë të Mirditës. Mendohet që është e fillimit të shekullit XX.

Interesant është që krejt fundi i xhubletës është qëndisur me simbolin e gjarpërit siç thua ti. Cila është domethënia?

Kur gruaja e ka qëndisur atë simbol nuk e mendonte që do të bëhej një grua e divorcuar. Por zakonisht në rreshtin e fundit të këmbanës, të kordonit të bardhë, gjithmonë gjen një rresht të tillë që është o gjarpër, o është shumë i ngjashëm me zinxhirin e ADN-së ose me diçka si fetus, embrion fëmije. Por këto janë çudirat që i përkasin kësaj bote.

Cili është simboli më shumë i hasur në kostume?

Është shqiponja me dy kokë, me tipare dragoi dhe shumë herë e gjejmë me flakën që dragoi nxjerr nga goja.

A mund të varrosej një grua me xhubletë?

Gruaja varrosej me xhubletën që martohej. Xhubleta më e mirë i shërbente asaj në këto dy momente të rëndësishme të ndërrimit të statusit civil të saj, nga vajzë në grua e martuar dhe kalimin në jetën tjetër ku ajo duhej të shkonte me këtë xhubletë që bart për mua kode të vjetra, që dmth ato duhen lexuar, që nuk janë thjesht të bukura, por kanë një rregullsi, një alfabet leximi. Dihet nga studiues shqiptarë dhe të huaj që vijnë nga qytetërimi kreto-mikenas. Xhubleta identifikohet me veshje të gjetura në pallatin e Knosit në Kretë, para 4000 vjetësh. Por kjo s'do të thotë që nuk zbulohet një objekt tjetër i lashtë dhe xhubleta befas nga festa e 4000 mijë vjetorit të saj mund të festojë 10 mijë vjetorin e saj. Sido që të jetë, ngelet veshja më e vjetër të botë ende e gjallë dhe misioni i kësaj ekspozite, mendoj se është tërheqja e opinionit publik dhe institucioneve përkatëse që kjo veshje të merret në mbrojtje nga UNESCO si veshja më e vjetër në botë ende e gjallë.

Vetëm në Shqipëri e ke fjalën?

Xhubleta jeton në Shqipëri, në Malësinë e Madhe, në Rrafshin e Dukagjinit të Kosovës, në Malin e Zi, mendohet dhe në një fshat të Bullgarisë ku janë me origjinë shqiptarë dhe në Norvegji.

Atëherë UNESkO veshjen kombëtare të kujt do të mbrojë?

Do të mbrojë pikërisht këtë tip veshjeje dhe që në Shqipëri ne e kemi simbol të Nënës Shqipëri në artet figurative ose në psiqikën tonë, simbol të Rozafës legjendare.

Ngjyrat duken se janë ngjyra të zhdukura sot në veri, e kuqe gjaku, e gjelbër e thellë.

Mendohet që xhubleta ka qenë e bardhë dhe u bë e zezë. Madje ka pasur një këngë popullore për këtë.

Atje kemi një tingëllimë të kohërave, bluza e kuqe, mëngëza, brezi i qëndisur me rruaza nga të gjitha ngjyrat që udhëtari hungarez i shekullit të 18-të Daniel Kordinez, ka thënë: as palloi, as ylberi nuk kanë aq ngjyra sa xhubleta e shqiptarëve, se kjo veshje ka të gjitha ngjyrat e gëzuara të mëmës natyrë.