Rilindja Kombetare

[Psikologu]

Në këto zgjedhje parlamentare nga Sanxhaku i Prizrenit nga deputetët e zgjedhur vetëm Jahja Doda i mbrojti me dinjitet interesin e popullit shqiptar dhe u vu në luftë të hapur kundër politikës së xhonturqve së bashku me Hasan Prishtinën dhe disa deputet të tjerë që ishin zgjedhur në Parlamentin turk.
Gjatë kohës së zgjedhjeve parlamentare dhe pas saj, turqit e rinj u bindën në pakënaqësinë popullatës shqiptare, në tërë Vilajetin Kosovës me presionet që bënin gjatë zgjedhjeve parlamentare, batisjet e shtëpive duke kërkuar armë, Ajo këtë e bënte nga frika që tu ndalte hovin forcave nacionaliste shqiptare, që luftonin për çlirim dhe shkëputje nga Turqia. Urdhëresa e xhonturqve që në Tetovë dhe Gostivar të dorëzohen armët në afat prej dy ditësh në prag të zgjedhjeve me të madhe e revoltoi popullatën e Pollogut.
Rezistenca e armatosur e shqiptarëve në Vilajetin e Kosovës i frikësoi me të madhe xhonturqit dhe qeverinë e saj. Prandaj turqit e rinj e ndryshuan veprimin kundër shqiptarëve. Vendosën që nëpër mes alfabetit dhe të shkrimit në gjuhën shqipe tu imponojnë shqiptarëve qëllimet e veta, ti përçajnë shqiptarët, për të sunduar më lehtë me Shqipërinë dhe popullin e saj. Prandaj me sugjerimin e turqve të rinj më 23 Korrik 1909, në ditën e përvjetorit të shpalljes së Hyryjetit u thirr Kongresi i Dibrës, kinse të manifestohet dita e konstitucionit dhe të shpalljes së njëvjetorit të rendit Parlamentar. Me pretekst anulimi të vendimeve të mara të programit kombëtar për autonomi në Kongresin e Manastirit.
Xhonturqit të bindur se kanë përkrahjen e popullsisë së Dibrës filluan prekatitjet disa ditë përpara duke thirr delegatë dhe mysafir për të marrë pjesë sa më masovokisht në Dibër, për të minimizuar Kongresin e Manastirit dhe rëndësinë e tij. Për këtë arsye turqit e rinj një ditë para fillimit të Kongresit, organizuan miting të madh në shenjë të përkrahjes dhe të solidaritetit për mbrojtjen e trojeve shqiptare nga hegjemonizmi i huaj. Kjo propagandë xhonturke bëhej me qëllim në prag të kongresit që të bindet opinioni i brendshëm dhe i jashtëm se shqiptarët janë së bashku me politikën që udhëheqin xhonturqit. Në mitingun e Dibrës organizator kryesor ishin: Ismail Beu Myfti i Dibrës dhe Rexhep Efendi Vokë Tetova Muftiu i Vilajetit të Manastirit. Këta në oratorit e veta kërkuan nga shqiptarët të bashkëpunojnë me vëllezërit e vet, se politika e xhonturqve dhe ajo shqiptare duhet të jetë shembull për popujt tjerë që jetojnë në kufijtë e Perandorisë Osmane. Rexhep Voka e mbaroi fjalimin e vet me apelin, “se myslimanët duhet ta pranojnë programin e përgatitur nga Komiteti i Partisë ”Bashkim e Përparim”.
Kongresi i Dibrës u hap solemnisht nga Vehbi Dibra, më 23 korrik 1909. Në këtë tubim merrnin pesë 322 delegatë nga vise të ndryshme të Shqipërisë, si dhe delegatë të viseve tjera të Turqisë Evropiane. Pra, pos shqiptarëve në kongres merrnin pjesë edhe përfaqësues të kombësive tjera: 30 serb nga Vilajeti i Kosovës, 25 maqedonas, 9 vlleh dhe 6-7 turq. Në Kongres dominonte rryma për lëvizjen kombëtare në krye me Dervish Himën, Sotir Pecin, Feim Bej Zavalanin, Aqif Pashën nga Elbasani, nga Tetova në këtë rrymë bënte pjesë Myderizi Mehmet Efendiu.

[Psikologu]

Turqit e rinj me ndihmën e bashkëpunëtorëve të tyre me çdo kusht u përpoqën që të miratohet me shpejtësi programi i përgatitur që më parë nga Komiteti i Partisë “Bashkim e Përparim”. Por hasi në rezistencë të fortë nga krerët shqiptarë të Lëvizjes Nacionaliste Kombëtare, të cilët nuk lejuan që të preket interesi i çështjes kombëtare. Por rryma e lëvizjes kombëtare në krye me Dervish Himën kërkoi me këmbëngulje që çështja kombëtare të ngel si thelb kryesor i Kongresit. Kjo çoi në ngritjen e tensionit në mes rrymës për lëvizje kombëtare dhe turqve të rinj. Ky dualizëm pikëpamjesh shkaktoi te një pjesë e mirë e krerëve të njohur shqiptar revoltë dhe si rezultat ata braktisin Kongresin e Dibrës duke mos e pranuar programin prej 17 pikash të paraqitur nga xhonturqit, i cili apelonte në besnikërinë ndaj osmanizmit, kushtetutës dhe Qeverisë turke. Prandaj ky kongres u pagëzua. Kongresi i Xhonturqve dhe jo i shqiptarëve.
Pas mbarimit të Kongresit të Dibrës turqit e rinj filluan ti ndjekin të gjithë kundërshtarët që ishin kundër alfabetit arab dhe platformës xhonturke. Për ti ndjekur udhëheqësit e popullit, ajo i shpalli si bashkëpunëtor të politikës Evropiane, të udhëhequr nga Austro Hungaria.
Kjo situatë e elektrizuar nuk i zmbrapsi udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare për ta vazhduar rrugën drejt autonomisë shqiptare, ata të pakënaqur me vendimet xhonturke, thirrën Kongres tjetër në Elbasan.
Në 2 shtator 1909 filloi punën Kongresi i Elbasanit, ku murrën pjesë 35 delegatë, nga të gjitha viset e Shqipërisë dhe përfaqësues të klubeve shqiptare nga të gjitha anët e Botës. Turqit e rinj të habitur nga ky veprim i vendosur i patriotëve shqiptar për të denoncuar politikën xhonturke, se në asnjë çast nuk pajtohen me platformën e tyre që shqiptarët të trajtohen si “Osmanli”. Ata urdhëruan Mitad Frashërin të përcillte punët e Kongresit. Në anën tjetër edhe Austro-Hungaria kishte njeriun e vet.
Pas diskutimeve që bën delegatët më në fund shpallën një rezolutë prej 17 pikash. Ndër pikat më të rëndësishme ishin problemi e arsimit shqip dhe hapja e shkollave shqipe, u bisedua edhe për çështjen e autonomisë së vendit, për shkëputje nga Turqia, si dhe rreziku që i kanosej Shqipërisë nga shtetet sllave të Ballkanit. U kërkua dhe shkëputja e shqiptarëve ortodoks nga Patriarshia greke. Kongresi vendosi hapjen e një shkolle normale prej gjashtë klasash në Elbasan. Drejtor i parë i saj u emërua Luigj Gurakuqi. Ajo filloi punën në dhjetor të vitit 1909 me 100 nxënës, ku gjysma prej tyre ishin nga Vilajeti i Kosovës. Kjo pati jehonë të madhe në mesin e shqiptarëve arsimdashës. Pas një periudhe të keqe që pati Kongresi i Dibrës. Kongresi i Elbasanit i dha një impuls të rij arsimit shqip dhe lëvizjes mbarë kombëtare drejt rrugës për bashkim Kombëtar. Përveç në Elbasan dhe Dibër, shkolla tjera me abece latine u hapën edhe në Vilajetin e Kosovës, në qytetet: Prizren, Gjilan, Mitrovicë dhe Shkup.

[Psikologu]

Me hapjen e këtyre shkollave shqipe me alfabet latin nëpër tërë Vilajetin e Kosovës, politika zyrtare turke u zotua se do të mban qëndrim neutral dhe nuk do të përzihet, se për cilin alfabet do të përcaktohen shqiptarët nëpër shkollat e veta. Kjo ishte një përgjigje e Qeveris Turke, përpara kërkesës së patriotëve shqiptarë të Lëvizjes sonë Kombëtare.
Në anën tjetër ministri për arsim në Qeverinë turke, kah mesi i marsit 1910, nëpër mes të telegrafistit kishte urdhëruar valiut të Vilajetit të Kosovës, që të ndaloj përdorimin e alfabetit latin në të gjitha shkollat shqipe në Shqipëri dhe të përdoret vetëm alfabeti arab. Qeveria Turke veprimet e veta antishqiptare do të mundohet ti fsheh para opinionit progresiv dhe Fuqive të Mëdha me pretekst, se ajo vepron me kërkesën dhe dëshirën që kanë shprehur vetë shqiptarët e për të përdorur shkrimin arab.(V.Xh.)
Në këto rrethana politike tejet të rrezikshme për vendin, përfaqësuesit e Lëvizjes Kombëtare të indinjuar nga sjelljet e Qeverisë xhonturke dhe administratës së saj, vendosën që të thirrin Kongres të Ri i cili do të mbahej në mars të vitit 1910. Në anën tjetër edhe Turqit e rinj filluan një propagandë të paparë kundër çështjes shqiptare duke organizuar demonstrata, me anën e fanatikëve të klerit shqiptar mysliman. Në qytetet më të mëdha shqiptare: Në Kumanovë, Shkup, Tetovë, Dibër, Manastir etj. Protagonisti kryesor i kësaj ideje ishte Myftiu i qytetit të Manastirit, Rexhep Voka nga Tetova, I cili gjatë mbajtjes së Kongresit të Manastirit, në vitin 1910 pësoi disfatë, pasi nuk u pranua kërkesa e tij që shqiptarët të përdorin alfabetin arab, u nis për në Stamboll dhe atje u takua me Arif Hiqmet Kumanovën. Këta dy i bënë për veti edhe 14 deputet shqiptar me ide proturke, të cilët përkrahën kërkesën fanatike të Rexhep Vokës dhe Arif Kumanovës, “se për të mirën e shqiptarëve është që patjetër duhet të përdorin edhe më tutje shkrimin Arab”.
Këtë kurth politik nuk e pranuan nacionalistët shqiptar që po ashtu ishin deputet në Parlamentin turk. Këta ishin kreu Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, Hasan Prishtina, Ismail Qemali, Nexhip Draga, Shahin Kolonja etj.
Më 24 janar në Manastir u mbajt një miting me iniciativën e Komitetit “Bashkim dhe Përparim”,për të protestuar kundër alfabetit Latin. Sipas të dhënave që na ofron raporti i konsullit rus:” në miting merrnin pjesë disa qindra shqiptarë, shumica prej tyre ishin të mbledhur me forcë në fshatrat për reth Manastirit, këto forca e kishin humbur karakterin e tyre nacional dhe nëpër këto mitingje kishin dalë të mbronin interesin e Stambollit”. Këta njerëz ishin thirë nëpër fshatra, disa ditë më parë nga emisarët e ndryshëm dhe xhandarët turk, që të paraqiten në miting. Këto demonstrata udhëhiqeshin nga fanatikët më të shquar antikombëtar Arif Hiqmet Kumanova dhe Rexhep Vok Tetova.

[Psikologu]

Këta në foltore akuzuan propagandën austriake dhe shqiptarët që kërkojnë alfabetin latin, se “janë në shërbim të Evropës”, kërkuan mbylljen e klubit shqiptar “Dituria”dhe redaksinë e gazetës “Drita”. Ata i propozuan popullit të tubuar të nënshkruante rezolutën ku kërkohej ndalimi i alfabetit latin në trojet shqiptare. Ky represion vetvetiu kuptohet si veprim politik tejet I rrezikshëm i xhonturqve të rinj nëpërmes Komitetit “Bashkim dhe Përparim”, duke dashur të futin në përdorim shkronjat arabe në gjuhën shqipe, vetëm për një qëllim, “duke dashur të shkëputin te shqiptarët karakterin Evropian”, e për të pasur rrugën e lirë që shqiptarëve tu mëveshët, “karakteri i përgjithshëm mysliman”.
Poashtu edhe Qeveria Turke dhe Kryeministri i saj Ibrahim Haki Pasha, deklaronte se përpjekjet e shqiptarëve për alfabetin latin janë, “si një hap i parë drejt shkëputjes”. Kësaj propagande xhonturke iu kundërvunë krerët e lëvizjes kombëtare në përmes veprimit të klubeve. Më 19 shkurt 1910 shoqëria “Përparimi”, organizoi një miting të madh në Korçë ku morën pjesë mbi 15.000 shqiptarë për mbrojtjen e absces Latine.
Më 28 mars të vitit 1910 erdhën të gjithë delegatët në Manastir. Por, për shkak të lejes së punës që pengohej nga organet qeveritare turke, Kongresi e filloi punën pesë ditë me vonesë. Pra Kongresi i II i Manastirit u hap me 2 prill të 1910. Në të morën pjesë përfaqësues të klubeve dhe qyteteve kryesore të Shqipërisë me 21 delegatë që përfaqësonin 34 qendra shqiptare, ndër përfaqësuesit më të njohur në Kongres ishin : Dervish Hima, redaktor i gazetës “Shqiptari” në Stamboll, Gani beu nga Elbasani, Hajdar bej Bloshmi nga Starova, Bedri Peja nga Peja. Në anën e Xhonturqve përfaqësues më i njohur ishte Haxhi Ali Elbasani, Sahid Hoxha i Shkupit dhe Rexhep Efendiu nga Tetova. Kongresi e filloi punën me vonesë pasi guvernatori kërkonte me çdo kusht në kongres të asistoj edhe komisari i policisë. Kongresi hasi në pengesa të mëdha në fillim nuk u jepej leje pune e më vonë çdo lëvizje apo diskutim përcillej nga njerëzit e policisë dhe të komitetit “Bashkim dhe Përparim”, të cilët u sollën shumë keq kundër krerëve dhe Kongresit Shqiptar.
Kongresi e filloi punën në atmosferë shumë të tendosur, por delegatët shqiptar pa fije rezerve në seancat e mbajtura politke, “dënuan ashpër politikën dhe veprimet antishqiptare të komitetit kudo që vepronin ata”.Për situatën e krijuar më së miri flet telegrami që arriti nga Tepelena, ku thuhet:”nëqoftëse Qeveria Turke do t’ju bëj rezistencë, dijeni se ne jemi gati të derdhim gjak për çështjen e popullit tonë”. Në Kongres edhe pse punohej në kushte të jashtëzakonshme u morën vendime të rëndësishme politike për shpalljen e Autonomisë së Shqipërisë dhe hapjen e shkollave shqipe për mësues në Shkup dhe të filloj të botohet gazeta shqiptare “Shkupi”. Kongresi vendosi që kah fundi i qershorit të thirret Kongresi pan shqiptar në Janinë. Kongresi u mbyll më 21 prill të vitit 1909.
Pra nga Kongresi i Dytë i Manastirit vendim me rëndësi ishte memorandumi që doli nga rezoluta e Kongresit e cila e pati jehonë të madhe në qarqet patriotike mbarë shqiptare. Pasi ky memorandum u nënshkrua nga të gjithë delegatët e Kongresit, dërguar Qeverisë Turke ku kërkohej; Autonomia e Shqipërisë, të ndërpriten të gjitha ndjekjet kundra shqiptarëve, të garantohet liria e plotë për arsim shqip dhe të kërkohet leje për shkëputje nga kisha Greke dhe lutjet të bëhen në gjuhën amtare.
Pas mbarimit të Kongresit të Manastirit, Nikoll Ivanaj, Dervish Hima dhe Ibrahim Beu u nisën nëpër qytetet e Shqipërisë për ta propaganduar projektin e Autonomisë. Por në qytetin e Korçës, pas një kontrollimi nga policia turke te përcjellësi i Dervish Himës u gjend projekti i Autonomisë dhe Ibrahim Beu u Arrestua.
Marrëdhëniet shqiptaro-turke u acaruan fuqishëm pas Kongresit të Dibrës, Turqit e rinj filluan t’i ndjekin të gjithë shqiptarët që ishin kundër Alfabetit Arab dhe platformës xhonturke. Për ti arsyetuar ndjekjet para popullit shqiptar, udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare i shpalli si bashkëpunëtor të politikës Austro-hungareze. kjo situatë e elektrizuar nuk i zmbrapsi udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare në krye me Dervish Himën, Hasan Prishtinën, Ismail Qemalin, Sali Gjikën, Halim Tetovën, Luigj Gurakuqin dhe shumë veprimtarë tjerë për ta vazhduar rrugën drejt autonomisë së Shqipërisë, që u kurorëzua me sukses në Kuvendin mbarëkombëtarë në Vlorë, më 28 nëntor 1912.

[King_Gentius]

LETËR NGA MALET E SHQIPËRISË - MIHAL GRAMENO



I shkëlqyeri mëmëdhetar dhe direktor i gazetës “Drita”!

Ju lutemi fort shumë të kini mirësinë e të botoni këtë letër nga malet e Shqipërisë:



Meqenëqë më të shumët mëmëdhetarë, edhe më tepër të jashtmit, presin me gojë hapët lajme të ra për lëvizjen kombëtare shtrëngohemi t'u tregojmë, në një permbledhje të shkurtër, të ngjarat dhe lëvizjen e motit 1907 në Shqipëri. Thomi që shtrëngohemi, meqenëqë na shtrëngojnë miqtë dhe armiqtë e kombit shqiptar, të cilët janë grekët e lëpushkat e tyre që bërtasën si çakejtë.



E ndershmja gazetë “Drita”, sikundër edhe gazetat shqipe, e kanë treguar kthjellët programin e Komitetit (1) e të komitave shqiptarë, andaj gjithë veprat tona të motit që shkoi ishin pas urdhërit të komitetit, në të përhapurit e ndjenjave kombëtare mbi gjithë anët të Shqipërisë, të cilat për gëzim të mëmëdhetarëve, e për nakar të armiqve, kanë përparuar shumë dhe rrënjosur në çdo zemër shqiptari. Sa për gjakun e Spiro Kosturit (2), pa fjalë që e kërkojmë dhe do ta marrëm siç duhet nga të vërtetët shkaktarë e jo siç pandehin edhe thonë grekët nga dhespotlerët që ndodhen në Shqipëri. Dhespotlerët e gjithë krerët e çdo feje nderohen prej shqiptarëve dhe kurdoherë do t'i nderojmë dhe do t'i mbrojmë, po vetëm u lutemi të mos nakatosen në çështjet kombiare e të bëjnë propagandë për Greqinë, Turqinë e për të tjerat. Për vrasjen e Fotit (3), është i ditur shkaku, andaj mos pandehin grekët që programi i Komitetit është për të vrarë dhespotlerë, se ashtu më 24 orë këmbë nuk mbetet. Dy-tri herë i patëm në dorë dhespotin e Korçës e atë të Konicës, po as ndër mend nuk na shkoi një punë e tillë. Despotit të Konicës nuk është e vërtetë që ju bë pusi, këto janë gënjeshtra të pakripura të grekëve e vetëm kur të vërtetohej një lajm që na dhanë për vrasjen e Riza beut, mund ta dridhte bishtin si Foti, po si u siguruam që s’ka gisht, asnjë frikë të mos ketë nga komitat shqiptarë. Sa për vrasje të pafajme, siç bëjnë rufjanët grekë mbi gra e fmijë, është jashtë programit tënë, se asisoj mund të vrasim në çdo ditë nga 100 grekë, që ndodhen në Shqipëri, po këta i numërojmë vëllezër pa ndonjë ndryshim, se edhe këta as emrin s'duan t'i dëgjojnë Greqisë e s'mund të ndahen prej nesh. Shpresojmë që këtë verë të dëgjohen dhe nga këta të bashkëpunojnë nën flamur të komitetit shqiptar edhe atëhere do të mos mundin të thonë grekët asgjë. Grekët e dinë fort mirë që në Shqipëri nuk ka përveç shqiptarë, sa për fetë e kuptuan që shqiptari i nderon të gjitha, po më shumë Shqipërinë edhe bashkë: muhamedane, ortodoksë e katolikë përpiqen për qëllimin e shenjtëruar. Kjo duket që i mahnit grekët kur shohin që komitat janë prej gjithë feve.



Sa për të fëlliqurit turkomanë e grekomanë këta... numërohen me gisht dhe vetëm interesat e poshtra i mbajnë larg qëllimit. Po sa para u bën lëkura këtyre gomarëve të zgjebosur? Për këta tradhëtarë e këpucëgrisur nuk ka tjetër përveç shpagim të tradhëtisë. Motin që shkoi nuk u përpoqëm dot me andartët (4), me gjithë të ndjekurat që bëmë në ato vende ku kishin shëtitur përpara. Vetëm 4 komita nga Devolli u përpoqën me 35 andartë nga të cilët u vranë dy. Këtë mot, shpresojmë të mos dëgjohet as emër andarti grek në Shqipëri.



Moti 1908 do të jetë i lumtur për Shqipërinë, andaj besojmë se është e teprt t'u kujtojmë detyrën që kanë mëmëdhetarët për të mbushur, se dita për dita ushtëria shtohet dhe duhet ndihmuar Komiteti për qëllimin e shenjtëruar. Edhe me qenë fjala për detyrë, duhet përmendur shqiptarëve të brendshëm që nuk bëjnë përveç detyrën duke pritur komitat nëpër shtëpit dhe jo të pandehin që e bëjnë këtë miqësisht. Po për fat të keq ndodhet, edhe gjer më sot, nga ndonjë shqiptar i çnderuar i cili, duke pritur komitat në shtëpi, shpreson t'i shpien ndonjë gjë të vjedhur. Shkoi ajo kohë dhe është turp i madh të ushqejnë të këtilla qëllime, andaj i këshillojmë të heqën dorë se komiteti kusarët do t'i ndjekë gjithë si tradhtorët. Sot është koha t'i tregojmë gjithë botës së qytetëruar që shqiptarët janë ata më të mirët njerz dhe i meritojnë të drejtat që kërkojnë, andaj lini mënjanë gjakrat, meritë e kusarllëqet dhe rrethohuni flamurit të nderuar për shpëtim të mëmëdheut...



Ju lutemi pritni nderë që ju ruajmë. Shërbëtori i Kombit.

Kryekomita Çerçiz Topulli

Shkronjëtor i çelës Mihal Grameno

"Drita" — Sofje 1908, 1 shkurt.

(1) Komitetit të Fshehtë të Manastirit.

(2) Spiro Kosturi qe i biri i Jovan Cico Kosturit nga Korça. Në vjeshtën e tretë të vitit 1907 Spiroja shkoi në Selanik për punë tregëtie. Pas disa ditësh Spiro Kosturi u vra nga shovinistët grekë. Vrasja e tij pati një jehonë të gjerë në opinionin publik e në shtypin shqiptar të kohës. Shovinistët grekë, duke vrarë Spiron donin të arrinin dy qëllime politike. E para, të merrnin hakun e dhespotit të Korçës, Fotit (ata mendonin se në vrasjen e Fotit kishte gisht edhe familja Kosturi) dhe e dyta të "të tmerrojnë shqiptarët ortodokës që të heqin dorë nga gjuha e tyre e të bëhen grekë", siç shkruante Drita e Sofjes më 26 shkurt 1907. Padyshim ky ishte dhe qëllimi kryesor.

(3) Vrasja e dhespotit grek të Korçës, Fotit u bë me vendim të Komitetit të Fshehtë të Manastirit. Ky vendim u mor për shkak se shovinistët grekë kishin vrarë pak kohë më parë shkrimtarin dhe patriotin Papa Kristo Negovanin dhe të tjerë. Ata kishin filluar një luftë të hapur kundër lëvizjes kombëtare shqiptare me qëllim që t'i helenizonin shqiptarët e jugut. Në këtë punë të fëlliqur ata kishin edhe përkrahjen e autoriteteve turke.

(4) Andartët ose komitët grekë luajtën një rol të turpshëm kundër popullsisë shqiptare në vilajetin e Janinës e atë të Manastirit. Ata ishin vegla qorre të qeverisë greke dhe zhvilluan një terror të egër jo vetëm kundër patriotëve të njohur shqiptarë, siç është rasti i Papa Kristo Negovanit, por edhe kundër njerëzve të thjeshtë. Andartët me fjalë e me vepra qenë përkrahës të megaliidesë (Greqisë së madhe) dhe u munduan me veprimtarinë e tyre terroriste të largonin shqiptarët nga përpjekjet e tyre për të mësuar gjuhën amëtare, për të meshuar shqip në kishat e tyre etj.

[King_Gentius]

Qatip Mara 16/11/2012 22:30:00

“ PËR LIRINË E SHQIPËRISË NUK MJAFTOJNË KATËR STINË” “ Vullnetari i lirisë “ Themistokli Pollo , në kujtimet e tij përshkruan ngjarjet heroike të Malësisë së Madhe dhe midis të tjersh thotë :”

“Viti 1910 ka qenë viti i një veprimtarie të dendur politike e kulturale në radhët e shqiptarëve të Amerikës. Bëheshin konferenca mbi Shqipërinë, mbi luftën e popullit shqiptar kundër xhonturqëve. Edhe ne e shtuam agjitacionin në radhët e bashkëatdhetarëve tanë. Një ndihmë të madhe na jepte shtypi kombëtar, e cila, në lajmet që botonte mbi luftën çlirimtare në Shqipëri, i entuziasmonte shqiptarët e mërguar në SHBA. Janë mbi lëvizjen kombëtare shqiptare jepnin edhe gazetat e tjera.
Kur në malësinë e madhe shpërtheu kryengritja e vitit 1911 “Atlantia” filloi të botonte lajme të hollësishme për zhvillimin e kryengritjes kundër turqëve. Në një artikull me titull “Amazona shqiptare” gazeta vinte ne dukje trimërinë e kryengritësve dhe të grave Amazona shqiptare që luftonin përkrah burrave e vëllezërve të tyre. Mua më bëri një përshtypje të madhe ky artikull. Ja lexova edhe shokut tim të konakut Gore Dindit. U entuziasmua pa masë.
“ Vëllezërit tanë po bëjnë çudira në Shqipëri” i thashë shokut tim. “ A nuk është turp për ne të rrimë këtu në kurbet, kur atdheu kërkon ndihmën tonë”. Dhe i propozova Gores të shkonim vullentarë e të bashkoheshim me kryengritësit. Gorja pranoi menjëherë. Të nesërmen e lamë punën dhe shkuam në Boston për ta njoftuar Fan Nolin mbi vendimin tonë dhe për të biseduar mbi masat që duheshin marrë për tu hedhur në Shqipëri. Por lajmet mbi kryengritjen e malësorëve shqiptarë kishin çuar peshë edhe patriotët e tjerë të kolonisë. Një pjesë e tyre kishin lënë punën dhe kishin vendosur ashtu si ne të shkonin vullnetarë në Shqipëri. Edhe këta kishin ardhur në Boston.
Ishte fillimi i vitit 1911. Te shqiptarët e Bostonit vihej re një agjitacion i përgjithshëm. Kudo flitej për kryengritjen e malësorëve dhe për nevojën urgjente të dërgimit të vullnetarëve. Atëhere Fan Noli thirri një mbledhje me vullnetarët që donin të të niseshin për në Shqipëri, Në këtë mbledhje ai foli gjerë e gjatë mbi kryengritjen shqiptare mbi heroizmin e kryengritësve duke ngritur njëkohësisht lart inisiativën e vullnetarëve të kolonive Në mbledhje e muarën fjalën edhe vullnetarë , kryesisht korçarët.
Duke u mbështetur në autoritetin e Fan Nolit, u përpoqëm edhe ne të tjerët t’u mbushnim mendjen vullnetarëve korçarë që të vinin me ne në Malsinë e Madhe, ku kishin shkuar vullnetarë nga kolonitë e tjera shqiptare. Gori Dindi dhe unë dëgjuam këshillën e Fan Nolit, i cili para se të niseshim, na porositi të takoheshim në Londër me Ismail Qemalin dhe në Podgoricë të Malit të Zi me Edith Durhamin. Ai më dorëzoi mua një letër për të dy dhe më tha : “Atyre do t’u flisni mbi lëvizjen patriotike të shqiptarëve të Amerikës e udhëzimet për punën tuaj të rëndesishme do t’i merrni nga Ismail Qemali dhe nga udhëheqësit e tjerë të kryengritjes në Podgorocë. Zoti ju ndihmoftë !”

Në skelë na përcollën shumë patriotë. Korrespodenti i një gazete amerikane, emri i së cilës nuk më kujtohet, më nxorri në fotografi dhe të nesërmen në gazetë, përveç fotografisë, u botua edhe një artikull mbi kryengritjen shqiptare. Ishin me të vërtet prekëse çastet e përcjelljes. Neve nuk na e mbante dheu sa të mbërrnim në vendin tonë të dashur
Në Mal të Zi
Stacioni ynë i parë do të ishte Londra, ku duhej të takoheshim me Ismail Qemalin. Por atë nuk e gjetëm në Londër. Na thanë se kishte shkuar në Vjenë. Nga Londra shkuam në Bari dhe pas disa ditësh, pasi u paisëm me një çantë me barna, kaluam në Malin të Zi. Në Podgoricë takuam E.Durhamin i dorëzova letrën. Ajo na pyeti gjerë e gjatë për Fan Nolin dhe për gjendjen e kolonisë shqiptare në Amerikë. Ne e informuam gjerësisht mbi sa kërkonte ajo. E.Durhami na foli për zhvillimin e kryengritjes, mbi operacionin e Shefqet Turgut Pashës dhe mbi tërheqjen e një pjese të madhe të malsorëve kryengritës në Mal të Zi. Kryengritja ishtë në rënie e sipër.
E.Durhami u tregua shumë bujare karshi nesh. Meqenëse në Podgoricë ishte e vështirë për tu strehuar, ajo na ofroi dhomën e saj, ndërsa vetë do të kërkonte një vend tjetër. Gjatë qëndrimit tonë në Podgoricë ne mësuam me hollësi mbi luftën e ashpër që kishin bërë malsorët kundër ushtrive dhe mbi mizoritë e bëra nga Turgut Pasha. Ato ditë u takuam aty me Luigj Gurakuqin, Nuçi Pepon etj. Qëndruam në Podgoricë nja 10 ditë , pastaj me gjithë patriotët e tjerë shkuam në Cetinjë. Meqenëse Mali i Zi filloi të mbante qëndrim të hapur armiqësor kundër nesh dhe nuk na lejoi të qëndronim në tokën malazeze, u larguam të gjithë në Itali.
Nisja për në Gjakovë
Përpara se të niseshim për në Gjakovë, frati na tregoi se ushtria turke ishte e pakët në atë rreth dhe na bëri një përshkrim të karakterit të komandantit turk të garnizonit të qytetit. Të shoqëruar nga malsorë që na dha Frati, hymë në malsinë e Gjakovës. Na pritën shumë mirë. Saliu kishte shumë të njohur. Ai kishte qenë më përpara në ato anë si sekretar i dërguar nga Ismail Qemali e prandaj e thërrisnin Hoxha i Ismail Qemalit.
Në Nikaj- Mertur filluam agjitacionin për kryengritjen. Kudo që kalonim , me këdo që flisnim për kryengritjen e armatosur , na bënte përshtypje gadishmëria e popullsisë për luftë. Në Krasniqe u takuam me Zeqir Halitin dhe Ali Binakun, dy prej udhëheqësve të kryengritjes antiturke në këtë zonë. Në shtëpi të Zeqir Halitit folëm për nevojën e organizimit të një kryengritje të re kundër Turqisë dhe dham mendimin që ajo të fillonte sa më parë..
Por ne, si të thuash kishim ardhur me vonesë në Malsinë e Gjakovës.Ali Binaku na njoftoi se luftimet turqit i kishin filluar disa ditë përpara. Kryengritësit kishin kërkuar tu ktheheshin armët e konfiskuara nga qeveritarët turq; në rast të kundërt do të sulmonin Gjakovën. Autoritet e Gjakovës e kishin parë punën pisk dhe kishin kërkuar një armëpushim prej 10 ditësh derisa të merrnin përgjigje nga qeveria e Stambollit.
Ishte mesi i majit 1912. Duheshin edhe disa ditë derisa të mbaronte afati i armëpushimit. Në qoftëse nuk u kthenin armët në afatin e caktuar, malsorët do ti binin Gjakovës. Ne e kuptuam dinakërinë e autoriteve turke. Na u kujtuan fjalët e fratit të Shalës se ushtria turke ishte e pakët në Gjakovë dhe arritëm në përfundimin se armëpushimin turqit e kërkuan për të fituar kohë, deri sa të sillnin forca te reja. Këtë gjë ua tha Sali Hoxha Zeqir Halitit dhe Ali Binakut, por këtyre nuk u mbushej mendja. Ata nuk donin të prishnin fjalën që u kishin dhënë turqëve dhe kishin vendosur të prisnin mbarimin e afatit të armëpushimit. Sali Hoxha dhe ne të tjerët kërkuam me këmbëngulje që të hidhej kushtrimi për luftë, që të sulmohej Gjakova sa më parë, pa arritur aty ushtria turke ose të paktën të rrethohej Gjakova për të mos lejuar hyrjen e forcave të reja turke në qytet. Më në fund, ata vendosën të thërrisnin në kuvend bajraqet e malësisë së Gjakovës- Krasniqen, Hasin, Gashin, e Rekën. Kuvendi u bë në Krasniqe, në një shesh të hapur , ku burrat ishin ulur këmbëkryq me armët përpara, mbi gjunjë. Më kujtohet mirë mënyra se si e pleqëronin çështjen burrat e malsisë së Gjakovës. Ata Flisnin me radhë, qetë, arsyetonin në lidhje me qëndrimin që duhej mbajtur ndaj autoriteve turke. Ne morëm pjesë në mbledhje por nuk folëm. Më në fund , kuvendi vendosi që komandaniti turk ti kërkohej të pranonte kërkesat e malsorëve, përndryshe do të sulmohej Gjakova për të mos lejuar ardhjen e ushtrive të reja turke. Ky ishte një sukses i agjitacionit tonë e në mënyrë të veçantë i Sali Hoxhës. Në bazë të këtyre vendimeve u mblodhën në Rekë 3500 malsorë, 500 malsorë erdhën nga Shala e Shoshi, sipas premtimit që na kishte dhënë frati. Nga të 4000 malsorët vetëm gjysma ishin të armatosur. Të tjerët do të armatoseshin me armët që do ti rrëmbenin armikut.
Ne organizuam një mbledhje të veçantë me Zeqir Halitin dhe Ali Binakun. Sali Hoxha nguli këmbë përsëri që të goditej ushtruia turke, para se mbaronte afati, ti dërgohej komannantit truk një memorandum në emër të Malësisë . Në të dhjetë pikat e këtij memorandumi që e kishte hartuar Saliu, kërkoheshin përafërsisht këto : kthimi i amëve dhe e drejta për ti mbajtur ato lirisht; liri për të shkruar gjuhën amtare me shkronja latine; hapja e shkollave shqipe, largimi i ushtrisë turke nga Shqipëria dhe kryerja e shërbimit ushtarak të shqiptarëve brenda në Shqipëri, nëpunësi e funksionarët të ishin shqiptarë dhe po të ishte nevoja për turq këta duhej të dinin gjuhën e vendit; përdorimi i të ardhurave për nevojat e vendit; falje e përgjithshme për pjesëmarrësit në kryengritje; dëmshpërblim për shtëpitë e djegura nga operacionet ushtarake turke etj. Sali Hoxha nuk ishte vetëm, një ushtarak i mirë, por edhe një politikan i hollë. Ai u përpoq ti jepte kërkesave një karakter kombëtar, gjë që u pasqyrua në memorandumin e mbartur prej tij.
Një delegacion prej tre malësorësh ua dorëzoi memorandumin autoriteteve turke të Gjakovës. Sali Hoxha shkroi në të njëjtën kohë një letër të gjatë për Bajram Currin dhe Hysni Currin, që ndodheshin në Gjakovë, me anën e së cilës i njoftonte për vendimet e kuvendit dhe memorandumit. Letra iu dorëzua atyre me anën e një malësori. Në bazë të vendimit , forcat e kryengritjes rrethuan Gjakovën dhe zunë rrugët nga mund të vinin përforcime turke.
Takimi me Heroin Bajram Curri , Rifillimi i Zjarrit
Afati i armëpushimit mbaroi, por ashtu siç pritej nuk u muar asnjë përgjigje nga autoritetet turke të Gjakovës. Atëhere në bazë të vendimit të Kuvendit , krerët e kryengritësve u mblodhën në Rekë dhe hartuan planin e luftës; Zefi i vogël do të sulmonte nga malësia rreth Gjakovës , Ali Binaku do të sulmonte fortifikatin e Çapratit nga fusha etj.; telat e telefonave u prenë dhe filloi sulmi kundër karakolleve. Brenda një kohe të shkurtër u muar karakolli kryesor. Në të u zunë robër 60 ushtarë turq, tre oficerë, municione e ushqime, pushkët iu shpërndanë malësorëve të pa armatosur. Robërit u lanë të lirë
Tani sulmet kryesore të kryengritësve u drejtuan kundër fortesës së Çapratit. Malësorët nuk deshën që ne të hynim në luftë, se na quanin miq, por ne nuk mund të qëndronim duarkryq. Sali Hoxha dhe Gore Dindi u bashkuan me kryengritësit e udhëhequr nga Zefi i vogël, ndërsa unë u bashkova me Ali Binakun, i cili e sulmonte Çapratin nga fusha. Fusha ka patur mjaft hendeqe të mbushura me ujë,, por malësorët kishin marrë me vete trarë të cilët i vinin mbi hendeqet dhe kalonin mbi ta. Ali Binaku kishte dhënë urdhër që malësorët të sulmonin natën , por pa shtënë kundër ushtrisë turke, në mënyrë që të kursenin fishekët dhe të mos i jepnin mundësi armikut ti diktonte, meqënëse shumica e pushkëve të kryengritësve ishin martina e kapakllije, që lëshonin flakë. Sulmi mbi Çaprat do të bëhej kur Ali Binaku, i cili do të hidhte parrullën:”Përpara o djem “ Në këtë zonë reparte kryengritësish u ndeshën me forca turke, që i erdhën në ndihmë garnizonit të Gjakovës, nga Shkupi. Në këtë ndeshje u vranë mjaft ushtarë turq; të tjerët u detyruan të ktheheshin nga kishin ardhur.
Brenda në Gjakovë gjendja ishte mjaft e nderë. Bajram Curri me shokë, siç morëm vesh, bënin agjitacion në popullsinë e Gjakovës, që kjo të bënte presion mbi turqit për ti pranuar kërkesat e kryengritësve, Riza Kryeziu nga ana e tij dërgoi edhe një herë lajm që të pushonim luftën, por Hysni Curri dërgoi haber që ajo të vazhdonte. Nuk dihej me saktësi se ç’kishte ndodhur në Gjakovë, por u njoftuam se komanda turke kishte pranuar kërkesat e kryengritësve tani. Bajram Curri dhe Hysni Curri, me të cilët ishte bashkuar tani edhe Riza Kryeziu, na lajmëruan ti pezullonim përkohësisht veprimet.
Sali Hoxha, Gore Dindi dhe unë u takuam me Bajramin dhe Hysniun dhe folëm rreth organizimit të kryengritjes së përgjithshme për të organizuar kryengritjen edhe në këto krahina në mënyrë që të detyrohej qeveria turke të njihte autonominë e Shqipërisë. Ata na dhanë edhe një letër për Aqif Pashën në Elbasan.

[King_Gentius]

Në rrugë për Elbasan

U nisëm nga Malësia e Gjakovës për të kryer misionin që na ishte ngarkuar. Për të hequr dyshimet e agjentëve turq, Sali Hoxha ishte veshur si hafëz me çallme dhe me xhybe, kurse ne i kishim ndërruar emrat : Gorja mbante emrin Hasan dhe unë Mehmet. Mik pas miku arritëm në një fshat të Matit. Kur filluam të faleshim sipas zakonit , i zoti i shtëpisë na tha me të qeshur : “ Mjaft u falët se unë e di cilët jeni. Unë do t’ju shoqëroj me një njeri të sigurtë që të mos bini në duart e qeverisë” . Aty morëm vesh se autoritetet turke kishin lajmëruar se përgatisnim truallin për zbarkimin e trupave italiane në Shqipëri, prandaj duhej të kapeshim gjallë a vdekur.

Në një fshat të Kurbinit, shoqëruesi na dorëzoi te një farë Ismail Efendiu, i cili ishte oficer i xhndarmërisë turke. Ismail Efendiu kishte marrë urdhër që të na kapte, prandaj kishte nxjerrë 100 xhandarë, të cilët na kërkonin nëpër fshatra. Por, ja ne ramë në shtëpi të tij. Ai u bind që ne nuk ishim agjentë italianë, por patriotë shqiptarë, që luftonim për lirinë e Shqipërisë. Ai na priti mirë dhe na siguroi se nuk do të pësonim gjë. Për të mos rënë në sy të xhandarëve që na ndiqnin, ai lajmëroi në Kurbin Abdi Toptanin, që të na fshihte në një vend të sigurtë. Për të mbuluar gjurmët, ai do ta rrethonte shtëpinë e Abdi Toptanit, prandaj duhej të qëndronim të fshehur në pyll. Dhe kështu ngjau.

Abdi Toptani na priti mirë e na fshehu në pyll, ku qëndruam dy ditë. Xhandarët e rrethuan shtëpinë e tij, e kontrolluan dhe pasi nuk gjetën gjë, u larguan. Të shoqëruar nga njerëzit e Abdi Toptanit, u larguam nga Kurbini dhe ramë në shtëpi të Irfan Ohrit. Këtij, ashtu si dhe Abdi Toptanit, i treguam mbi kryengritjen në Kosovë dhe theksuam nevojën e organizimit të një lëvizje të përgjithshme kundër Turqisë. Ndryshe nga Abdiu, Irfan Ohri na la përshtypjen e një njeriu shumë të frikshëm.

Ai bile nuk u interesua shumë për kryengritjen që kishte shpërthyer në Kosovë. Duke biseduar me të, unë nxora ditarin të shënoja ngjarjet e ditës. Këtë ditar e kisha filluar që kur isha në Mal të Zi. Por Irfani më këshilloi ta digjja menjëherë, sepse po të binte në dorë të turqve do të merrja në qafë të gjithë miqtë e shokët, që na kishin strehuar. Unë e dëgjova dhe e dogja ditarin. Sot e kujtoj me keqardhje të madhe atë që bëra. Gjatë rrugës për në Elbasan qëndruam një javë në Manastirin e Shën Gjon Vladimirit. Ishim të rraskapitur e kishim nevojë të çlodheshim, Në Manastir na mbajti shumë mirë prifti patriot i atjeshëm.

Në Elbasan u takuam me Aqif Pashën, i dorëzuam atij letrën e Bajram Currit dhe i treguam gjerë e gjatë për ngjarjet në Kosovë dhe për takimet që kishin bërë gjatë udhëtimit tonë. Me Aqif Pashën biseduam sidomos për organizimin e kryengritjes së përgjithshme . Ai na foli për lëvizjen në zonën e Elbasanit, për çetat që vepronin në ato anë. Sipas tij , lëvizja ishte më e dobët në krahinën e Çermenikës. Atje patriotët kishin mundur të arrinin pak suksese me anën e Teqesë së Martaneshit. Aqifi më porositi të shkonim në Malësi të Dibrës për të ndihmuar në propangandimin e kryengritjes së përgjithshme dhe me anën e krerëve patriotë të Dibrës , të tërhiqeshin akoma më shumë në luftë fshatrat e Çermenikës. Ai na dha një letër për Mersin Demen në Homesh dhe na porositi të takoheshim përsëri me të (Aqifin) kur të ktheheshim nga Dibra. .

Në çetat në jug

Ne të dy me Goren morëm rrugën për në jug. Në çdo fshat vazhduam të bënim agjitacion për kryengritjen e përgjithshme. Nga mesi korrikut 1912 arritëm në Cakran. Në shtëpinë e Bektash Cakranit, të cilit i dorëzuam listën e Aqif Pashës, takuam edhe Shadin Kolonjën dhe biseduam me të gjerë e gjatë. Atë ditë na erdhi lajmi se Tajar Tetova dhe Pandeli Calja me 200 kryengritës kishin çliruar gjithë Dangëllinë. Në Cakran kishin ardhur nga Vlora Niko Poçka, Thanas Floqi, Qazim Kokoshi, e të tjerë dhe kërkuan të na takonin. Ata na folën për kryengritjen që kishte shpërthyer në gjithë Shqipërinë e jugut.

Prej Cakranit shkuam në Hekal, ku morëm vesh për mbledhjen që do të bëhej në Qafën e Sinjës. Me të birin e Musa Aga Hekalit u nisëm për në Sinjë. Por nuk arritëm në kohë për të marrë pjesë në mbledhjen ku ishin formuluar një memorandum me 12 kërkesa. Atje u takuam me Pandeli Calen dhe me udhëheqësit e tjerë të kryengritjes. Unë u bashkova me çetën që udhëhiqej nga Ismail Klosi , i cili më mbante pranë dhe më pyeste për veprimtarinë patriotike të kolonive shqiptare të Amerikës, për kryengritjen në Kosovë etj. Ato ditë çetat iu afruan Vlorës.

Kur arritëm te Qafa e Koçiut , u vendos që të mos sulmohej qyteti, por të hynte një Komision dhe tu kërkonte autoriteteve turke, nën kërcënimin e sulmit mbi qytetin që të lejonin të dërgonte telegrafisht memorandumin në Stamboll dhe në kancelaritë evropiane. Komisioni i zgjedhur nga kryengritësit e kreu detyrën me sukses. Kryengritësit u drejtuan pastaj për në Fier. Autoritetet turke me ushtrinë e xhandarmërinë , që kishin në dispozicion , u përpoqën ta ndalonin hyrjen tonë në qytet. Por administrata turke e çthurur nuk ishte në gjende ta pengonte marshimin tonë .Me ndërhyrjen e Ymer Pashë Vrionit , ato gjetën shkas për tu tërhequr . Ne hyjmë në Fier dhe prej andej e dërguam edhe një herë telegrafisht memorandumin e Sinjës në po ato drejtime që e dërguam nga Vlora.

Ngritja e Flamurit Kombëtar në Frashër

Çetat u shpërndanë kur erdhi njoftimi nga Kosova se ishin pranuar nga qeveria turke të 14 kërkesat e paraqitura nga Hasan Prishtina. Por unë u sëmura rëndë, para se të shpërndaheshin kryengritësit isha dobësuar pa masë nga lodhja e madhe Me kujdesin e shokëve, më shpunë përsëri në Hekal ku erdhi e më mori im atë dhe prej andej shkova në fshatin tim të lindjes në Frashër. Këtu më zuri lufta ballkanike dhe Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë. Lajmin e Shpalljes së Pavarësisë ne e morëm me disa ditë me vonesë. Ai na u njoftua nga Çorovoda .Menjëherë u mblodhën fshatarët për të kremtuar festën e madhe. Unë me disa shokë shkuam tek Mydiri, të cilit i kërkuam që në vend të flamurit të Turqisë , të ngrihej flamuri shqiptar. Mydiri Muço Karafili, nuk kundërshtoi bile u bashkua me ne. Më erdhi keq nuk kisha me vete flamurin e madh e të bukur që ja kisha dorëzuar Ded Gjon Lulit. Por pa humbur kohë , sipas vizatimit që bëra mbi një pëlhurë porositëm vajzat e fshatit ta qëndisnin sa më parë.

U përgatitën kështu dy flamuj. Lajmi mbi ngritjen e flamurit kombëtar u dha edhe në fshatrat përreth. Brenda pak orëve , në Frashër u grumbulluan një mumur i madh njerëzish . Të gjithë shkuam në ndërtesën e mydirllëkut dhe aty, ne mes gëzimit të përgjithshëm ngritëm flamurin kombëtar. Frashëri i Abdylit, Naimit, Samiut , pa të valojë , pas 500 vjetësh , flamurin e lavdishëm të Skënderbeut.

( Pjese nga libri “Frasherlliu akademik Stefanaq Pollo” shtepia botuese “Morava” Tirane 2011 )



http://www.fjalaelire.com/personazh/16514.html

[sherri]

[SIZE="2"]JETA E NJË AMERIKANI TË JASHTËZAKONSHËMKUSHTUAR SHQIPËRISË

NGA MAL BERISHA


Në agimin e shekullit të nëntëm- bëdhjetë, kur mijëra shqipëtarëdo merrnin rrugën e mërgimitdrejt Botës së Re, këtu në Amerikën esapozbuluar për ta, jetonte njëamerikan që bëri të kundërtën e kësaj.Ai mori rrugën për në Shqipëri. Dhe kyishte Çarls Telford Erikson, i cili kishtevendosur të lundronte tërësisht kundër rrymës.I biri i dy emigrantëvesuedezë, bujq në Illinois, i lindur nëvitin 1867, edukuar fillimisht nëvendlindje e më pas në Yale UniversityDivinity School, i përgatitur për jetënme një frymë asketizmi dhe human-izmi të pashembullt, ai iu bashkua Bor-dit Ndërkombëtar të Misionerëvë nëBoston dhe mori një emërim nëShqipëri. Në fakt Shqipëria ishte po aqe panjohur për të sa ç’mund të jetë për ne sot një planet ende i pazbuluar.Ishte 1 gushti i vitit 1908,kur 41 vjeçari Telford bashkë me tëshoqen Kerry dhe tre fëmijët, Luis,Paul dhe Earl, morën udhën me avul-loren “Republika” nga Bostoni për nëSelanik. Më datën 13 shtator 1908 ataarrijnë në Korçë. Brenda dy javë qën-drimi Eriksoni vuri re se ky ishte njëqytet i zhvilluar, me shtëpi të bukuradhe rini të veshur mirë, të kthyer ngaAmerika të cilët flisnin një anglishteslang si kjo:
“Har ju? Ju Merikan? Yes, I bin to Merica. Hoë you like Korça?Yes, very nice but Merika better. Makedamn lot money in Merika….”
Ai vendosi të largohej ngaKorça, ku vepronte misioni i tij i për-faqësuar nga Phyeniks Kenedi dhemotrat Qiriazi e Gregor Cilka, dhe tëshkonte në Tiranë. Në një udhëtim ek-zotik, ai kaloi në rrugën transversalelindje – perëndim nga Korça nëSarande, Korfuz dhe me një avullore,në Durrës.Erikson arrin në Tiranë në16 Tetor 1908. Për afro një vit rrjeshtEriksoni banon në Rrugën e Dibrës,qëndron, bisedon, dhe njihet me tiran-asit, me të cilët bëhet mik i ngushtë,dhe shtëpia e tij kthehet në shtëpinë etë gjithëve. Aty familja e tij shtohetedhe me një vajzë të vogël. Por do të përzihet prej andej nga administrataturke. Ai vendos të shkojë në Elbasandhe t’u bashkohet përpjekjeve të patri-otëve shqipëtarë për hapjen e shkollaveshqipe. Aty ai njihet me shumë patri-otë, ndër të cilët me Lef Nosin dheAqif Pashë Elbasanin, për të cilin aishkruan me nderimin më të madh.Bashkëpunon me Kristo Dakën dheLuigj Gurakuqin. Ai i hyn punës dhehap një shkollë e cila nuk pati jetëg- jatësi mbasi turqit e rinj e konfiskojnëdhe e kthejnë atë në depo baruti. Nëvitin 1910, ai bëhet dëshmitar imasakrave të ndërmarra nga ShefqetTurgut Pasha.Me 24 Tetor 1910 arrestohet prej turqve dhe internohet në Manastir.Do të duhen shumë ndërhyrje të Am- basades Amerikane në Stamboll që aitë lirohet prej andej dhe, me gjithëkëshillat që mos të kthehet më nëShqipëri, pasi përbënte një rrezik shumë të madh, ai përsëri nuk i ndahetElbasanit. Ministri i Jashtëm turk RifatPasha i thotë Ambasadorit AmerikanShtraus se Eriksoni është shqiptar me pashaportë amerikane, pasi flet shqipdhe e duan tërë shqiptarët, pa dallimfeje.Me t’u kthyer në Elbasan, atë e pllakosnjë fatkeqësi shumë e madhe. Djali imadh Earl, dëmtohet duke luajtur në bodrumin e shtëpisë dhe Eriksoni de-tyrohet ta dërgojë në Zvicër. Djali vdesdhe kjo ndodh pikërisht midis tetoritdhe dhjetorit 1912, kur Shqipëria sh- pallet e pavarur dhe për fat të keq pushtohet menjëherë nga serbët.Gjatë kthimit për në shtëpi,ai arrestohet nga autoritetet pushtueseserbe të Portit të Durrësit dhe mbahetnjë jave në izolim. Serbët urdhërojnëmenjëherë dëbimin e tij, si mik i shqip-tarëve dhe armik i serbëve. Shkon nëElbasan dhe nën kërcënimin e bajone-tave serbe në dhjetor 1912 bashkë mefëmijët dëbohet nga Shqipëria.Rikthehet në Shqipëri, herë pas here, vetëm, por edhe me miq tëtillë si Edith Durham, Aubrey Herbert,Henry Nevingson. Takohet me major-domon e Princ Vidit dhe mëson tërë in-trigën dhe tragji-komedinë evropianetë emërimit të Princit. Ai njihet edheme patriotët shqiptarë në Shqipëri dhenë mërgim. Mban fjalime për Shqipërinë ne Itali, në shoqatat anglo – amerikane në Napoli, në Angli egjetkë. Takohet me Ismail Qemalin nëItali. Në vitin 1914 i bashkohet Kryqittë Kuq Ndërkombëtar për zonën emjeruar të Puljas. Rasti e sjell të bashkëpunojë me Zonjën Uillson.(emri i gruas) Ai viziton refugjatëtshqipëtarë të dëbuar nga Mali i Zi dheKosova drejt Shkodrës dhe Qerretit tëKavajës si dhe nga Çamëria drejtVlorës. I shkruan për ta Sir EduardGreyt. Në vitin 1918 emërohet Drejtor i Kryqit të Kuq Ndërkombëtar për Ital-inë.
KONFERENCA E PAQESNË PARIS, 1919.
Njëherazi me këtë emërim ai merr njëftesë nga VATRA jonë e nderuar për t’u bërë anëtar i Delegacionit Shqiptar në Konferencen e Paqes në Paris. Paasnjë mëdyshje, ai braktis të tëra priv-ilegjet e një pune shumë të mire, hu-mane, të mirëpaguar dhe niset për nëParis. VATRA ishte bërë lobuesja krye-sore për ruajtjen e Shqipërisë nga cop-timi që i kanosej nga Traktati i Fshehtëi Londrës. Eriksoni do të fllase tashmënë emër të saj.Eriksoni i bashkohet delega-cionit shqiptar të drejtuar nga TurhanPasha, me Mehmet Konicën, MikelTurtullin, Lef Nosin, At Bumçin eMitat Frasherin. Ai menjëherë takohetme delegacionin amerikan dhe konsta-ton se të njëmijë antarët e delegacionitamerikan që shoqërojnë Uillsonin nuk ia kanë idenë për Shqipërinë. Ai shehse interesat italiane po shkatërrojnë atëShqipëri të mbetur, për shkak të Trak-tatit të Fshetë të Londrës së vitit 1915;konstaton se Lloyd George dheClemensau janë të dehur nga karizma eVenizellsit dhe propaganda anti-shqiptare greke.Ai menjehërë ia fillon punësdhe shumë shpejt arrin të bindë njërin prej këshilltarëve të afërt të Presiden-tit për drejtësinë e kërkesave të Shqip-tarëve. Ai konstaton se në përbërjen edelegacionit amerikan (Write) të pak-tën një delegat punonte për interesatgreke. Pastaj ai shkruan letra pa fund. Njohja e mëparshme me Zonjën Uill-sonit, sipas biografit të tij Fusine,mund të ketë qenë çelësi i suksesit tëEriksonit në tërheqjen e vëmendjes sëvetë Presidentit ndaj çështjes shqiptare.Por vetë Erikson e pranon se Uillsonkishte një dijeni të mëparshme për çështjen shqiptare, çfarë na bën të kup-tojmë se takimi i Nolit në udhëtimin efamshëm të Presidentit në Mayfloëer me datën 4 korrik 1918 kishte bërë punën e vet.Erikson takon kreun e Di-vizionit të Ballkanit, Dr. U.L Uester-man, dhe z. Clive Day. Ai mëson prejtyre se Presidenti gjendet i rrethuar dhei izoluar nga “katër të fortët” të cilët, për çdo gjë që kishte të bënte me Bal-lkanin, pyesnin Venizellosin. Kështu aivendos që t’i dërgojë një letër ZonjësUillson, me lutjen për t’i dorëzuar Presidentit një letër bashkëngjitur metë, për ShqipërinëDisa ditë më vonë Eriksonimerr një mesazh prej Sekretarit tëPresidentit me anë të të cilit ai kërkonmë shumë shpjegime rreth kërkesavetë delegacionit shqiptar. Ai e dërgonatë nëpëmjet të një letre të gjatë e tëqartë. Fill pas kësaj letre pason njëdeklaratë e lëshuar nga Uillson, e pub-likuar në Paris Press. Ajo fillimisht paraqet shqetësimet për pretendimet eItalisë ndaj Fiumes dhe me pas i hedh poshtë si të bazuara thjesht në interesadhe jo në principe. Bazuar në 14 pikate tij, Ai thote:
“Nuk janë në pikëpyetje “interesat”,por të drejtat e popujve, sundim-tarët e të cilëve kurrë nuk i kanëmarrë parasyshë kërkesat e tyre”.
Duke u thelluar më tej në këtëdeklaratë ai do ta mbyllte atë me këtofjalë:Unë refuzoj të pranoj se,meqë Qeveria e Shteteve të Bashkuaranuk ka qenë palë në këtë traktat, (Ështëfjala për Traktatin e Fshehtë të Lon-drës) të ketë qenë në fakt edhe tërësishte panjohur me ato që ato janë vendour aty. Dhe e mbyll me frazën:
“Rrethanat e reja e kanëtransformuar atë në një copë letërpa vlerë.”
Kur delegacioni shqiptar e lexoi këtëdeklaratë befasuese, ata kërcyen ngagëzimi dhe kishin arsye të besonin seishte letra e tyre që kishte bërë që Pres-identi të reagonte për herë të parëkundër Traktatit të Fshehtë të Londrësme Italinë.”Fill pas kësaj Presidentin do ta pristenë tavolinë teksti i një letre tjetër, ngae cila po citoj:
Shkëlqesisë së tij Uoodrou Uillson,President i Shteteve të Bashkuara,Zotëri,A do të na lejoje ne, për-faqësuesve të një kombi të vogël, qëgjithmonë i ka vlerësuar nderin,drejtësinë dhe guximin si virtytet mëtë larta, t’u shprehim mirënjohjenmë të thellë për ndjesitë tuaja fisniketë cilave iu keni dhënë shprehje tëtilla kaq të fuqishme?Pastaj letra vazhdon:Tani ne e dimë se kauza jonë humbvetëm nëse humbet kauza juaj, sepsetë dyja janë një, dhe ajo do tëndodhë vetëm nëse vetë Zoti dësh-ton, që do të thotë, KURRË.Pastaj ajo mbyllet me mirësjellje enënshkruar nga të njejtët delgatë,Konica, Turtulli Erikson.Fill më pas ata marrin këtë letër ngaPresidenti Uillson, të cilën po e citoj:Të dashur zotërinj,E kam të vështirë, që në mes të njëdite kaq të ngarkuar me punë, t’jushpreh si duhet se sa shumë u gëzovakur mora letrën tuaj të datës njëzete katër prill, dhe se sa thellësisht jami interesuar të shoh principet e paqessë vërtetë të zbatuara mebesnikërinë më të madhe.Me nxitimin më të pashmangshëm,Sinqerisht i JuajiUoodrou Uillson.

[sherri]

..........Përkundër intrigave në KonferencëEriksoni bashkë me delegatët shqiptar vazhduan betejën me letra njëra pastjetrës. Ata dolën në mbrojtje të terri-toreve të Jugut duke kujtuar padrejtës-inë e vendimit të Konferencës sëAmbasadorëve të vitit 1913. Citoj:
“Tërë Kombi Shqiptar njëzëri kanjë kërkesë: Traktati i Londrës ivitit 1913, ka lënë më shumë se gjys-mën e territorit të tij të ligjshëm, menjë popullsi 90 përqint shqiptare, nëduart e Malit të Zi, Serbisë, dhe Gre-qisë. Kështu afro një milion shqip-tarë mbetën jashtë kufijve nëkundërshtim me të tëra të drejtat eshenjta dhe vullnetin e kombit të vet.Nëse drejtësia do të vihet ndonjëherënë vend, nëse interesat e kombevemë të vogla “tani e tutje do të ruhenme ndershmëri ashtu si edhe të drej-tat e atyre më të mëdhenj”, atëherëkëto territore, dhe popullata që jeton në to, duhet të kthehen aty ku e kanë vendin, sipas dëshirës së vetëpopullit”.
Në këtë kohë vërshuanmemorandume nga tëra anët, duke fil-luar nga Federata Pan-ShqiptareVATRA e Amerikës,e deri ngaKolonitë Shqiptare në Zvicër, Rumani,Turqi. Atyre do t’i bashkohet edheHerbert Adams Gibbons[1], korre-spendenti special i AP, i cili do t’i dër-gojë më pas Presidentit Uillson njëtelegram shumë të gjatë.Erikson vendos t’i shkruajë përsëriUillsonit dhe t’i kujtojë deklaratën evetë atij:
“Asnjë popull nuk mund të detyro-het të jetojë nën sovranitetin e njëpopulli tjetër me të cilin nuk dëshi-ron të jetojë”.
Siç dihet Konferenca ePaqes në Paris, nën ndikimin e Presi-dentit Uillson, ruajti tërësinë territori-ale të Shqipërisë në kufijtë eKonferencës së Ambasadorëve nëLondër, më 1913, injoroi Traktatin eFshehtë të Londrës së vitit 1915 dhe ihapi Shqipërisë udhën drejt anë-tarësimit në Ligën e Kombeve.
*****
Tani Eriksoni mund të konsiderohej sinjeriu i Vatrës. Në vitin 1920 ai emëro-het Komisioner i Qeverisë Shqiptarenë Uashington dhe më pas QeveriaAmerikane, pasi e njeh Shqipërinë sishtet të pavarur, e emëron atë Diplomatnë Ambasadën Amerikanë në Tiranë nëvitin 1922. Më pas ai, në një miqësi same Nolin sa me Zogun, ndërmerr hap- jen e Shkollës Bujqësore të Kavajës ecila përbën një ndër faqet më të ndrit-ura të biografisë së Eriksonit dhe nëfakt një ndër arritjet më të mëdha nëhistorinë e arsimit shqiptar. Bashkë metë ai hap edhe Kolegjin e vajzave nëTiranë dhe në Kavajë.Me datën 24 Gusht të viti1931 Eriksoni merr dekoratën Medlja eArtë e Skënderbeut, nga Mbreti Zog,dhe në vitin 1937 ai ftohet nga MbretiZog dhe merr pjesë si i ftuar nderi në përvjetorin e 25 – të të Shpalljes sëPavarësisë.
PJESA E II-TË SAN FRANCISKO
Në vitin 1945 ne e shohim atë tëshfaqet përsëri në Konferencën e SanFranciskos si delegat i VATRËS.Siç dihet Qeveria Komunistee sapoardhur në pushtet në Tiranë, nuk ishte e njohur. Kështu VATRA moriedhe një herë rolin e saj historik dhedelegoi përsëri Eriksonin. Ai shkoi nëSan Francisko dhe u vendos në HotelinMaxt prej nga do të korrespondonteme delegacionin amerikan për intere-sat e Shqipërisë. Që aty ai mendonte për atë që kishte përjetuar 26 vjet më parë në emër të Shqipërisë në Paris.“Pas kaq vitesh, gjatë të cilave unëkam bërë të pamundurën, si një mik iatij vendi aq të dashur për mua, por thuajse pa asnjë mik, ende mendoj për ato fjalë të Presidentit Amerikan, Uill-son, të cilat në atë kohë më erdhën sifjalët më të ëmbla që kisha dëgjuar ndonjëherë”.Më 13 Maj 1945, Erikson idërgon një letër Senatorit amerikan tëMichiganit Vadenburg i cili mori pjesënë themelimin e OKB – së, në të cilëni shpjegonte për lidhjet e tij meShqipërinë në një periudhë prej 30vjetësh. Erikson o të flasë tashmë nëemër të pesëdhjetë mijë shqiptaro – amerikanëve dhe dy milion shqip-tarëve në Ballkan, të cilët nuk kishin patur mundësi përfaqësimi në Konfer-encën e Kombeve të Bashkuara.Të nesërmen ai do të marrrë përgjigje nga senatori ku i thuhet se ekishte marrë letrën dhe se do tëmundohej të gjente kohën për t’utakuar.Më pas bie në sy korrespendenca e përditshme e Eriksonit me kryetarin eVatrës z.Panariti prej të cilit merr ud-hëzime të pandërprera. Me datën 15Maj 1945 nga G.M. Panariti nëBoston, ai merr një letër në të cilën nëmes tjerash i thuhej:
I dashur Dr. Erikson,
…Ju e kuptoni, pa dyshim, se çështjashqiptare nuk është çështje person-alitetesh. Ne duam të mbështetim Hox-hën, jo pse ne mendojmë se ai është imirë, por se është në kontroll të plotë tëvendit, dhe se besojmë se duke embështetur atë, mbështetim PopullinShqiptar…Me 16 maj, Eriksonit i ofro-het takim me një zyrtar amerikan, DeitC Poole, për të diskutuar çështjet eduhura. Ai vijon komunikimin e përditshëm sa me Vatrën sa me dele-gacionin amerikan. Por kulmin e kësajkorrespendence e arrin me letrën e tijdërguar Presidentit Amerikan.Ajo u botua në Gazetën“Dielli” të datës 19 Maj 1945, në tëcilën thuhet në mes tjerash:
“ E quajmë të tepërt t’u themi kën-donjësve tanë se cili është Dr. Ç.TErikson, i cili përfaqëson Vatrën nëKonferencën e Kombeve tëBashkuara në San Françisko.Mjafton të kujtojmë se Dr. Eriksonka më shumë se 35 vjet që punon përpopullin shqiptar. Veprimet e tij nëSan Françisko do t’i botojmë në njëraport të plotë kur të vijë koha.”
Me rastin e emërimit të tij prej Vatrës,Dr. Erikson i dërgoi Presidentit Tru-man telegramin e mëposhtëm:
Presidentit, Harry Truman:Shtëpia e BardhëUashington D.C.Njëzet e pesë vjet më parë, Presi-denti Uillson i dërgoi këtë kabllo-gram zotërinjve Lloyd George,Clemenceau e Frank Polk në Kon-ferencën e Paqes në Paris:“I will never consent, nor the Amer-ican People consent that the Alban-ian Nation who have struggled twothousand years for their liberty shallbe sacrificed to the political ambi-tions of their neighbors” WidrowWillson“As unë as populli amerikan kurrënuk do të bien dakord që popullishqiptar, i cili ka luftuar dy mijë vjetpër lirinë e tij, të sakrifikohet për hirtë ambicieve politike të fqinjëve tëvet”.Ai e shpëtoi Shqipërinë nga ndarjadhe zhdukja. Sot rreziku ështëpërsëri i madh dhe unë ju kërkoj juve që të ndihmoni në emër tëdrejtësisë dhe humanizmit.C.T.EricksonDelegat i Federatës Pan ShqiptareVATRAHotel Manx.
Kështu Erikson mbyll veprimtarinë etij në emër të Vatrës me Konferencëne San Françiskos për të vijuar meveprimtari tjera në dobi të Shqipërisë.Ai do të japë emisione në shqip, do tëangazhohet në fondin e ndihmave derinë fund të jetës.Veç tjerash ai na ka lënëtrashëgim librin e tij “SAGA ESHQIPTARËVE” një ndër historitëmë të bukura të shkruara ndonjëherë për ne shqiptarët nga autorë qofshin tëhuaj, qofshin shqiptar. Veprën e Erik-sonit të plotë e kam përkthyer dhe do ta botoj në kuadër të 100 vjetorit të Sh- palljes së Pavarësisë, por kopjen e tijtë parë, “bocet”, e kam printuar dhe ekam sjellë si dhuratë për Vatrën tonë100 vjeçare në nderim të saj dhe atijaktivisti, martiri dhe heroi amerikan qëi kushtoi jetën dhe familjen Shqipërisëqë ditën qe shkeli në të.Më në fund, më lejoni tëthem se Eriksoni erdhi në Shqipëri simisionar, u kthye në edukator, u trans-formua në politikan, veproi si diplo-mat, kërkoi fushave të naftës siinxhinier gjeolog, shkruajti si histo-rian, meditoi si filozof, frymëzoi si pa-triot VATRAN dhe, iku nga kjo jetë sinjeriu më i dashur i Shqipërisë