Lidhja e Prizerenit

[rilinda]

Lëvizja Kombëtare Shqiptare mbështetjen politike, morale, materiale e luftarake duhej ta kërkonte te shtresat e gjera të popullit dhe te bashkimi i të gjitha forcave shoqërore e politike të kombit shqiptar, pa dallim feje, krahine e përkatësie shoqërore.

Lëvizja kombëtare, të cilën e udhëhoqi Lidhja Shqiptare e Prizrenit, lindi nga vrulli atdhetar i shtresave më të ndryshme të popullsisë së Shqipërisë dhe u zhvillua në truallin historik të përgatitur gjatë dhjetëvjeçarëve të mëparshëm nga lëvizja e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ajo shënoi një hap të madh cilësor nga pikëpamja e platformës ideologjike, e kërkesave politike dhe e frontit luftarak, në krahasim me lëvizjen çlirimtare të dhjetëvjeçarëve të kaluar. Lidhja e Prizrenit ishte e para lëvizje çlirimtare me karakter kombëtar, në të cilën morën pjesë të gjitha krahinat e Shqipërisë dhe në të cilën u kombinuan të gjitha format e luftës çlirimtare, që nga kuvendet popullore deri te parashtresat politike, që nga misionet diplomatike deri te kryengritjet e armatosura. Ajo ishte e para lëvizje masive, e cila synoi të përmbushte programin madhor të Rilindjes Kombëtare Shqiptare në kushtet e Krizës Lindore të viteve 70 të shek. XIX - njohjen e kombit shqiptar si një bashkësi të pandarë, mbrojtjen e tërësisë territoriale të atdheut dhe formimin e një shteti shqiptar autonom e demokratik.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit shënonte, si organizatë, një hap të madh cilësor nga pikëpamja e funksioneve politike, e shtrirjes territoriale dhe e mjeteve të luftës në krahasim me besëlidhjet e mëparshme. Ajo ishte e para organizatë kombëtare që krijoi degë të saj në të gjitha krahinat shqiptare dhe e para organizatë atdhetare që përdori për interesat e lartë të atdheut krahas pushkës edhe penën. Për më tepër, Lidhja Shqiptare e Prizrenit ishte e para organizatë, e cila jo vetëm u vesh qysh në fillim me funksione pushtetore, por arriti në fund të fitonte atributet e një qeverie të përkohshme shqiptare, pothuajse krejtësisht të pavarur nga autoriteti i Perandorisë Osmane.

Lidhja Shqiptare e Prizrenit për herë të parë sfidoi prepotencën e Fuqive të Mëdha, agresivitetin e monarkive fqinje dhe arrogancën e Portës së Lartë. Nën udhëheqjen e atdhetarëve më të përparuar ajo mundi t’i nënshtronte armiqtë e brendshëm, t’i izolonte bashkudhëtarët e përkohshëm dhe të merrte karakterin e një fronti të gjerë, duke e udhëhequr Lëvizjen Kombëtare Shqiptare në mënyrë të shkallëzuar, por gjithnjë në ngritje, derisa arriti në veprën e saj më kulmore, në formimin e qeverisë së përkohshme shqiptare.

Lidhja e Prizrenit u shtyp pasi erdhi deri në pragun e sendërtimit të programit të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Materialisht ajo u shtyp nga dhuna ushtarake dhe nga terrori policor i Perandorisë Osmane. Në të vërtetë ajo u mbyt edhe nga konspiracioni ndërkombëtar që organizuan kundër saj Fuqitë e Mëdha. Por edhe pse u shtyp, ajo pati një varg arritjesh me rëndësi të madhe historike.

Gjatë viteve 1878-1881 u bënë hapa më të mëdhenj sesa gjatë dhjetëvjeçarëve të kaluar në procesin e bashkimit të shqiptarëve, pavarësisht nga dallimet fetare, përkatësia shoqërore, shpërndarja krahinore dhe pikëpamjet politike, në një bashkësi të vetme kombëtare, e cila, për më tepër, u sanksionua edhe në llogoret e luftës së udhëhequr prej saj për të mbrojtur tërësinë tokësore të atdheut dhe për të formuar shtetin kombëtar shqiptar.

Me qëndresën e armatosur që zhvilloi për mbrojtjen e Plavës, të Gucisë, të Hotit, të Grudës, të Kelmendit e të Ulqinit, Lidhja Shqiptare e Prizrenit tregoi se trojet shqiptare nuk mund të trajtoheshin si plaçkë tregu për të kënaqur interesat e Fuqive të Mëdha ose lakmitë pushtuese të monarkive fqinje. Madje, në saje të kësaj qëndrese ajo i detyroi Fuqitë e Mëdha jo vetëm të rishikonin tri herë me radhë vendimet e tyre në lidhje me përfitimet e Malit të Zi në dëm të trojeve shqiptare, por edhe të hiqnin dorë përfundimisht nga lëshimi i Çamërisë shqiptare në dobi të Mbretërisë Greke.

Me karakterin kombëtar që përshkoi veprimtarinë e saj trevjeçare, Lidhja Shqiptare e Prizrenit e përmbysi tezën që mbronin Fuqitë e Mëdha dhe shtetet fqinje ballkanike, sipas së cilës mohohej ekzistenca e kombit shqiptar; ajo vërtetoi në shkallë ndërkombëtare se populli shqiptar ishte një komb i formuar, liridashës, atdhetar, me aspiratat e veta dhe i vendosur për të krijuar shtetin e vet kombëtar. Edhe pse shqiptarët nuk i fituan gjatë Krizës Lindore të drejtat e tyre kombëtare, në saje të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit çështja shqiptare hyri tanimë në veprimtarinë diplomatike ndërkombëtare si një nga problemet e mprehta që kërkonte zgjidhje në çdo rregullim të ardhshëm të Evropës Juglindore.

Me veprimtarinë pushtetore, që zhvilloi sidomos gjatë muajve të fundit të jetës së saj, Lidhja Shqiptare e Prizrenit hodhi gjithashtu poshtë tezën tjetër të propaganduar aq shumë nga armiqtë e Shqipërisë mbi paaftësinë e shqiptarëve për vetëqeverisje dhe provoi në truallin konkret se ata tashmë ishin të përgatitur politikisht për të pasur shtetin e tyre kombëtar.

Lidhja Shqiptare e Prizrenit i dha një shtytje të paparë deri atëherë edhe lëvizjes kulturore shqiptare; përparimet e arritura brenda tre vjetëve të jetës së saj në fushën e mendimit shoqëror, të letërsisë publicistike dhe të krijimtarisë letrare ishin më të mëdha, sesa hapat e kryer gjatë dhjetëvjeçarëve të mëparshëm.
Lidhja e Prizrenit krijoi më në fund një pikë të shëndoshë referimi si me programin e saj politik, ashtu edhe me formën e saj organizative për lëvizjet e mëvonshme çlirimtare të shqiptarëve deri në fitoren e pavarësisë kombëtare, në nëntor të vitit 1912.

Nga ana tjetër, Lidhja e Prizrenit u dha shqiptarëve edhe një varg mësimesh të rëndësishme. Sukseset e saj treguan se autonomia e Shqipërisë ishte një synim i realizueshëm, por shtypja e saj tregoi se fitorja përfundimtare e autonomisë kalonte nëpër rrugë të vështira dhe se duheshin përpjekje të tjera vigane për arritjen e saj. Historia e Lidhjes tregoi se pengesa kryesore për krijimin e shtetit kombëtar shqiptar nuk vinte vetëm nga Perandoria Osmane, por edhe nga faktori ndërkombëtar. Shqiptarët u bindën se luftën çlirimtare duhej ta zhvillonin duke u mbështetur në radhë të parë në forcat e tyre njerëzore e materiale dhe se duhej të punonin njëkohësisht për të siguruar përkrahjen e Fuqive të Mëdha, sidomos të atyre që kishin filluar të anonin nga zgjidhja e drejtë e çështjes kombëtare shqiptare. Lidhja provoi gjithashtu se brenda vendit Lëvizja Kombëtare Shqiptare mbështetjen politike, morale, materiale e luftarake duhej ta kërkonte te shtresat e gjera të popullit dhe te bashkimi i të gjitha forcave shoqërore e politike të kombit shqiptar, pa dallim feje, krahine e përkatësie shoqërore. Veprimtaria e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit tregoi, më në fund, rëndësinë e madhe që kishte për betejat e ardhshme çlirimtare edukimi i popullit shqiptar me ndërgjegjen kombëtare nëpërmjet shkollës shqipe, të letërsisë shqiptare dhe të publicistikës patriotike.

Redaksia agimi.com

[rilinda]

(Sipas burimeve hungareze)

Lidhja e Prizrenit mund të mobilizonte 120.000 ushtarë, kurse në prapavijë mund të ...

Georgi Daniel

...mbante 80.000 njerëz të armatosur për mbrojtjen e vendbanimeve. Njësitë luftarake kishin 12.000 kalorës, kurse për transportimin e ushqimit dhe të municionit ishin në rezervë 9000 mushka.
Traktati i Shën Stefanit, natyrisht, shkaktoi rezistencë edhe te popujt e Evropës së Mesme. Pastaj Kongresi i Berlinit erdhi në qendër të vëmendjes. Kuptohet, në këtë kohë manifestohen edhe reagimet e opinionit kundër vendimeve të Kongresit të Berlinit, si për shembull atyre që kishin të bënin më shqiptarët dhe Lidhjen e Prizrenit.

Në qoftë se shikojmë me kujdes bibliografitë historike, do të shohim se me vdekjen e Skënderbeut praktikisht në këto nuk ka kurrfarë shenjash për shqiptarët, përpos atyre për Ali pashën. Mu për këtë arsye rishparaqitja e tyre në faqet e historisë evropiane shkaktoi dyshime të mëdha. Prandaj edhe nuk u habita shumë kur as në shtypin hungarez të para njëqind vjetëve nuk gjeta gati asgje për Lidhjen e Prizrenit, me një përjashtim: diçka gje-ta në të përditshmen „Hon" (Atdheu), ku ishte redaktor Mavro Jokai, e shumë më pak gjeta edhe në të përkohshmen gjysmëzyrtare „Fester Lloyd". Gjatë hulumtimeve të mia hasa në veprën e Vaso efendiut, drejtorit të dikurshëm të shtypit në Stamboll. E Vaso efendiu, sipas burimit të shtypit hungarez, ishte shqiptar i krishterë. Kjo vepër tërheq vërejtjen se Lidhja e Prizrenit duhet të studiohet jo vetëm nga dokumentet shqiptare, por edhe nga shënimet e shtypit të atëhershëm, edhe pse ato janë, në rastet më të shpeshta, kontradiktore. Këtu mendoj, në radhë të parë, në shtypin turk, grek, italian, austro-hungarez, gjerman dhe rus.

Vlen të theksohet se qëndrimi i heshtjes për shqiptarët, që ishte karakteristik në shtypin evropian dhe shkrimet historike para veprimtarisë së Lidhjes së Prizrenit, filloi të braktiset dhe artikujt e shkrimet e këtilla u shumuan gjatë veprimtarisë së Lidhjes së Prizrenit.

Në lidhje me forcat ushtarake që dispononte Lidhja e Prizrenit, së paku për sa di unë, ka shumë të dhëna të sakta ose ato nuk janë mjaft të njohura. Natyrisht as unë nuk insistoj të përcaktoj shifrat e sakta, por kisha dashur të publikoj një shënim të shtypit të atëhershëm hungarez në lidhje me këtë çështje. Më 20. V. 1880, gazeta e Budapestit „Hon" (Atdheu) boton një artikull me titull: „Mbi ushtritë e malazezve dhe të shqiptarëve". Gazeta e trajtonte këtë çështje në bazë të raportit të gazetës „Pester Lloyd", gjithashtu të Budapestit. Gazeta pohon se, sipas burimeve shqiptare, Mali i Zi kishte 12. 000 ose më së shumti 13.000 ushtarë, kurse ushtria shqiptare kishte 30.000 ushtarë. Sipas burimeve malazeze mund të flitet më së tepërmi për 12.000 shqiptarë të pajisur keq dhe të ushtruar dobët.
Është shume më interesant dhe sipas mendimit tim shumë më i vlefshëm — raporti i gazetës „Hon" (Atdheu) i datës 24. VII. 1880 mbi „ushtrinë shqiptare", tekstin e të cilit po e citoj fjalë për fjalë:

Ali pasha ka............ 300 ushtarë të armatosur
Angjel beu............... 200 -//-
Sadi aga................... 200 -//-
Pero Gjiko................. 300 -//-
KasimKiaja............... 400 -//-
Hamza aga................ 200 -//-
Agi Ala..................... 100 -150 -//-
Sali Marko................ 400-600 -//-
Seudel beu................ 400 //-
Trifun aga................. 300 -//-
Daimond................... 300 -//-
Tshiani...................... 200 -300 -//-
Velehu...................... 300 //-
Lize.......................... 200 -300 -//-
Manaiba................... 900 -//-

Por nuk përfundon me kaq raporti për shqiptarët e armatosur. Dihet se shqiptarët e Mirditës kishin 700 ushtarë të armatosur, kurse Damian Silani kishte 500 ushtarë të armatosur. Konia Gemma Gele (Kalorësi i zi) kishte 800 ushtarë dhe shërbimin e korrierëve. Përpos kësaj, Ali Makrin aga kishte 300, Gomma Bauku 400 ushtarë të armatosur, Ali Milali kishte 600, Daniel Bado 500-600, kurse Abas aga, Rifat aga, Serafini, Ksaria Andreu, Daniel Kanoli dhe Daniel Garoli kishin trupa më të vogla. Kryekomandantët e këtyre njësive ishin Hodo beu dhe Prenk Bib Doda.

Në artikull thuhet se shqiptarët ishin armatosur me armët e firmës „Henri Martin" ose „Snyder". Sipas pohimeve të përmendura në artikull, Lidhja mund të mobilizonte 120.000 ushtarë, kurse në prapavijë mund të mbante 80.000 njerëz të armatosur për mbrojtjen e vendbanimeve. Njësitë luftarake kishin 12.000 kalorës, kurse për transportimin e ushqimit dhe të municionit ishin në rezervë 9000 mushka.

Sa i përket gjendjes numerike dhe armatimit të trupave të Lidhjes së Prizrenit, deri tash nuk kam gjetur shënime të tjfera në lidhje me këtë.Në fund dëshiroj të përmend se edhe emrat i kam shënuar sipas raportit origjinal të gazetës. Kujtoj se është detyrë e historianëve që t'i identifikojnë saktësisht.

[rilinda]

QËNDRIMI I SHTYPIT ARAB NDAJ LIDHJES SË PRIZRENIT

Gazeta „EI ahram" nr. 120, e 3 nëntorit 1878 nën titullin „Shqipëria" shkruante se: „një popull i cili kërkon pavarësinë dhe është ...

Qemajl Morina

...në gjendje për te të sakrifikojë çdo gjë, është e pamundur të lihet anash para se të ngopë tokën me gjak; shqiptarët nuk janë më ata të djeshmit, ata janë zgjuar dhe janë më të pjekur".
Jehona e Lidhjes së Prizrenit apo Lidhjes Shqiptare nuk u ndie vetëm brenda kufijve të Evropës, por ajo kishte habitur mbarë botën. Trimëritë e popullit shqiptar dhe flijimet e tij për tokën e të parëve kishin zenë faqe të tëra dhe vendet e para në lajmet e shtypit botëror, e unë do të mundohem të përshkruaj shkurtimisht qëndrimin e shtypit arab ndaj ngjarjeve të Lidhjes së Prizrenit.

Dua të cek në fillim se dëshira ime është t'i jap një kontribut sado të vogël trajtimit të Lidhjes së Prizrenit, pishtarët e së cilës, dhe jo vetëm ata, flijuan gjënë më të shtrenjtë për të mirën e brezave të rinj. Në të njëjtën kohë i bëj me dije të interesuarit se ekziston mundësia e një studimi të Rilindjes sonë kombëtare nëpërmjet shtypit arab, pasi që asokohe kishte lidhje të shumëfishta ndërmjet popullit shqiptar dhe arabëve, e vlen të përmendim se dinastia shqiptare në krye me Mehmet Ali pashën sundonte qendrën e botës arabe — Egjiptin qysh prej vitit 1805.
Kumtesa ime është bazuar në dy gazetat kryesore dhe me të njohura të asaj kohe në botën arabe. Ato janë „El vokaië el misrijje"1 dhe „El ahram",2 të cilat i kishin ndjekur rregullisht ngjarjet e Lidhjes Shqiptare.

Me traktatin e Shën Stefanit krahina të tera shqiptare u ishin lënë shteteve borgjeze fqinje. Shqiptarët kishin protestuar kundër kësaj padrejtësie. Në gazetën „Elvokaie"3 hasim pesë protesta të tilla dërguar konsujve të shteteve të mëdha nga krahinat e ndryshme shqiptare. Populli i Dibrës proteston te ambasadorët e Austro-Hungarisë dhe të Anglisë kur merr vesh se do të mbesin nën sundimin bullgar, duke vënë në pah ndër të tjera: „se nuk gjendet në atë anë asnjë bullgar. I gjithë populli janë myslimanë dhe të krishterë të kombësisë shqiptare".4 Protesta të tilla ishin dërguar edhe nga Shkodra, Gucia, Plava, Malet e Shqipërisë Veriore, Prizreni, Prishtina, Manastiri etj.s Në të njëjtën gazetë hasim në protestë'n e dërguar nga Shqipëria Perëndimore Kongresit të Berlinit ku, përveç tjerash, thuhet: „Afër një milion shqiptarë, gjysma prej tyre myslimanë dhe gjysma të krishterë të Shqipërisë Perëndimore kërkojnë më shumë të drejta se traktati i Shën Stefanit, pasi që populli shqiptar është popull shumë i vjetër dhe meriton t'i gëzojë të njëjtat të drejta sikurse bullgarët".6

Çështja e Lidhjes Shqiptare

Nën këtë titull gazetat arabe shkruanin artikuj të tërë mbi çështjen shqiptare. Gazeta „EI ahram" nr. 120, e 3 nëntorit 1878 nën titullin „Shqipëria" shkruante për Lidhjen e Prizrenit, anëtarët e saj dhe komisionet e ndryshme per çështjet administrative e ush-tarake, pastaj shpjegon se qëllimet e Lidhjes ishin dy:
1. Mos t'i dorëzohej askujt asnjë pëllëmbë e tokës shqiptare
2. Shqipëria të fitonte autonominë e plotë.
Lidhja Shqiptare mundohej që çështja e popullit shqiptar të njihej sa më mirë nga opinioni ndërkombë'tar. Për këtë qëllim, krahas përgatitjeve pë'r mbrojtjen e Atdheut, vepronte edhe në terrenin diplomatik. Një gjë të tillë hasim në „EI ahram" nr. 144, të 24 prillit 1879, ku botohej protesta shqiptare drejtuar shteteve të mëdha e ku thuhej: „Shqiptarë't kanë vendosur të sakrifikojnë gjënë më të shtrenjtë për hir të kombit dhe vendit të vet. Ata refuzojnë kategorikisht që Greqia të ketë të drejtë në tokat e tyre".
Gazeta në fjalë vazhdon se ngjarjet e fundit kishin zgjuar te populli shqiptar ndjenjat e diturisë dhe të përparimit. Ata kërkojnë nga Evropa që të mos lejojnë humbjen e popullit shqiptar, i cili s'ia ka besën drejtësisë së shteteve të mëdha, dhe mendon se Shqipë'ria nuk do të bëhet fli për Greqinë.

Lidhja Shqiptare në pranverën e vitit 1879 kishte ndërmarrë një aksion diplomatik për t'ua bërë të njohur qeverive evropiane çështjen shqiptare dhe të protestonte kundër padrejtësive që i bëheshin popullit shqiptar. Kjo detyrë u qe ngarkuar Abdyl Frashërit dhe Ali bej Vrionit, turnenë e të cilëve e kishte ndjekur me vëmendje shtypi arab.
Sulltani i Turqisë duke parë se Lëvizja Shqiptare kishte marrë një hov të madh „u premton shqiptarëve autonominë si shpërblim për tokat që do t'i jepeshin Greqisë".7
Përleshjet e forcave shqiptare me ushtrinë serbe në kufi zinin një vend të dukshëm në shtypin arab.8


Aktivitetet e Lidhjes Shqiptare

Lidhja Shqiptare dita më ditë vinte duke u forcuar, mbante në dorë plotësisht gjendjen e brendshme, merrte masat e duhura për mbrojtjen e kufijve. Gazeta „El Ahram",9 sipas lajmeve të gazetave të Vjenës shkruante: „se e gjithë Shqipëria është ngritur kundër Turqisë, flamujt e kryengritjes janë ngritur në fushat dhe malet e saj. Gazeta zyrtare „Revolucioni shqiptar" ka shpallur thirrjen për pavarësi në të dy gjuhët, shqipe dhe turke, të nënshkruar nga udhëheqësit e Lidhjes prej myslimanësh dhe të krishterësh, ndër të cilët ishin edhe Prenk Bibë Doda dhe prifti Barto".

Çështja shqiptare kishte arritur kulminacionin në fillim të vitit 1880. Lidhja Shqiptare me organizimin e forcave të saja kishte arritur të pengonte zbatimin e traktatit të Berlinit. Kjo gjë kishte bërë që „El Ahrami"10 të shkruante se „Traktati i Berlinit ishte fillimi i problemit të Orientit, e jo mbarimi i tij".

Qëndresa heroike e popullit shqiptar kundër lakmive të qeverive borgjeze të fqinjve për mbrojtjen e njësisë tokësore kishte ngjallur simpati kudo në botë. „El Ahrami"11 përmendte se: „një popull i cili kërkon pavarësinë dhe është në gjendje për te të sakrifikojë çdo gjë, është e pamundur të lihet anash para se të ngopë tokën me gjak; shqiptarët nuk janë më ata të djeshmit, ata janë zgjuar dhe janë më të pjekur".
Kjo gjë kishte nxitur Lidhjen Shqiptare që të dërgonte një delegacion pranë shteteve të mëdha „të kërkojë ndryshimin e neneve të traktatit të Berlinit lidhur me Shqipërinë".12
Lidhja Shqiptare ishte gjithnjë në lëvizje dhe ndiqte me vemendje çdo manevrim të shteteve të mëdha në dëm të viseve shqiptare. „El Ahrami" nr. 212, i 26 gushtit 1880 botonte një shpallje të Lidhjes Shqiptare drejtuar popullit shqiptar ku përveç të tjerash thuhej: „Ne shqiptarët, bijtë e kësaj toke e jo të ardhur në të, që kemi fituar pavarësinë para sa shekujsh, duhet të kërkojmë të kemi shtetin tonë të pamvarur...".
Kah mbarimi i vitit 1880 Lidhja Shqiptare hynte ne fazën përfundimtare, duke u ballafaquar nga njëra anë me diplomacinë e Evropës dhe me Portën e Lartë në anën tjetër, që kërkonin dorëzimin e Ulqinit me rrethe.

Dervish pasha kishte përdorur metodat më barbare për arrestimin e udhëheqësve të Lidhjes Shqiptare; tradhtisht, në fillim, kishte arrestuar Preng Bibë Dodën dhe Hodo Pashën.

Qeveritë evropiane, edhe pse dinin për krimet e Dervish pashës kundër udhëheqësve shqiptarë, heshtnin, duke mos marrë kurrfarë masash. Në gazetën „El Vakaie"13 hasim në një artikull ku është botuar f jalimi i Çarls Dilke, mbajtur në Parlamentin anglez, i cili përveç tjerash thotë: „Qeveria angleze nuk e sheh të arsyeshme të marrë masa ndërmjetësuese përsa u përket veprave të pashës lidhur me arrestimin e prijësve të Lidhjes Shqiptare me gënjeshtra e tradhti".

Por, me gjithë masat e egra që mirrte Dervish pasha për shtypjen e Lidhjes Shqiptare, populli shqiptar, në çdo rast, sipas mundësisë shfaqte urrejtjen kundër sunduesit otoman duke u ngritur në kryengritje, njoftimet lidhur me të cilat i ndeshim në muajt e fundit të vitit 1881.

[rilinda]

Lidhja mbron tokat shqiptare të Veriut

Lidhja e Prizrenit, përveç autonomisë, kishte marrë përsipër si detyre edhe mbrojtjen e unitetit tokësor të Shqipërisë nga lakmitë e qeverive borgjeze të fqinjëve ballkanikë.
Shtypi arab i kishte ndjekur me interesim të plotë trimëritë e popullit shqiptar: „Ata lidhin besën sipas zakonit të tyre që ta luftojnë kushdo që sulmon dhe kërkon vendin e tyre".14
Lord Bikënsfild (kryetar i Qeverisë Angleze) flet për një „sukses" të politikës së tij duke bërë fjalë për çështjen e Orientit në kuvendin e princëve, ku përveç tjerash cek: „Pjesa me e vështirë e traktatit të Berlinit ishte rregullimi i kufijve të Malit të Zi, të cilit tash i janë dorëzuar Podgorica dhe Shpuzi pa derdhur gjak".15
Dorëzimi i qyteteve të përmendura pa gjakderdhje i kishte dhënë kurajë Qeverisë Malazeze të ndërmerrte një aksion tjetër për pushtimin e Plavës dhe të Gucisë, duke u dërguar memorandume Portës së Lartë dhe shfeteve të mëdha, por qëndresa e Lidhjes së Prizrenit kishte bërë që kjo pikë e traktatit të mos zbatohej.
Çështja e Plavës dhe e Gucisë ishte bërë objekt shqyrtimi në shtypin e mbarë botës, e gazeta „El Ahram"16 e çmonte si „çështje politike të dorës së parë".
Plava dhe Gucia, sipas gazetes „El Vakaie",17 ishin bërë objekt diskutimi në parlamentet e Evropës, e dëshmi për këto kemi për shembull diskutimin në parlamentin hungarez ku kishte folur lidhur me këtë Baroni Haymerli, i cili kishte mbajtur anën e Portës.

Shtetet e mëdha pas dështimit të përpjekjeve të tyre që t'ia dorëzonin Plavën dhe Gucinë Malit të Zi, kishin vendosur t'i këmbenin këto me Hotin dhe Grudën, sipas propozimit të kontit Korti (ministër i jashtëm italian) me pretekst se banorët e këtyre krahinave ishin katolikë dhe nuk do te bënin rezistencë. Por, në të njëjtën kohe këtu fshefej edhe dëshira e Italisë që të zvogëlohej ndikimi i Austrisë ndër shqiptarët katolikë në bregun lindor të Adriatikut.18 Lidhja Shqiptare kishte karakter kombëtar, mbronte tërësinë e të gjitha tokave shqiptare e nuk kishte të bënte me ndarjet fetare, prandaj të gjithë shqiptarët u bashkuan dhe e penguan zbatimin e këtij plani të shteteve të mëdha.

Prijësit e Lidhjes Shqiptare kishin fituar një simpati të madhe në shtypin arab, vendosmëria e tyre per mbrojtjen e tokave shqiptare i kishte bërë objekt shqyrtimi në botën arabe. Kështu gazeta „El Vakaie"19 përshkruan një dialog në mes Ali pashë Gucisë dhe princ Nikollës, ku princi malazez e quan Ali pashën si kryengritës dhe njeri qe s'u bindet urdhërave te sulltanit, pasi që ai nuk iu lëshonte Plavën dhe Gucinë Malit të Zi sipas Traktatit të Berlinit. Por, Ali pasha i përgjigjet duke ia kujtuar se edhe malazeztë e kishin çuar jetën ne kryengritje kundër sulltanit e në këte menyrë e kishin arritur pavaresinë. Për këtë „shqiptarët sot i binden vetëm Qeverisë së re (LidhjesShqiptare), e çohennë kryengritje deri sa të arrijne pavarësinë".

Shqiptarët me rezistencën e tyre heroike kishin bindur botën se nuk ishin një grup fisesh që mund të shpartalloheshin lehtë, siç pretendonin armiqtë e tyre.20 Shtypi i huaj i përcillte me kujdes ngjarjet në Shqipëri. Dëshmi për këtë gjejmë edhe në „El Va-kaie",21 sipas gazetës „Nol Pres Liber", e cila shihte se interesi i Orientit kërkonte që t'u lihej shqiptarëve dhe malazezëve çështja e tyre, duke mos ndërhyrë asnjë nga shtetet e mëdha. Gazeta arabe e konsideronte plotësisht të arsyeshëm këtë mendim.22

Gazeta në f jalë përfundonte artikullin e saj sikur të dinte planet e shteteve të mëdha kundër popullit shqiptar, me këto fjalë: „Nëse ato kanë ndërmend të dërgojnë ushtarë, ose e detyrojnë Turqinë të dërgojë ushtrine për të marrë tokat shqiptare nga te zotët e tyre... atëherë parimi i kombësisë për të cilën shtetet e mëdha krenohen se luftojnë t'ia arrijnë qëllimit të tij, nuk ka dyshim se Evropa e ka lëshuar rrugën e drejtë. Nëse ajo nuk do t'ju ndihmojë shqiptarëve është më e arsyeshme tek e fundit t'i lërë të lirë në zgjidhjen e çështjes së tyre".
Lidhja Shqiptare vendosi si më parë të mos dorëzojë Ulqinin, por shtetet e mëdha iu përgjegjën duke dërguar flotën e tyre të përbashkët në ujërat e Ulqinit më 20 shtator 1880, kurse në anën tjetër ushtronin presion mbi Portën e Lartë që t'i bindte shqiptarët me forcë ta lëshonin Ulqinin.23
Shtypi arab i kishte kushtuar kujdes të posaçëm çështjes së Ulqinit. Gazeta „El vakaie"24 përshkruan një artikull nga gazeta austriake „Korenspondans" ku përveç të tjerash thuhet: „Lidhja Shqiptare fare nuk është trembur nga lajmi i bashkimit të flotës dhe arritjes së saj të shpejtë në ujërat e Ulqinit. Ajo s'donte të dinte fare per këtë lajm, por i dërgonte ushtarët e vet në Shkodër".
E njëjta gazete, më 18 tetor e përshkruante gjendjen në këtë mënyrë: „Të gjitha gazetat pa dallim ideologjie dhe kombësie pajtohen se shqiptarët janë të revoltuar.. ,".25

Popujt e shikonin me admirim të madh luftën e popullit shqiptar. Gazeta „El vakaie"26 përshkruan një artikull nga gazeta franceze „Korie Dorian" në te cilin thuhet: „Është gjë e pamundur që një popull luftëtar, i vjetër e fisnik, sikurse është populli shqiptar, të lëshojë një pjesë të vogël të Atdheut të tij..."Gazeta franceze i krahasonte shqiptarët me borganesët, të cilët refuzuan t'i nënshtroheshin sundimit të mbretit spanjoll. „El ahrami" nuk besonte se ushtria turke mund t'i sulmonte forcat e Lidhjes, pasi që „ato mbrojnë të drejtat e perandorisë, e në anën tjetër nuk është sekret se udhëheqësit dhe komandantët më të mirë janë shqiptarë".27

Gazeta në f jale transmetonte thëniet e disave të cilët thoshin se Dervish pasha ishte ai i cili ua kishte dorëzuar Batomin rusëve pa gjakderdhje, e është në gjendje të bëjë një gjë të tillë edhe me Ulqinin.Me gjithë rezistencën e popullit shqiptar, Dervish pasha hyri në Ulqin më 24 nëntor pas një lufte të rreptë me shqiptarët dhe më 26 nëntor ia dorëzoi Ulqinin Malit të Zi.


Lidhja mbron kufijt e Jugut

Kongresi i Berlinit nuk kishte cënuar vetëm kufijt në Veri të Shqipërisë, ai e kishte bërë këtë edhe në Jug, ku Greqia merrte Thesalinë dhe Epirin, sipas nenit 24 të Protokollit të Trembëdhjetë. Protestat shqiptare nuk kishin sjellë kurrfarë rezultati. Greqia gëzonte përkrahjen e plotë të Francës, gjoja për t'i bërë ballë dominimit sllav në Ballkan. Çështja e kufijve të jugut kishte zgjuar interesim të madh në shtypin arab, ishin botuar artikuj të gjatë rreth kësaj çështjeje. Gazeta „El ahram"28 botonte një artikull të marrë nga gazeta „Tajm" ku thoshte: „Evropa duhet ta bindë Greqinë të heqë dorë" nga Janina, sepse hyrja e saj nën Greqinë i përngjan hyrjes së një therre në sy, pasi që shqiptarët do ta mbrojnë atë".

Lidhja Shqiptare e Jugut ishte shkaktare që të mbaheshin tri konferenca ndërkombëtare lidhur me kufijt. E fundit ishte ajo e 7 marsit 1881 ku mori fund çështja e këtyre kufijve që konsiderohej ndër problemet më të vështira të Orientit. Ambasadori gjerman insistoi te përfaqësuesi turk që Greqisë t'i jepej edhe Epiri, por ai iu pergjegj se shqiptarët ishin armatosur dhe Porta nuk ishte në gjendje të hynte në luftë me ta.

Lidhja Shqiptare pati sukses të mbronte Janinën dhe Çamërinë nga synimet greke.
Porta e Lartë tash ishte liruar nga problemet e kufijve dhe shtypte me sa fuqi kishte Lidhjen Shqiptare, por shpirti revolucionar i saj mbeti në zemrat shqiptare dhe u trashëgua brez pas brezi deri kur u ngrit flamuri kuq e zi më 28 nëntor 1912, për të kumtuar lindjen e Shqipërisë.

[rilinda]

SHTYPI I BOSNJËS DHE HERCEGOVINËS PËR LIDHJEN E PRIZRENIT

Shtypi i Bosnjës dhe Hercegovinës ishte i prirur ta potenconte rolin e armëve dhe kështu të tërë lëvizjes t'i jepte ...

Haris Silajxhiq

...karakterin e kryengritjes më të madhe, duke harruar, në shumicën e rasteve, që në lëvizje t'i njihte elementet e lëvizjes së pjekur dhe të vetëdijshme kombëtare.
Kur është fjala për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, shtypi i Bosnjës dhe Hercegovinës mund të jetë burim interesant dhe i dobishëm i informatave. Shkaku është se popullsia e Bosnjës dhe Hercegovinës shekuj me radhë kishte fat të ngjashëm me popullin shqiptar prej nga rrjedh edhe bindja se zhurnalistika e Bosnjës dhe Hercegovinës medoemos ua ka vënë veshin ngjarjeve në lidhje me Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Fakti se në shtypin e Bosnjës dhe Hercegovinës janë bërë ndikime të ndryshme të natyrës politike, ekonomike dhe sociale, që kanë dalë nga përbërja heterogjene kombëtare dhe fetare e popullsisë, që ishte nën ndikimin e protektorëve të fuqishëm dhe të qendrave politike, jep rastin që nga paraqitjet e ngjyrave të ndryshme të ngjarjeve me krahasime të shtohen shanset për të nxjerrë një pasqyrë sa më besnike.

Duhet thënë menjëherë se shtypi i Bosnjës dhe Hercegovinës, në periodën prej 1878 deri më 1881, kalon nëpër fazën e vet të parë të zhvillimit (numri i parë i shtypur ka dalë në vitin 1866) dhe se okupacioni i Bosnjës dhe Hercegovinës ka lënë pasoja të mëdha në të gjitha fushat e jetës publike. Këtu duhet kërkuar shkaqet që kanë bërë që ky shtyp nuk ka arritur të shënojë ngjarjet e lidhura me fazën përgatitore të Lidhjes së Prizrenit, as të caktojë rëndësine dhe gjerësinë e kësaj lëvizjeje deri në vitin 1880. Shtypi arrin të ndjekë ngjarjet kryesisht me ndërmjetësimin e agjencive të mëdha evropiane, sidomos të atyre autsro-hungareze, që ishte pasojë logjike e okupacionit. Mirëpo, kjo nuk do të thotë kurrsesi se shtypi i Bosnjës dhe Hercegovinës nuk u jepte ngjarjeve vulën e vet dhe nuk i ngjyroste me atë specificitetin që i karakterizonte rrethanat në Bosnjë e Hercegovinë, mentalitetin dhe qëndrimin ndaj ngjarjeve jashtë kufijve të saj. Mbetet fakti se ky shtyp në mbledhjen e informatave themelore është detyruar të mbështetet në agjencitë e fuqishme evropiane dhe në këtë periodë ka vepruar në një masë të konsiderueshme në mënyrë drejtvizore në shenjë të kryeartikujve të të përditshmeve austro-hungareze. Shtypi i Bosnjës dhe Hercegovinës, konkretisht gazetat „Bosansko-hercegovacke novine", më vonë „Sarajevski list", sollën rreth dyzet artikuj lidhur me Lidhjen e Prizrenit. Artikujt janë shkruar kryesisht në bazë të informatave në dispozicion, pa pretendime për kontinuitetin tematik. Megjithatë, nga teksti në dispozicion mund të përfundohet se interesimi i autorëve te artikujve ndalej në disa çështje kyçe, siç ishin karakteri i Lidhjes, qëndrimi i Portës ndaj Lidhjes, qëndrimi i shteteve fqinje ndaj Lidhjes dhe qëndrimi i Fuqive të Mëdha ndaj kësaj lëvizjeje.
Megjithëse gazeta „Bosansko-hercegovacke novine" ndjek me vëmendje ngjarjet në regjionin në të cilin vepron Lidhja, kemi përshtypjen se autorët e artikujve, që tuboheshin rreth kësaj gazete, ishin të pasigurt kur duhej marrë ndonjë qëndrim të pavarur mbi karakterin e Lidhjes së Prizrenit. Për këtë arsye redaksia më me ëndje citon gazetat turke, austro-hungareze ose malazeze duke u ikur komenteve të drejtpërdrejta. Megjithatë, sipas zgjedhjes së informatave mund të konkludohet se gazeta të gjitha këto ngjarje ua mvesh mospajtimeve shqiptaro-malazeze. Nga gjysma e majit 1880 gazeta për herë të parë tërheq vërejtjen për rëndësinë dhe seriozitetin e situatës me lajmin se Lidhja Shqiptare po „paralaj-mëron" se Shqipëria „pushon të jete nën pushtetin e sulltanit". Të gjithë nëpunësit turq duhet të largohen nga Shqipëria. Tash e pas do të urdhërojë Lidhja kurse ligjet do t'i nxjerrë paria e fiseve. Proklamatën e nënshkruan: Ali pasha, Hodo beu, Prenk Bib Doda, myftiu Hafiz efendiu, ipeshkvi Povten dhe Nikollë Xhaba. Konsullatave iu ofrua mbrojtja ushtarake. Gazeta boton lajme dramatike se disa njësi te ushtrisë turke po kalojnë në anën e Lidhjes, se arkat shtetërore janë pushtuar, se ndikimi i Italisë po rritet dhe se „Shkodra" ka filluar të dalë në gjuhën shqipe.

Shpejt pas këtyre lajmeve dramatike, gazeta informohet se entuziazmi ne mesin e vullnetarëve të Lidhjes ka rënë dhe se po shpërndahen. Gazeta nuk provon të gjejë shkaqet e vërteta të këtij ndryshimi kaq të shpejtë të disponimit në radhët e Lidhjes. I vetmi shpjegim është se „Lidhja do të shpërndahet për shkak të grindjeve të brendshme, sepse ende mbretëron mosmarrëveshja midis shqiptarëve muhamedanë dhe katolikë, që ka për shkas, si thonë, më tepër faktin që muhamedanët janë ngritur kundër armatimit të katolikëve me pushkë angleze".

Është interesante se këtë lajm gazeta e forcon me mendimin e gazetës „Glas Crnogorca", e cila lajmëron se „këtu si dhe në Tuz, mbretëron gjithnjë mosmarrëveshja më e madhe midis turqve dhe katolikëve... Prenk Bib Doda i dërgoi gjashtë të parë nga Tuzi në komitetin e këtushëm që të kërkojnë 500 ostragusha për Mirditën. Katolikët në komitet kërkonin që pushkët të dërgoheshin menjëherë, kurse turqit nuk lejonin, duke thenë se nuk kanë pushkë, e as që nevojiten më... Hodo beu, të cilin qeveria turke e ka vënë në ballë të lëvizjes dhe Prenk Bib Doda nuk mund ta shohin me sy njëri-tjetrin".
Gazeta mundohet të caktojë qëllimin e fundit të aksioneve të Lidhjes. Kështu e kupton se shqiptarët nuk e kanë ndërmend të shkëputen plotësisht nga Turqia dhe se qëllimi i të gjitha aksioneve të tyre është konstituimi i principatës autonome të Shqipërisë nën sovranitetin e sulltanit. Ali pasha i Gucisë do të ishte princ.
Për ta realizuar këtë qëllim Lidhja po tentonte që problemin e autonomisë së Shqipërisë t'ia impononte Konferencës së Berlinit „athua a s'do të ishte e arsyeshme që pikërisht gjatë kohës së konferencës të ngritej ndonjë fantazmë dhe në këtë mënyrë me diplomaci të jepte shenja të jetës, që nuk do të mund të mos përfilleshin". Gazeta në një moment thekson karakterin mbrojtës të aksioneve të Lidhjes duke botuar raportin e Hodo beut drejtuar këshillit të Lidhjes në Tuz, ku Hodo beu thekson se ka dhënë urdhër për sulm „vetëm pasi malazezët e kanë sulmuar tokën tonë dhe e kanë plaçkitur bagëtinë dhe ushqimin".

Pa marrë parasysh oscilimet në intensitetin dhe kualitetin e informatave në lidhje me Lidhjen, gazeta, duke shënuar një ngjarje, tregon se ka vesh dhe interesim për këto ngjarje. Fjala është për artikullin e gjerë që e boton „Sarajevski list" me titull „Ligjërata e parë në Kasinë". Titulli i ligjëratës ishte „Mbi Shqipërinë dhe banorët e saj dhe mbi organizimin dhe tendencën e Lidhjes Shqiptare". Ligjëratën e mbajti mbitogeri Pinter. Pasi parashtroi në vija të shkurtëra pozitat e fiseve të ndryshme, numrin e tyre dhe përkatësinë fetare, duke konsideruar se numri i shqiptarëve sillet në mes të 1,800.000 dhe 2,200.000, ligjëruesi vazhdoi duke i karakterizuar „shqiptarët si fise me karakter krenar që i do pa masë traditat e veta, kështu që me kohë nuk ështe përzier me fi-set e tjera as nuk e ka ngritur veten deri në një shkallë më të larte kulturore por vetëm ka luftuar gjithmonë për ekzistencën e vet". Ligjëruesi u ndal në epokën e shkëlqyeshme të Skënderbeut dhe shfaqi mendimin se Organizata e Lidhjes Shqiptare në kohën më të re gjithashtu po e bën përsëri interesante epokën në aksionin e pavarur të fiseve shqiptare. Ligjëruesi kaloi pastaj në krijimin dhe organizimin e Lidhjes Shqiptare, „e cila ishte krijuar për shkak të invazionit bullgaro-serbo-malazias në tokën shqiptare në bazë të ndarjes së Kongresit të Berlinit. Me zgjedhjen besnike të të gjitha të dhënave dhe me rend kronologjik ligjëruesi na paraqiti pamjen e qartë të aksionit të Lidhjes dhe na freskoi mirë kujtimet e afërme në lidhje me ngjarjet më të reja".

Ligjëruesi filloi nga aksioni me myftiun e Plevles Mehmet Nurudinin dhe Smail-Haki beun që ta ndalonin depërtimin e ushtrisë austro-hungareze, pastaj kaloi në aksionet e Lidhjes kundër dorë-zimit të Plavës e Gucisë si dhe të Ulqinit. E përshkroi pjesëmarrjen e Hodo beut dhe të Prenk Bib Dodës, vazhdoi me zhvillimin e çështjes greke, me ardhjen e Dervish pashës dhe përfundoi me pacifikimin e ;Shqipërisë.Ligjëratën e dëgjoi „një numër shumë i madh i parisë dhe i nëpunësve të këtushëm", të cilët e pritën jashtëzakonisht mirë.

(vazhdon...)

[rilinda]

Mund të përfundojmë se gazeta, duke i kushtuar vend relativisht të madh kësaj ngjarjeje, ishte befasuar nga njohja e rrethanave shqiptare nga ana e ligjëruesit, që tregon se shkalla e këtillë e njohjes së gjërave ishte përjashtim. Ardhja e publikut dhe mënyra në të cilën u prit ligjërata tregojnë, nga ana tjetër, aktualitetin që gëzonte Lidhja e Prizrenit në shtresat shoqërore.
Gazeta, si duket, i kushton më shumë kujdes problematikës së marrëdhënieve të Portës dhe të Lidhjes. Ndonjëherë duket se pa shumë argumente tenton t'i përcaktojë definitivisht këto marrë-dhënie dhe kështu ta thjeshtojë procesin e klasifikimit dhe të vlerësimit të ngjarjeve. Mirëpo, realiteti është shumë më kompleks dhe gazeta së shpejti kthehet në ujërat e qeta të transmetimit të komenteve të burimeve më të informuara. Kështu, kur prijësit e Lidhjes i informojnë konsujt e akredituar në Prizren dhe Nazif pashën se Lidhja nuk do t'i lëshojë territoret shqiptare, komenti i gazetës është se Nazif Pasha është shqiptar dhe se Porta ndaj tij „si ndaj një shqiptari puro, nuk ka besim".

Porta, si shkruan gazeta, të tërë përgjegjësinë ua hedh shqiptarëve. Në favor të kësaj, gazeta transmeton nga „N. F. Presse" në tërësi proklamatën drejtuar banorëve të Plavës e të Gucisë nga ana e Portës. Ja një fragment:
„Ndërsa Porta e Lartë i vërteton proklamatat e veta të mëparshme, ju bën me dije përsëri se me urtësine e stërhollimeve formale të Traktatit të Berlinit territori i rrethit të Gucisë dhe të Plavës nuk është më pjesë e shtetit të Madhërisë së tij perandorake sulltanit dhe i takon principatës së Malit të Zi, pastaj se për këtë arsye çdo rezistencë kundër hyrjes së qytetarëve malazezë dhe autoriteteve ushtarake do të ishte antiligjore dhe Juve dhe familjeve Tuaja do t'u shkaktonte të këqija nga të cilat përpiqet t'ju kursejë Qeveria perandorake, por nga të cilat nuk ka të drejtë t'ju shpetojë. Për herë të fundit ju përbeton Porta e Lartë që të nënshtroheni ose t'i aplikoni dispozitat atdhetare që janë aprovuar dhe të sigurohet fati i atyre në mesin Tuaj që do të heqin dorë nga rezistenca dhe do ta lënë tokën që i është dhënë Malit te Zi."

Gazeta boton gjithashtu tekstin e letrës së ministrit të ri të punëve të jashtme të Turqisë Abedin pashës që ua dërgoi shefave të Lidhjes. Ai, ne mes të tjerash, shkruan:
„... Në qoftë se është fjala për fjalën e fundit në lidhje me ekzistencën e popullit shqiptar, atëherë duhet të mendoni për mbrojtjen e të drejtave tuaja. E në qoftë se nuk ju premton koha që ta përgatitni një delegacion special të pajisur me autorizime dhe ta dërgoni në Berlin, atëherë, në mos asgjë tjetër, duhet ta mblidhni Këshillin Kryesor dhe ta përpiloni një lutje, në të cilën do t'i paraqitni dëshirat tuaja dhe të drejtat ligjore, e përmbajtjen e saj menjëherë ta dërgoni me telegram në Berlin..."

Gazeta konsideron se Abedin pasha gëzon besimin e një pjese të udhëheqësisë së Lidhjes, se mban lidhje të vazhdueshme me shqiptarët, sidomos me ata në Epir, ku, në Prevezë, i jeton nëna.
Në këtë periodë lajmet që arrijnë nga Turqia janë shumë të varfra. Shqiptarët, megjithatë, shpresojnë, konsideron gazeta, se Porta do t'u ndihmojë me municion dhe ushtri edhe për arsye se „sulltan Abdul Hamidi i do shumë shqiptarët: kjo dashuri tregohet edhe me faktin se nga të dy krahët i ka vetëm shqiptarët. Dhe kjo dashuri nuk është e vonshme, sepse sulltani e ka mësuar edhe shqipen dhe flet në mënyrë fare të rrjedhshme me shqiptarët që e rrethojnë. Edhe kjo dashuri e sulltanit entuziazmon dhe u jep zemër shqiptarëve në rezistencën e tyre kundër Greqisë".
Gazeta, ndërkaq, nuk e lë pa e treguar edhe anën tjetër të ngjarjes, sepse raporton se shqiptarët i kanë bërë kërkesë sulltanit që të formohet shteti shqiptar me vetadministrate të gjerë dhe se e kanë caktuar afatin deri kur do ta presin përgjegjen e sulltanit.
Prej ardhjes së Dervish pashës gazeta i përcjell rregullisht aksionet që ndërmerreshin kundër vullnetarëve të Lidhjes së Prizrenit. Gazeta njofton se lajmet për dëshirën e shqiptarëve për pavarësi po e shqetësonin Stambollin. Po përhapeshin lajmet se shqip-tarët e dëshironin pavarësinë nën sovranitetin e sulltanit me guvernator të krishterë.
Për rezultatin definitiv te aksionit të Dervish pashës dhe për shpartallimin e Lidhjes gazeta shkruan mezi në tetor të vitit 1881. „Fiset shqiptare deklaruan se do ta njohin sulltanin dhe do t'i paguajnë tatimet aq sa munden". Si shkruan gazeta, Porta paska vendosur t'i pervetësojë përsëri prijësit e dalluar shqiptarë. Ali pasha i Gucisë është emëruar mutesarif i Pejës, e pastaj është thirrur në Stamboll ku sulltani i ka dhënë gradën e gjeneralit të divizionit dhe titullin e bejlerbeut të Rumelisë. Me atë rast sulltani ka folur shumë miqësisht për shqiptarët.

Si shkruan gazeta, Mali i Zi nuk dyshon aspak se Qeveria turke qëndron prapa aksionit të Lidhjes. Në janar të vitit 1880 gazeta boton memorandumin e Malit të Zi, të drejtuar të gjithë përfaqësuesve të akredituar, në të cilin, në mes të tjerash, shkruan:
„Ne, në një çast, edhe mund të besonim në sinqeritetin e Portës dhe në vendimin e saj se do ta zbatojë Traktatin e Berlinit. Por kjo nuk është më kështu, kur e pamë se kryengritja në Shqipëri po rritej për çdo ditë dhe se, e inkurajuar dhe e nxitur nga autoritetet lokale, ka marrë hov të rrezikshëm... Por sapo ne hoqëm dorë nga tubimi i çetave tona, sapo Muhtar pasha u ndai me kujdes te Prizreni, atëherë sulmuan turmat shqiptare që rreth Gucisë u mblodhën deri në 15.000 njerëz, të trimëruar nga koncesionet tona dhe durimi ynë... sepse shtetas të Portës në Guci janë 15.000 dhe ata në këtë tokë janë të organizuar gati në ushtri të rregullt".

Meqenëse kontakti i drejtpërdrejtë midis përfaqësuesve të Portës dhe të Qeverisë Malazeze është bërë i pamundshëm nga mosbesimi, gazeta shënon bëmën e shkathët të Portës që palët e interesuara t'i futë ne konflikt në mënyrë më të drejtpërdrejtë, duke shfrytëzuar rivalitetin e Italisë dhe të Austro-Hungarisë në Ballkan. Gazeta lajmëron se Porta i ka propozuar Italisë që të ndërmjetësojë midis saj dhe Malit të Zi, duke marrë parasysh se Italia është ai pushtet që ushtron ndikimin më të madh në Shqipëri. Sipas vlerësimit të gazetës agjentët italianë gjatë të tërë kohës po e përkrahin Lidhjen duke u munduar që ta paralizojnë ndikimin e Austrisë dhe ta pengojnë përparimin eventual të saj në drejtim të Pazarit dhe të Mitrovicës. Korrespondenti në të njëjtin artikull vërteton se në të gjitha ngjarjet në Shqipëri marrin pjesë emisarët dhe agjentët italianë. Në kuvendin e Lidhjes në Gjakovë mori pjesë një italian, kurse konsullatën italiane në Shkodër gjithnjë e vizitojnë shqiptarët, lajmëron korrespondenti.
Gazeta nuk e lë pa përmendur ndikimin gjithnjë më të fortë të Gjermanisë në Portën, e cila po e shfrytëzon rivalitetin e Fuqive të Mëdha, por këtë nuk e sjell në lidhje të drejtpërdrejtë me ngjarjet e lidhura me Lidhjen e Prizrenit.

Pas kësaj pasqyre të shkurtër mund të konkludohet se shtypi i Bosnjës dhe Hercegovinës nuk ka dalë nga suazat e qendrave të tjera zhurnalistike në Ballkan që i përdornin kryesisht informatat e marra nga qendrat e mëdha evropiane, se ishte i prirur ta poten-conte rolin e armëve dhe kështu te tërë lëvizjes t'i jepte karakterin e kryengritjes më të madhe, duke harruar, në shumicën e rasteve, që në lëvizje t'i njihte elementet e lëvizjes së pjekur dhe të vetëdijshme kombëtare, të prirë nga personalitetet tashmë të afirmuara në skenën politike dhe kulturore evropiane. Me rastin e një vlerësimi të këtillë është e domosdoshme të merren parasysh rrethanat në të cilat ka vepruar shtypi i Bosnjës dhe i Hercegovinës. Okupacioni nga ana e Austro-Hungarisë pa dyshim e ka ndalur procesin e hapjes së institucioneve kulturore para rrjedhave dhe permbajtjeve më bashkëkohore. Është dashur të kalonte një kohë e caktuar në mënyrë që të gjitha komponentet e jetës kulturore dhe publike të adaptoheshin në situatën e krijuar rishtazi dhe të zinin vendin e vet në kushte të reja.

[Psikologu]

Lidhja u formua pas Traktatit të Shën Stefanit, i cili iu kishte dhënë tokat shqiptare Bullgarisë, Malit të Zi dhe Serbisë pas Luftës Ruso-Turke të vitevete ashtuquajtur Kriza Lindore 1877-1888. Prijësit shqiptarë nga Peja, Gjakova, Gucia, Luma, Dibra dhe Tetova u takuan në një qendër të Vilajetit të Kosovës që sot gjendet në Maqedoni, për të diskutuar rezistencën. Italia përkrahu një komitet italo-shqiptar për të zgjeruar nacionalizmin shqiptarë dhe fituar aleatë në Ballkan, kurse Porta e Lartë bëri të njëjtën me Komitetin Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave Shqiptare në Stamboll më 1877. Anëtarët e Komitetit ishin Sulejman Vokshi, Zija Prishtina, Sami Frashëri, Jani Vreto, Pashko Vasa, dhe Abdyl Frashëri. Manifesti i këtij komiteti u bë statusi i Lidhjes.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit u mendua si një organizatë politiko-ushtarake që do ti ndihmonte shqiptarët për të fituar përkrahje ndërkombëtare, megjithëse së pari si regjion autonom. Traktati i Shën Stefanit u zëvendësua nga Traktati i Berlinit pas ndërhyrjes së Austro-Hungarisë dhe Britanisë. Edhe Traktati i Berlinit iu ndau tokat shqiptare fqinjëve Ballkanikë. Në korrik 1878, bordi 60 anëtarësh i Lidhjes, i udhëhequr nga Abdyl Frashëri, iu dërgoj një letër Fuqive të Mëdha në Kongresin e Berlinit, duke kërkuar zgjidhjen e çështjeve shqiptare pas luftës Ruso-Turke. Memorandumi u injorua nga Kongresi, i cili iu japi tokat shqiptare Serbisë dhe Malit të Zi. Lidhja brengosej se shqiptarët do të humbnin edhe Epirin ndaj Greqisë, prandaj edhe organizuan rezistencë të armatosur në Janinë, Guci, Shkodër dhe Prizren. Rezistenca ishte e fuqishme sa për të ndryshuar kufijtë e vendosur nga Forcat e Mëdha dhe për të kthyer disa prej tokave të humbura, megjithëse disa toka iu dorëzuan prapë se prapë Greqisë më 1881. Lidhja e Prizreni kishte 16,000 anëtarë të armatosur nën kontroll të cilat ia kthyen armët forcave të Sulltanit të Perandorisë Osmane pas nënshtrimit të saj në Kongresin e Berlinit dhe urdhrit të saj për shpërbërjen e Lidhjes nga frika se shqiptarët do të kërkoni pavarësi të plot. Forcat shqiptare arritën të vrasin Mehmet Ali pashën (tek shqiptarët i njohur si Maxhar Pasha) në Gjakovë në gusht 1878. Lidhja morri kontrollin nga forcat e sulltanit në qytetet e Vushtrrisë, Pejës, Mitrovicës, Prizrenit, dhe Gjakovës. Lidhja hodhi poshtë autoritetin e sulltanit dhe kërkoj ndarje të plotë nga Perandoria Osmane. Perandoria Osmane dërgoj prapë 15 batalione të rregullta osmane në krye me Dervish Pashën(Ahmet Muhtar Pasha), të cilat u stacionuan në Pejë, Gjakovë dhe Prizren në prill të 1881-ës. Më këtë ai i kishte shkëputur furnizimin frontit në Plavë e Guci. Pasi që forcat osmane nuk dëshronin të i ndihmonin malazezët më shumë edhe përkundër presionit të Rusis, forcat e lidhjes mbesin të pa furnizuara në front kundrejt forcave malazeze.
Sipas vendimeve të kuvendit Forcat e Armatosura të Lidhjes së Prizrent duhej të ishin diku 190.000 trupa të organizuar në 380 batalione.

[Psikologu]

Pasi u kthyen në krahinat e tyre delegatët që kishin marrë pjesë në Kuvendin e Prizrenit, besëlidhjet lokale ose komisionet e vetëmbrojtjes, që ishin krijuar më parë, u kthyen menjëherë në degë të Lidhjes Shqiptare. Në ato krahina, ku ato mungonin, u organizuan mbledhje të posaçme, të cilat formuan degët lokale të Lidhjes. Për të shpejtuar lidhjet ndërmjet tyre, komitetet krahinore shfrytëzuan edhe linjën telegrafike, madje, nëpërmjet telegrafistëve atdhetarë, edhe shifrazhin sekret telegrafik.
Në fund të gushtit u dërgua në Shqipëri mareshali Mehmet Ali pashë Maxhari si komisar me fuqi të jashtëzakonshme për kufijtë turko-malazezë, i shoqëruar nga një adjutant i sulltanit. Ai u porosit që, para se të shkonte në kufi, ta bindte Komitetin e Lidhjes të mos e kundërshtonte dorëzimin e Plavës e të Gucisë dhe të mos i sillnin atij pengesa në zbatimin e Traktatit të Berlinit.

Mehmet Ali pasha arriti në Prizren më 25 gusht 1878 dhe ra menjëherë në kontakt me anëtarët e organeve qendrore e ndërkrahinore të Lidhjes Shqiptare. Më 31 gusht ai u nis për në Gjakovë i shoqëruar nga tri batalione ushtarësh turq, duke kërkuar nga Mitrovica që t’i dërgonin në ndihmë edhe një batalion tjetër. Edhe në Gjakovë ai thirri më 1 shtator në një mbledhje krerët e degës së Lidhjes, të cilët u përpoq t’i bindte që t’i nënshtroheshin vullnetit të sulltanit. Por këtu ai gjeti një qëndrim më të rreptë. Me përjashtim të kryetarit të degës së Lidhjes, Abdullah pashë Drenit, i cili si përfaqësues i krahut sulltanist u bashkua me Maxhar Pashën, të gjithë anëtarët e tjerë, të udhëhequr nga patriotët e vendosur Sulejman Vokshi e Ahmet Koronica, e ftuan mareshalin osman që të mos e vijonte më tej rrugën drejt kufirit malazez. Sapo morën vesh nisjen e tij, udhëheqësit e Lidhjes Shqiptare për Gjakovën, lëshuan kushtrimin, të cilit iu përgjigjën mijëra malësorë të armatosur. Më 1 shtator, nën drejtimin e Ali pashë Gucisë, ata u grumbulluan në malin Erenik, duke zënë rrugën që kalonte prej Gjakove në Plavë e në Guci. Në këto rrethana, Mehmet Ali pasha e shtyu marshimin për në kufi dhe u struk në sarajet e Abdullah pashë Drenit në Gjakovë. Pas kësaj, për t’i dhënë një paralajmërim tjetër më të prerë, po atë mbrëmje qytetarët e malësorët gjakovarë, rreth 4 500 veta të armatosur, të cilët i qenë përgjigjur kushtrimit të Lidhjes Shqiptare, lanë malin Ereç dhe zbritën në qytet, ku rrethuan sarajet e Abdullah pashë Drenit. Të nesërmen, më 2 shtator 1878, një delegacion gjakovarësh u paraqit përsëri te Abdullah pashë Dreni dhe i dha një ultimatum prej 24 orësh që ta përcillte mareshalin nga kishte ardhur. Të dy pashallarët shpresuan se me gjashtë kompanitë, rreth 600 veta që mbronin sarajet, me 30 trimat që kishin me vete dhe me ndihmat që prisnin t’u vinin nga Mitrovica, nga Prizreni dhe nga miqtë e tyre, do ta shtypnin kryengritjen. Në të vërtetë atyre u erdhën vetëm 70 malësorë nga Fandi i Gjakovës, të mashtruar prej priftit të tyre.
Më 3 shtator, pasi mbaroi afati i ultimatumit, rreth 4 500 kryengritës, që mbanin të rrethuar sarajet, filluan sulmin. Përleshja ishte e ashpër dhe me humbje të mëdha për të dyja palët. Në mbrëmje u bë një armëpushim prej 24 orësh për të rifilluar bisedimet, të cilat vijuan gjatë natës dhe gjatë ditës së nesërme, por pa ndonjë rezultat. Në mbrëmjen e 4 shtatorit rifilluan luftimet. Më 5 shtator gjendja e të rrethuarve u keqësua, pasi shumica e ushtarëve që mbronin sarajet u dorëzuan. Batalioni që u nis nga Mitrovica për t’i ardhur në ndihmë Maxhar Pashës u shthur rrugës dhe shumica e ushtarëve të tij, duke qenë shqiptarë, u bashkuan me kryengritësit. Më 6 shtator 1878, pas një sulmi të rreptë që ndërmorën luftëtarët e Lidhjes Shqiptare, edhe mbeturinat e kompanive turke që mbronin mareshalin osman u dorëzuan. Pastaj kryengritësit arritën t’u vënë zjarr sarajeve. Mehmet Ali pasha dhe Abdullah pashë Dreni mbetën të vrarë gjatë sulmit të fundit. Me vrasjen e tyre luftimet morën fund me fitoren e forcave të Lidhjes Shqiptare. Gjatë këtij luftimi treditor të dyja palët patën humbje të mëdha, të rrethuarit rreth 90 veta, forcat e Lidhjes rreth 500 veta.


Gjatë muajit tetor 1879 Mali i Zi filloi përqendrimin e ushtrive në kufi, duke e çuar numrin e tyre në 5 600 veta. Këtyre masave Lidhja e Prizrenit iu përgjigj duke vënë në gatishmëri luftarake forcat e saj të armatosura.
Sipas vendimit që Këshilli i Përgjithshëm i Lidhjes kishte marrë më 3 tetor 1879, Komisioni Ushtarak a Shtabi Ushtarak, nën kryesinë e Ali pashë Gucisë, i krijuar nga Komiteti Ndërkrahinor i Lidhjes Shqiptare për Kosovën, shpalli për zonën e Plavës e të Gucisë gjendjen e luftës.
Porta e Lartë, për të mënjanuar konfliktin e armatosur, i propozoi Cetinës që në vend të krahinave shqiptare të Plavës e të Gucisë t’i jepte disa vise sllave të Hercegovinës. Por propozimin e Stambollit, të cilin e kundërshtoi Austro-Hungaria, nuk e pranoi as Mali i Zi.

[Psikologu]

31 tetor - 1 nëntor
Pas disa ndeshjeve sporadike kufitare, që ndodhën gjatë tetorit, knjaz Nikolla vendosi më në fund të kalonte në sulme të hapura. Më 31 tetor dhe 1 nëntor 1879 forcat malazeze, duke dashur të tërheqin vëmendjen e Fuqive të Mëdha dhe, njëherazi, të matnin pulsin e shqiptarëve, kryen dy inkursione kundër vijës mbrojtëse të forcave të Lidhjes, të parin në fshatin Pepaj dhe të dytin në fshatin Arzhanicë. Në këtë të fundit vranë në befasi 30 fshatarë dhe dogjën mjaft shtëpi, por pas disa orë luftimesh u dëbuan nga forcat e Lidhjes. Në të vërtetë këto qenë sulme demonstrative, të cilat shqiptarët i përballuan pa ndonjë vështirësi. Edhe pse dështoi, sulmi malazez nxiti një valë të madhe mobilizimi në të katër anët e Shqipërisë. Me mijëra vullnetarë të tjerë vrapuan në krahinat e Gjakovës, të Pejës, të Dibrës e të Shkodrës. Gatishmëria e shqiptarëve qe aq masive, sa Shtabi Ushtarak i Lidhjes së Prizrenit, i vendosur në Guci, u detyrua të pengonte nisjen e tyre drejt frontit, pasi nuk ua ndiente nevojën dhe nuk kishte mundësi për t’i sistemuar. Në fillim të muajit dhjetor forcat kryesore malazeze qenë rreshtuar gjatë vijës kufitare, në fshatrat Murinë, Pepaj, Arzhanicë e Velikë, kurse forcat shqiptare përballë tyre në fshatrat Guci, Kolenivicë, Martinaj, Plavë e Nokshiq. Midis forcave malazeze dhe shqiptare në sektorin verilindor kalonte lumi Lim vetëm me një urë prej druri. Zona malazeze ishte kryesisht malore, ndërsa në atë shqiptare dominonte pllaja e Plavës.

[Psikologu]

4 dhjetor 1879
Më 4 dhjetor 1879, pjesa më e mirë e ushtrisë malazeze prej 4 mijë ushtarësh, nën komandën e Mark Milanit, ndërmori një sulm të furishëm në sektorin e Nokshiqit, në drejtim të Plavës e të Gucisë. Shtabi ushtarak i Lidhjes, i përbërë nga Ali pashë Gucia (kryetar), Jakup Ferri, Sulejman Vokshi, Haxhi Zeka, Filip Çeka, Jusuf Sokoli e të tjerë, midis të cilëve kishte edhe disa oficerë të karrierës, u përgjigj duke hedhur në sulm rreth 2 mijë luftëtarë. Luftimet më të ashpra u bënë në luginën e Nokshiqit, ku u angazhuan forca të shumta malazeze. Luftëtarët u përleshën aq ashpër me njëri-tjetrin, sa që të dy palët lanë mënjanë hutat dhe nxorën jataganët, duke u përleshur trup me trup. Përleshja vazhdoi disa orë me radhë. Forcat vullnetare të Lidhjes ndalën sulmin e ushtrisë malazeze dhe i shkaktuan asaj disfatë në Nokshiq, duke e detyruar të tërhiqej brenda kufijve të Malit të Zi. Edhe pse të dhënat për humbjet e të dy palëve janë kontradiktore, mund të nxirret si përfundim se nga malazezët pati 300 të vrarë e të mbytur në lumë gjatë tërheqjes, ndërsa nga shqiptarët 300-400 veta. Në këto luftime u vra edhe një nga komandantët e shquar të ushtrisë së Lidhjes, Jakup Ferri.
Dështimi i misionit të Ahmet Muhtar pashës e bindi përfundimisht knjaz Nikollën të mos shpresonte më as te ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha. Si rrjedhim, ai vendosi të ndërmerrte kundër forcave të Lidhjes Shqiptare një mësymje të përgjithshme, e cila u zhvillua javën e parë të muajit janar 1880. Në këtë mësymje u hodh pothuajse e gjithë ushtria malazeze, 25 batalione me rreth 9 mijë veta, që u rreshtuan përballë Plavës e Gucisë
Shtabi ushtarak i kryesuar nga Ali pashë Gucia, përqendroi në zonën kufitare me Plavën e Gucinë 4 mijë luftëtarë vendas dhe 3 mijë vullnetarë të tjerë, gjithsej 7 mijë veta.

[Psikologu]

6 janar - 9 janar
Komanda malazeze kishte rreshtuar në vijën e parë të frontit forcat vullnetare të komanduara nga Mark Milani, të cilët do të fillonin sulmin sipas taktikës së tyre tradicionale që kishte pasur kurdoherë sukses përballë ushtrive osmane. Forcat malazeze ishin përqendruar në një sektor të ngushtë (Velikë-Pepaj), me qëllim që t’i shpartallonin shqiptarët që me sulmin e parë, në drejtim të Plavës. Por Shtabi Ushtarak Shqiptar ua mori malazezëve në mënyrë të papritur iniciativën. Më 6 dhe 7 janar 1880 njësi të vogla shqiptarësh, me qëllim që të tërhiqnin vëmendjen e komandës ushtarake malazeze, ndërmorën dy sulme në verilindje të Malit të Zi, nga ana e sanxhakut të Novi Pazarit. Komanda ushtarake malazeze, duke kujtuar se shqiptarët do të vazhdonin të sulmonin nga verilindja, për t’u dalë forcave të tyre prapa shpine e tërhoqi ushtrinë nga zona jugore dhe e nisi drejt veriut. Duke përfituar nga kjo rrethanë, forcat shqiptare, të rreshtuara në sektorin e Plavës, shpërthyen më 8 janar një sulm të furishëm kundër pozitave të armikut që ndodhej në Velikë, në Pepaj e në Arzhanicë.
Sulmin e nisën luftëtarët e Nokshiqit të komanduara nga Kurt Asllani dhe Nure Kurti. Mësymja ishte e furishme dhe pas luftimesh të ashpra e trup më trup forcat malazeze, të përbëra nga 4 mijë luftëtarë, u detyruan të tërhiqeshin. Ushtritë e Lidhjes, pasi thyen edhe njësitë malazeze të komanduara nga Mark Milani, hynë në tokën malazeze, shtinë në dorë Arzhanicën, Velikën e Pepajn dhe u drejtuan për në Murinë. Luftimet më të përgjakshme u bënë në Velikë e në Pepaj, prandaj përpjekja e 8 janarit mori emrin e tyre. Ushtria malazeze u tërhoq në Sutjeskë. Por Shtabi Shqiptar nuk kishte ndërmend të vazhdonte përparimin në thellësi të tokës së Malit të Zi. Më 9 janar ai urdhëroi forcat shqiptare, që nuk hasën ndonjë kundërshtim nga ushtritë malazeze, të tërhiqeshin në kufirin e vjetër.
Gjatë betejës së Pepajt e të Velikës, të dyja palët patën dëme në njerëz, por, sipas të dhënave të ndryshme, ato të Malit të Zi qenë më të shumta. Shqiptarët lanë në këto luftime edhe dy kapedanët trima, Kurt Asllanin e Nure Kurtin.
Për këtë arsye knjaz Nikolla shpalli menjëherë se i kishte pezulluar veprimet luftarake në kufi dhe se zbatimin e Traktatit të Berlinit në këtë pikë po ua linte përsëri në dorë Fuqive të Mëdha. Madje ai kërkoi nga konsulli britanik në Shkodër që të ndërhynte pranë autoriteteve qeveritare të vilajetit, me qëllim që edhe shqiptarët t’i pezullonin veprimet e mëtejshme luftarake.