Mitrush Kuteli

[Zero Cool]

Dhimitër Pasko i njohur me pseudonimin Mitrush Kuteli lindi më 13 shtator 1907 në Pogradec, ndërsa vdiq më 4 maj 1967 në Tiranë









Testamenti për fëmijët: Duajeni vendin dhe gjuhën deri në vuajtje


Në letrën e lamtumirës, që “mjeshtri i fjalës së shkruar” ka lënë para vdekjes, më së pari këshillon fëmijët që të “mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë, as kur do të vuajnë pa faj”, duke vazhduar me përjetimet nga terreni i letërsisë, “një tokë kjo tek gëlojnë gjarpërinjtë e të vrasin shokët, se u bën hije”. Po çfarë thotë tjetër në tekstin e testamentit Mitrush Kuteli, gjeniu i letrave shqipe E dashur Efterpi,
Këtë letrë, që është, ndofta, e fundit, desha të ta shkruaj me dorë, po nuk mund. Sot nuk e kam dorën të sigurt, më dridhet. Ti s’je këtu. Ke shkuar me Pandin në Rrushkull për të parë Poliksenin dhe Atalantën. Të nxita më shumë unë. Nga brenga, nga malli. Jam vetëm në shtëpi. Doruntina ka shkuar të lozë me vajzat e Bajramit.
Mendjen e kam të turbullt nga pagjumësia, nga ëndrat e këqia. Kur u ngrita, ti po bëheshe gati për në Rrushkull. Kokën e kisha, dhe e kam, të rëndë. Ti shkove më 7 e gjysmë. Pas 5 minuta ardhi Ilua i Sterjos e më solli lajmin: vdiq Thanas Cikuli.. Sipas mendjes sime shpëtoi. E kam zili. Vdekja është prehja e madhe, shkëputja nga dhembjet. Vërtet, edhe nga gazet, por në një kohë, kur njeriu është shumë i sëmurë, i mërzitur, vdekja është shpëtim: nga dhembjet fizike dhe shpirtërore. Që të dyja të rënda. Ti e di sa dhembje të tilla kam pasur në kohën e fundit. Njëra, që ti ma di, është se si pasoje e tyre nuk jam i zoti të punoj, të krioj, të paguaj bukën që më jep shteti për vete e për fëmijët. Unë s’kam qenë e s’dua të jem kurrë parazit. Po ç‘të bëj, grua? S’mund. Kokën e kam të turbullt. (…) Letrën e nisa për tjetër gjë: të të përsërit porositë e mija të fundit. Më fal se të mërzit. Unë t’i kam thënë kaq herë. Ta kam helmuar jetën, sepse edhe mua ma kanë helmuar të tjerët. Dhe s’kam qënë i zoti ta mbaj helmin për vete, siç më takon. Ky qoftë helmi i fundit që po të sjell.
Ne u bashkuam, rrojtmë dhe bëmë fëmijë në vjete stuhie: burg, urbanizëm, hotel. Po atëhere kisha shëndet dhe i kapërxeva të gjitha. Tani, ti e di.. I di ditët dhe netet e mija. Sëmundjet dhe brengat më brehnë, më hëngërn. Unë e shoh tani vdekjen si një lirim nga dhembjet. Nuk e dua, po nuk e largoj dot. E shoh se afrohet, më çik. Më vjen keq se do t’i le fëmijët të vegjël, pa krah, mbase në vobektësi të madhe, në pamundësi për t’u arritur synimeve. Pensioni im nuk do të mjaftojë. S’kam “vjete shërbimi”. Domosdo, 22 vjet jashtë. Edhe atje kam punuar sa jam shuar, por këta vjete pune nuk peshojnë për efekt pensioni. Fati im i keq, fati i tyre i keq. Ndofta, pas vdekjes, kur të pushojnë pasionet dhe urrejtjet, shteti ynë mund t’ju ndihmojë për hir të punës sime së kaluar: në gazetari dhe letërsi, që në moshë të njomë, dhe sidomos në fushën ekonomike. Një pjesë të shkrimeve të mija – shqip dhe rumanisht – janë aty, në Bibliotekën Kombëtare. Disa njerëz i dinë përpjekjet e mija kundër kapitalit italian, kundër grabitjeve gjermane. Kam punuar pa interes vetiak, bile kundër intereset vetiak. Nuk kam ndjekur kurrë pasurimin tim, sepse ky pasurim mund të bëhej vetëm me dy mjete: me vjedhje (ka njëmijë e një mënyra vjedhjeje dhe unë s’kam përdorur asnjërën) dhe me tradhëti, duke u shërbyer të huajve për të grabitur vendin dhe duke marrë para për këtë shërbim. Zgjodha rrugën e kundërt: luftën kundër atyre që donin të grabisnin, atyre që grabisnin. Nuk i ndala dot të tëra, jo se s’desha, jo se kisha interes,po se s’munda. Kaq munda, kaq bëra. Kundër grabitjeve italiane, kundër grabitjeve gjermane, kundër grabitjeve jugosllave. Nuk zgjodha kurrë udhën e rehatit vetjak, udhën e “urtë e butë e lugën plot”. Kam punuar shumë, kam dashur shumë, kam gabuar shumë. Tani jeta shkoi, nuk kthehet dot, nuk ndreqet dot. Të kam treguar se gjermanët do të më varnin përpara bashkisë, kur muarr vesh se kisha sabotuar nxjerrjen e monedhës së re që donin të bënin. Më shpëtoi fati. Nuk do të skuqem kurrë nga turpi as me veprimin tim në ditët e para të çlirimit. Punova si i marrë, luftova kundër grabitjeve jugosllave. Aq më fort nuk mund të skuqem nga turpi për veprimtarinë time praktike – në fushën ekonomike – në Rumani. Edhe atje kundër gjermanëve. Unë kam pasur gjithnjë, si bir i një populli të vogël, një urrejtje të madhe kundër idesë së zezë “popuj mbi popuj” ose “të mëdhenj mbi të vegjël”, por “popuj përkrah popujsh”. Ky parim ka ushqyer në mënyrë të vetëdijshme dhe të pavetëdijshme, automatikisht,veprimtarinë time. Kam qënë kundër rusëve, sepse ata mbajnë nën vete dhe shkombëtarizojnë popuj të tjerë, kundër gjermanëve sepse kanë shfrytëzuar dhe zhdukur popuj të tjerë, kundër englezëve për të njëjtën arësye. Biri i një populli të vogël nuk mund të bënte ndryshe. Në Rumani kam luftuar,aq sa mund të luftojë një njeri i vogël, kundër shfrytëzimit të kapitalit vendas dhe të huaj. Këtë qëndrim kam pasur edhe kur isha drejtor banke. Një nga pasojet e para ka qënë një “skedë e zezë” në aparatin gjerman të Vjenës, më 1940-41. Për këtë “skedë të zezë” ardhi e më foli dikush në bankë: “Ç’po bën kështu? Nuk di ç‘të pret? Pse kundërshton që vëndin e kapitalit çifut ta zerë kapitali m i k gjerman?” Unë di një gjë: kapitali s’mund të jetë kurrë m i k, po vetëm k a p i t a l. Ay ushqehet me fitime, mbahet me fitime, rron për fitime. Dhe fitimet s’kanë kurrë të mbaruar. Njëja kërkon të bëhet dy, dyja katër, katra tetë, mija dhjetë mijë, milioni qindmilion e kështu me radhë. Në dëm të njerëzve, të popujve. Si ish drejtor tri bankash (gjithnjë i varfër) di se fitimi i vjetër nuk ngopet me fitim të ri, siç nuk ngopet deti me ujë. Do të më njohë dhe do të më kuptojë dikush, të paktën pas vdekjes? Nuk di. Desha të më kuptonte dhe njihte jo për nder e lavdi, po që fëmijët e mij – të cilëve u le trashëgim punën dhe ëndrat e mija – të mos vuajnë për bukë sa janë të vegjël, të ndjekin studimet dhe të gjejnë udhën e tyre në jetë. Jam i sigurtë se po të vlerësohej në këtë drejtim puna dhe përpjekjet e mija në të kaluarën, fëmijët nuk do të vuanin. Nisa të shkruaj një letrë të shkurtër lamtumire, dhe u nxeva – ndonse më buçasin veshët e më dhemb koka prapa – dhe shiko se ku arrita.
Dëgjo!
Shenjat nuk i kam të mira. Tensioni ngrihet e ulet, zemra ngec. Nisem për në zyrë a për shëtitje dhe më priten këmbët, më mbahet fryma. Ndalem e helmohem me ilaçe. Netet i kam skëterrë, siç e di vetë. Këto të gjitha thonë se nuk e kam të gjatë. Pra mos u hidhëro se po të porosit edhe një herë.
1.Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ato që ngjiten nëpër muret. Vdekja është një ngjarje që i takon atij që vdes dhe shtëpisë së tij. Pse ta dijë bota? S’dua!
2. Dikur kisha dashur të varrosesha në Pogradec, pranë babajt e nënës ose lart në gështenjat, në Shën e Djelë. Tani e kam ndryshuar mendjen. Varrimi është një ngatërresë. Varrosmëni këtu, në Tiranë. Gjith Shqipëri është! Nuk dua asnjë shkrim mbi varr. Vetëm një kryq, si babaj, gjyshi, stërgjyshi.
3 (…)
4. Fëmijët i porosit ta duan vendin dhe gjuhën tonë gjer në vuajtje.
Të mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë as kur do të vuajnë pa faj. Atdheu është atdhe, bile atëherë kur të vret. Këtu kanë lindur, këtu të rrojnë me mish e shpirt, qoftë edhe me dhembje. Atalanta dhe Pandeli kanë prirje për letërsi. Le të mbarojnë studimet në ndonjë degë praktike – ajo, fizikë; ay, mjekësi ose ndonjë fakultet tjetër, fjala vjen, për arësimtar – dhe le të merren edhe me letërsi. Por jo si profesjon kryesor. Profesionismi në letërsi, në vëndin tonë, është, hë për hë, një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur. E hidhur, them, për atë që s’di marifete dhe hipokrizira. Tereni i letërsisë është një tokë tek gëlojnë gjarprinjtë. Të vrasin shokët, se iu bën hije. Dhe kur nuk u bën hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi. Dorëshkrimet ja u le atyre të dyve, sidomos Pandeliut. Të mos i prekë askush! Ay do të rritet, do lexojë shënimet e parealizuara, do t’i përpunojë. Për këtë duhet të grumbullojë më parë shumë kulturë. Talenti, prirja nuk vlejnë asgjë pa punë, pa kulturë.
Askush të mos më prekë dorëshkrimet para se të më rritet djali! I vini në arkë, i mbyllni!
Polikseni dhe Atalantë! Pandeli dhe Doruntinë! Të doni njëri tjetrin, të ndihmoni njëri tjetrin, të duroni njëri tjetrin! Mos vini re vogëlsirat, mos u grindni për vogëlsira, për asgjë. Hithni tutje inatin, se ay është burim i shumë të këqijave. Përpiqi të mos ju rritet mëndja. Inati dhe mendjemadhësia na kanë bërë dëme të mëdha. Na prishnë. Zemra juaj të mos njohë urrejtjen, grindjen, mërinë. Urtësi,butësi, zemërgjërësi! Hapni sytë për çdo hap që bëni në jetë. Jeta mund të prishet nga një hap i gabuar, vetëm nga një hap. Pastaj vinë greminat. Kur t’ju vijë koha, martohuni. Të dëgjoni zërin e zemrës, po edhe të arësyes. Shpesh zemra të shpje në udhë të gabuar, në qoftë se nuk e drejton arësyeja. Mos i kërkoni shumë jetës, sepse jeta është koprace në mirësi. Mos ëndëroni ato që nuk realizohen dot. Mos u matni me hijen e mëngjezit, që sjell mëndjemadhësinë. Do t’i kërkoni jetës aq sa mund t’ju japë. Mos më qani! Mbahuni! Unë e rrojta jetën, mbarova qerthullin tim. Nuk dua t’ju shohin të tjerët kur qani. Më dëgjoni? Lotët janë të kotë. Kush vdes nuk ngjallet. Unë asqë dua të ngjallem, asqë dua ta filloj jetën përsëri. Mjaft! Këtë porosi mos e shkelni. Efterpi, më fal për këtë mërzitje të fundit! Mbahu dhe jepu zemër fëmijëve. Bëj siç të porosita. Mos ndrysho asgjë. Nuk dua njerëz në varrimin tim. Më të shumtit vinë për sehir, për formë. Unë i kam urryer ngahera varrimet e bujëshme, me kallaballëk. Edhe disa fjalë: kuptohet se nuk do të lajmërosh as njerëzit e tu, këtu ose në Korçë, me përjashtim të Foqit dhe Nestit. (…)
Të përqafoj, të lutem të më falësh dhe lamtumirë.
Yti, Dhimitraq
11 korrik,1966. Tiranë.(e hënë)

[Zero Cool]

Kur troket në portën e Efterpi Paskos në Tiranë

Streha ku jeton e shoqja e Mitrush Kutelit, ndodhet diku përballë restorant “Durrësit”, në katin e parë të një pallati me tulla silikate. Pas trokitjeve në portë, na fton të futemi brenda e zonja e shtëpisë. Në vështrimin e parë na rrëmben moria e librave dhe rregulli i përsosur në vendosjen e objekteve, pas të cilave është dora dhe përkujdesja e gruas që na uron mirëseardhjen me një zë të ëmbël si shushurimë. Është njeriu më i afërt i shkrimtarit elegant dhe përkthyesit të stërfuqishëm, njohur në kohën e vet si një makineri e pashtershme, Dhimitër Paskos apo Mitrush Kutelit.
Megjithëse e thyer në moshë, ka ruajtur diçka nga rinia e saj, që duket në fluidrinën e të servirurit të kafesë dhe brishtësinë e të shprehurit. Nga mënyra si reagon kur e pyet për jetën me Mitrushin (në çdo rast përmend emrin Dhimitër), të kujton njeriun që krenohet me zgjidhjen që ka bërë. Paçka se i është dashur të stërmundohet shumë me daktilografimin e dorëshkrimeve të gjigandit të letrave shqip, që ndryshe nga të tjerët e kalibrit të tij, qëndroi një herë para trupit gjykues, duke u dënuar me pesë vite në burg. Efterpi ka qenë lexuesja e parë, shijuesja e parë e prodhimeve të makinerisë së sofistikuar me dy emra – Dhimitër Pasko dhe Mitrush Kuteli. (Ende sot, shumëkush ngatërron emrin e vërtetë me pseudonimin). Ajo pranon të flasë për shumëçka nga jeta e të shoqit, ndërkohë që rezervohet t’i kthehet pjesës së burgut. Ashtu si dikush refuzon të tregojë ëndrrën e keqe që ka parë një natë më parë. Sidoqoftë, 88-vjeçarja që ka ndarë për 20 vjet gëzimet dhe hallet me Kutelin e madh, nuk heziton të flasë për brengat e tij, dorëshkrimet e pabotuara, librat e sakatuar nga censura, e deri te testamenti i mbyllur në sirtar, i destinuar për t’u lexuar pas vdekjes.

[Zero Cool]

Rrëfimi Kutelian si antropologji e jetës shqiptare

Nga Neli Naço

Mitrush Kuteli është një nga autorët më në zë të letërsisë shqipe i njohur si një njeri shumëdimensional, por lidhja më e fortë e të cilit ka qenë me fushën e letrave. Është konsideruar shpesh me dy vlerësime të cilat e ngrenë lart midis autorëve të letërsisë shqipe të të gjitha kohërave. “Mitrush Kuteli bashkë me Ernest Koliqin, është themelues i prozës moderne shqipe dhe njëri ndër autorët më të njohur të modernitetit shqiptar. Madje ka mendime që Kutelin e shohin bashkë me Lasgushin si autor themelor të gjithë letërsisë moderne shqiptare.” (Sabri Hamiti, Letërsia Moderne në Vepra letrare 8, faqe 605).
Si autor që themeloi prozën moderne shqiptare ai mbahet si krijuesi i rrëfimit dhe rrëfenjës kategori të panjohura nga letërsia shqipe, por të lëvruara në letërsi të tjera ballkanike dhe evropiane kultura nga të cilat Kuteli kishte njohje shumë të thellë. Pjesë integrale e kulturës së tij si erudit ishte edhe letërsia rumune dhe ajo ruse të cilat Kuteli i ka njohur deri në themel siç e dëshmojnë edhe përkthimet e tij të mëvonshme. Në disa përpjekje të rëndësishme letrare Kuteli është paraqitur si një shkrimtar i cili shenjëzon rrymën e realizmit magjik në letërsinë shqiptare.
Në mënyrë pak më të ndryshme disi më origjinal e më të paklasifikueshëm mbase edhe me syrin e shkrimtarit e sheh Martin Camaj kur pohon: “Mitrush Kuteli sot ka vendin e vet në letërsinë shqiptare, sigurisht jo atë vend që ia caktuan historiografët në vëllimet e kritikës e të periodizimit të letërsisë sonë. Diçka e tillë arsyetohet me faktin sepse Kuteli na paraqitet si letrar e si njeri kulture si vetje fort komplekse. Si i tillë, nuk i përket asnjë rryme letrare plotësisht apo mbetet mik tri ditësh, vetëm për kalim, kudo që të vendoset brenda kallëpeve të –izmave.” (Martin Camaj, Hylli i Dritës, Nr. 3-4, faqe 82-83).
Ky pluralitet mendimesh për veprën në prozë të Kutelit tregon se vepra gjeneron mendim dhe domethënie të re, është vepër e pasur dhe shumështresore, vepër që të ofron mundësi të shumta interpretimi, por është edhe shumë tërheqëse dhe goditëse tipar ky për vepra të rëndësishme të artit.
Proza e Kutelit e parë në tërësi më ofron një mundësi që ta shoh në katër hipostaza.

Rrëfimi Kutelian si gjuhë dhe magji e saj

Ajo që bie menjëherë në sy nëse ne lexojmë një rrëfim të Kutelit është natyrshmëria e të shprehurit dhe menjëherë pas saj zbulimi të çon drejt një pasurie të pafundme gjuhësore që Kutelit i ka shërbyer si një material i dorës së parë për ngjizjen e veprës së artit. Një gjuhë që është vjelë nga pasuria gjuhësore lokale, por nuk ka kufizime në të lexuarit dhe të shijuarit e veprës së artit prej receptorit sepse përdorimi i gjuhës si në një vepër të madhe të çon drejt perceptimit të veprës si liri absolute dhe në këtë kuptim vepra e humbet receptimin si një vepër vetëm ose ngushtësisht lokale. Vepra e Kutelit komunikon me të gjithë lexuesit falë lirisë që të imponon vepra e tij. Duke folur për marrëdhënien e gjuhës me letërsinë gjuhëtari Edward Sapir thotë: “Në artin e madh ekziston iluzioni i lirisë absolute. Shtrëngesat formale të imponuara nga materiali – kupto gjuha – nuk perceptohen; është sikur ekzistonte një anë e pakufishme e hapësirës midis shfrytëzimit të plotë të formës prej artistit dhe më së shumtës që materiali lejon nga natyra e tij. Artisti intuitivisht i është dorëzuar tiranisë të pashmangshme të materialit, duke bërë natyrën e tij të egër të shkrihet lehtësisht me konceptin e tij. Materiali “zhduket” pikërisht sepse nuk ekziston asgjë në konceptin e artistit që të tregojë se ndonjë material tjetër ekziston.” Kuteli e ka synuar natyrshmërinë e gjuhës shqipe dhe tregimet e tij u janë nënshtruar përpunimeve të shpeshta që rrëfimi të tingëllonte sa më i natyrshëm. Rrëfimet dhe rrëfenjat e tij u janë nënshtruar përpunimeve të vazhdueshme për t’i pasuruar me mjete të reja “kate a degëzime të reja” sipas konceptit të vetë autorit. Ai është përdorues i materialit të pafund gjuhësor që e përpunon stilistikisht nëpërmjet enumeracionit dhe sinonimisë, krahasimeve, krahinorizmave dhe shprehjeve frazeologjike dhe pleonazmave, një kozmosi gjuhësor të pranishëm të veshur me një mjeshtëri rrëfimi deri në iluzionin e sipërpërmendur të lirisë absolute.
Ky material gjuhësor është veshur me magjinë e rrëfimit oral, një letërsi ku “...do të na duhet të pranojmë se proza e Kutelit është nga ato në të cilat elementet e gojshmërisë janë të pranishme edhe në letërsinë e shkruar.” (Aurel Plasari, Kuteli midis të gjallëve dhe të vdekurve, faqe 28). Duke folur për letërsinë ruse për tregime simotra me ato të Mitrush Kutelit autori Mikhail Bahtin shkruan: Elementi i skaz-it në kuptimin e drejtpërdrejtë (një orientim drejt të folurit oral) është një faktor i qenësishëm në tregimin e rrëfimit. (Mikhail Bakhtin, Diskurs mbi tipologjinë e prozës, në Lexime mbi poetikën ruse, faqe 47). Oraliteti, elementët e gojshmërisë janë një tipar i prekshëm i prozës Kuteliane që dallohet lehtësisht në rrëfimet “Gjonomadhë e Gjatollinj”, “Natë prilli”, “Rinë-Katerinëza”, “Natë mujaji maj” “Fshati im e pi rakinë”, por gjithashtu edhe “E madhe është gjëma e mëkatit”. Në të njëjtën kohë oraliteti është edhe një mënyrë e shpejtë në procesin e një receptimi të shpejtë e të drejtpërdrejtë të veprës prej lexuesit. “Oraliteti me mekanizmat e tij, e sidomos me formulat e shprehjes, i krijon lexuesit lehtësira psikologjike për asimilimin artistik, duke i krijuar atij atmosferën e komunikimit ë stërlashtë të letërsisë orale.” (Luan Topciu, Pasqyra letrare, faqe 52).
Ky tipar një nga më të rëndësishmit në veprën e Kutelit e bën atë një autor të papërsëritshëm në gjithë letërsinë shqiptare.

[Zero Cool]

Rrëfimi kutelian dhe koha

Një nga tiparet më të rëndësishme ku Mitrush Kuteli është në pararojën e gjithë shkrimtarëve shqiptarë është edhe loja me kohën që ai ndërmerr veçanërisht në dy rrëfime të tijat. Kuteli është kështu shkrimtari i parë shqiptar që operon me kohën jo thjesht duke e trajtuar nga pikëpamja e kohës narrative por duke e vëzhguar më thellë si një kategori ontologjike, si një dimension i një lloji tjetër ndaj të cilit njeriu është i pafuqishëm për të vepruar. Koncepcione të ngjashme në mendimin filozofik ndeshim tek filozofët e quajtur neotomistë dhe me ndonjë përfaqësues të dalluar si Jacques Maritain. Në letërsi koncepte afërsisht të ngjashme në vepra të tjera kemi edhe në tregimet e Jorge Luis Borges ose, në mënyrë jo kaq të drejtpërdrejtë dhe thelbësore, por konceptualisht të ngjashme në dramën e Sartre-it “Me dyer të mbyllura”. Dy rrëfenjat ku Kuteli e përdor kohën si një kategori ontologjike janë “Natë muaji maj”, punuar pas një përralle të dëgjuar në Pogradec më 1928 edhe më 1943 dhe “E madhe është gjëma e mëkatit” mbaruar më 1947.
Të dyja veprat i nënshtrohen një konceptimi afërsisht të ngjashëm të kohës, i cili pasohet me një deformim të saj (ky deformim shfaqet në një moment të caktuar) në momentin kur njeriu hyn në dimensionin e vetë ATIJ (Zotit), për të vazhduar pas daljes nga dimensioni i Zotit përsëri në rrjedhë normale si kohë, por me pasoja të pakthyeshme për personazhet. Ekziston edhe një forcë vertikale (nga lart poshtë) mbi linjën horizontale të kohës, siç është mallkimi tek “E madhe është gjëma e mëkatit”, forcë e cila e “ngrin” kohën në njërin nga dimensionet e saj ose e zgjat deri në momentin e faljes dhe çlirimi nga premtimi, po ta quajmë kështu, (nga poshtë lart) forcë që e bën kohën të rrjedhë shpejt dhe në mënyrë jovepruese mbi personazhin duke e vendosur në situatë të pazakontë kur ai përballet me rrjedhën e kohës që në mënyrë reale rrjedh. Ashtu si oraliteti është pasojë e rikrijimit të lëndës mitologjike të krijuar në vepër (Luan Topciu, Pasqyra letrare, faqe 53), po ashtu edhe loja me kohën është pasqyrë e lëndës mitologjike që Kuteli shfrytëzon. Jo rastësisht të dyja rrëfenjat mbajnë si shënim nga vetë autori se vijnë nga përralla e legjenda të dëgjuara drejtpërdrejt nga letërsia orale. Sidoqoftë Kuteli mbetet autori i parë që ka përdorur lojën me kohën si një prosede të fuqishme letrare dhe akoma ka për të hulumtuar në poetikën e saj.

Rrëfimi Kutelian dhe miti

Një përbërës shumë i rëndësishëm i rrëfimit Kutelian është edhe miti. Miti është fuqi përbërëse në prozën e vendeve ballkanike, në prozën popullore dhe të kultivuar të letërsive shqiptare dhe rumune të cilat Kuteli i ka njohur më së miri. Si fuqi përbërëse që lidhet me të shenjtën miti krijon. Vetë ndarja e Kutelit për krijimet e tij në rrëfime e rrëfenja është s’duket edhe prania e mitit në to. Sipas Mircea Eliade “miti i korrespondon një nevoje të thellë fetare, disa gjakimeve morale, disa detyrimeve të rendit social dhe madje disa ekzigjencave praktike. Në qytetërimet primitive, miti plotëson një funksion të nevojshëm: ai shpreh, nxjerr në pah dhe kodifikon besimet; merr në mbrojtje dhe imponon parimet morale; garanton efikasitetin e ceremonive rituale dhe ofron rregulla praktike që mbeten të përdoren nga njeriu.” (Mircea Eliade, cituar sipas Luan Topçiu, Pasqyra letrare, faqe 53). Në rrëfenjat e njohura fort mirë për lexuesin “Natë muaji maj”, “Lugetërit e fshatit tonë”, “I pasuri që ish i varfër fort” “E madhe është gjëma e mëkatit” miti është përbërës i rëndësishëm me një funksion të fortë tërheqës në magjinë e rrëfimit, është një mit i nxjerrë nga rrëfenjat popullore që do të thotë se është vetvetiu i kodifikuar sipas parimeve të kodeve letrare ballkanike kështu që lexues – dëgjuesi e asimilon shumë shpejt atë.
Këto kodifikime janë me vlera etnike shqiptare, me vlera që nisin nga folklori thjeshtësisht shqiptar i pastër, vlera që të kujtojnë menjëherë letërsinë shqiptare arbëreshe tek “Rinë-Katerinëza” ose fryma ilire që mbizotëron tek “E madhe është gjëma e mëkatit” e shoqëruar me një gjuhë të përshtatur sipas këtyre modeleve leksikore e sintaksore me një frymë arbëreshe tek rrëfenja e parë që përmendëm dhe me një frymë religjioze arkaike të ndërtuar sipas modeleve ungjillore tek e madhe është gjëma e mëkatit.
Nganjëherë edhe në rrëfimet e Kutelit që duket se janë të zhveshura nga lënda mitologjike ndihet në mënyrë më të fshehur, jo të drejtpërdrejtë ndikimi i mitit si dicka zanafillore që duket sikur ka humbur, por që shfaqet në forma të nderimit e respektit. Në tregimin “Si u takua Ndoni me Zallorët” nderimi që fiton Ndoni si këngëtar, pasi ka humbur respektin si qenie njerëzore të kujton idenë e Northrop Frye se këngëtari në shoqëritë e hershme është parë si një pjesë e së shenjtës dhe ky kod i kthen Ndonit statusin e respektit të humbur si qenie.

Rrëfimi Kutelian si antropologji e jetës shqiptare

Duke filluar të tregojë ngjarjet e një mikrokozmosi lokal Kuteli ka ndërtuar paralelisht një makrokozmos të botës shqiptare. Nëpërmjet mikrokozmosit lokal që ai e njëh më mirë ka farkëtuar gjithë botën shqiptare si njëkohësisht si realitet dhe si mit, si pozitivitet dhe si negativitet, si harmoni dhe si dis-harmoni, si sipërfaqe dhe si thellësi, si vlerë dhe si antivlerë dhe të gjitha këto me synimin mesianik të përmirësimit të kësaj bote brenda karekterologjisë së saj. Janë shumë të holla problemet që trajton Kuteli në rrëfimet e tij si “Më kot”, “Gjonomadhë dhe Gjatollnj”, “Si u takua Ndoni me Zallorët”, “Xha Brahua i Shkumbanores”, “Qetësi përpara fërtyme” “Vjeshta e Xheladin Beut”, “Lumi i madh”. Ajo problematikë e jetës lokale është njëkohësisht problematikë e jetës kombëtare, ajo vlerë e jetës lokale është automatikisht vlerë e jetës kombëtare, veshja lokale gjuhësore është vetëm materia gjuhësore që shkrimtari zotëron më mirë për të krijuar veprën a artit por në veprën e Kutelit ne fare natyrshëm kalojmë nga një topografi materiale lokale në një topografi shpirtërore shqiptare me të gjitha detajet e saj.
Vepra e Kutelit kalon nga gëzimi fëminor si vlerë e botës shqiptare në tregimet “Vendosa të shkoj në mërgim”, “Për kumbulla” tek shpërbërja e karakterit të individit në rrëfime si “Vjeshta e Xheladin beut” duke ftuar për një mesianizëm të kësaj bote shqiptare dhe të këtij karakteri shqiptar. Nganjëherë po ta shohim me këtë sy rrëfenja si krijim me karakter më mitologjik dhe folklorik mund të konsiderohet vetëm si një nënvariant e rrëfimit sepse universi i jetës shqiptare e ka një pjesë të sajën botën mitologjike dhe folklorike dhe jo të ndarë por të shkrirë njësh me të.
Nganjëherë edhe kur është në kërkim të vlerave universale si në rrëfenjën “E madhe është gjëma e mëkatit” ai duket se ka nënshtresuar vlera të cilat e karakterizojnë antropologjinë e shqiptarit në përgjithësi. I paraqitur me doza të një karakteri etnik shqiptar, si ilirian është edhe karakteri Tat Tanushi i cili është i portretizuar kështu “Edhe si ish shpejtë në zemërim – si kanë qënë e janë të gjithë ilirianët, edhe atëherë kur kanë hirin e Zotit – thirri me zë të vrazhdët.”
Më shkon përshtat thënia e Martin Camajt i cili duket se e ka ndier që Kuteli është një vlerë e dimensionuar në gjithë hapësirën shqipfolëse i cili thotë “Bile si njeri dhe si poet ai Dhimitër Pasko e Mitrush Kutel mund të quhet toskë e gegë.”
Edhe në këtë kuptim për të hulumtuar antropologjinë e jetës sonë ne kemi pa dyshim për ndihmën e Kutelit.