Identiteti Europian i Shqiptarëve

[Dilaver]

Edhe një pyetje të fundit lidhur me polemikën për të cilën po flasim. A nuk është koha për polemika që të përjashtojnë provokimet, sidomos fetare? E meqë folëm pêr Rugovën, si mund të shpjegohet humbja e thellë në zgjedhje e Qoses kundrejt tij?

Natyrisht që koha nuk është kurrë për polemika të tilla. Madje do të thoshja se në kushtet tona provokimet fetare të konsiderohen ligjërisht të dëmshme, ashtu si në vendet demokratike quhen thirrjet raciste ose terroriste. Kështu shpjegohet dëshira ime për të mos u përgjigjur. Ndaj dhe u mora me diçka që iu takon të gjithëve, pikërisht tani, në prag tê integrimit europian. Siç e patë, nuk u mora me atë se si, sipas Qoses, unë e paskam dëmtuar letërsinë shqipe, e natyrisht, si e paskam dëmtuar Shqipërinë dhe pastaj Kosovën, etj.,etj. Dhe si ai tjetri, domethënë Qosja, i paska bërë aq mirë të gjitha ato gjëra që unë i paskam bërë aq keq. Dhe se si unë paskam qenë dikur prolindor, por pastaj më ikën mendte dhe u bëra properendimor, dhe se ai paskësh qenë, për çudi, properendimor dhe, pastaj, i erdhëm mendtë dhe u bë prolindor! E kështu me radhë.
Lidhur me votimet në Kosovë, atëhere kur këtij njeriu i kthyen shpinën qytetarët e Kosovës, ka gjasë që këtu të gjindet një thelb shpjegues.
Në Ballkan nuk ka ndodhur, ose ka ndodhur tepër rrallë që njeriu i cilësuar "i dijshëm" të jetë shpërfillur kështu në një konkurim zgjedhjesh.
Shkakun e shpërfilljes ndaj Qoses mund ta shpjegojnë vetëm qytetarët e Kosovës. Ne s'mund të japim veçse hamendësime. Ka gjasë që pranvera e vitit 1997, ai mars i zi , kur kombi shqiptar përjetoi tragjedinë e renies së "shtetit amë" të jetë bërë shkas. Në atë kohë, shqiptarët, kudo që gjendeshin ranë në zi e në depresion. E midis zizë u ngrit veç një zë i ngazëllyer që e përshëndeste atë gjëmë , duke e pagëzuar si "revolucion i vonuar demokratik". Dy vite më pas i erdhi radha Kosovës të digjej e tê masakrohej. Midis këtyre dy zjarreve, që ende nuk janë hulumtuar mirë, u ndriçuan shumë skuta të ndërgjegjes së shqiptarëve.
Me verdiktin e tyre, qytetarët e Kosovës na dhanë një mesazh të gjithëve: koha nuk ka nevojë për njerëz të fryrë, nga ata që kanë qejf të quhen "babai i kombit", "bacë i dijes" e të tjera si këto.
Ndërkaq për njerëz të tillë kanë ardhur kohë të vêshtira. Në kohën që qindra djem e vajza shqiptare po kulturohen me shpejtësi, për të marrë në duar punët e kombit e për ta shpëtuar Shqipërinë nga ky ndryshk e nga ky pluhur që s'po i shqitet, gërxhot kanë mbetur tek nostalgjitë e vjetra, tek serbishtja, si e vetmja gjuhë e huaj që dinë dhe te citimet bajate të Çernishevskit.Atëherë tërë mllefin e tyre e drejtojnë kundër botës perendimore, asaj që ua prishi rehatinë. Ajo botë iu duket armiqësore, ashtu si në kohën e stalinizmit. Kërkojnë vjega dhe aleatë kundër saj dhe, ç'është më e keqja, kërkojnë t'i mbushin mendjen popullit shqiptar, që, ashtu si ata, të mos e dojë atë botë e të shpallet kundër saj. Me fjalë tê tjera, tê shpallet kundër vetvetes.
Një shekull e ca mê parê, Anton Çehovi ka portretizuar shkëlqyeshëm personazhin e një "profesori", që jetonte me poza e me legjenda, e që në të vërtetë nuk ishte veçse një krijesë e rëndomtë, me aftësi tê rëndomta. Për t'u kthyer te votimet në Kosovê, kumti i qytetarëve të Kosovës do të përmblidhej në këto pesë fjalë: Mos i jepni rëndësi njerëzve të parëndësishëm.
17/05/2006

[Arb]

O Kadare!

Te lumte, qe edhe ju, sikur vete Shqiptaret e Kosoves, i treguat Cetnike Qosicit, per gjakun e tij te Shkaut.

Qosici eshte nje qelbesine qe mendon Shkinisht, e shkruan Shqip! O Qosic, o Zogu i Shkaut! Kur do te perfundosh me ulerimat e tua kunder Kombit Shqiptar!

[i_retardumi]

Postimi origjinal është bërë nga Arb

O Kadare!

Te lumte, qe edhe ju, sikur vete Shqiptaret e Kosoves, i treguat Cetnike Qosicit, per gjakun e tij te Shkaut.

Qosici eshte nje qelbesine qe mendon Shkinisht, e shkruan Shqip! O Qosic, o Zogu i Shkaut! Kur do te perfundosh me ulerimat e tua kunder Kombit Shqiptar!

myt e ka krejt edhe Nexhmedin Spahiu, Qosiqin n'debat për Kombin.

[Arb]

DISA PYETJE PËR REXHEP QOSEN


Sadik Bejko

Ditët e fundit Qosja, në një gazetë të Tiranës, duket se i vuri edhe një herë "pikën" polemikës së tij. Së pari, aty Qosja vetëshpallet fitimtar i kësaj polemike dhe kulmi i kulmeve, në këtë vënie të pikës mbi i prej Qoses, ishte që të shlyhet Ismail Kadareja nga letërsia shqipe, nga mendimi shqiptar. Për të mos e zgjatur, siç bën Qosja në shkrimet e tij, mund t'i bëjmë atij disa pyetje. Qosja nxiton të vetëshpallet fitimtar, por a nuk e ka vënë re se atij i është kundërvënë pjesa më e madhe e inteligjencies shqiptare?
Vetëm mbrojtja që i bën Qosja haxhiqamilizmit është diçka që nuk shlyhet lehtë. Që të renditesh si shqiptari i dytë mbas Enver Hoxhës në mbrojtje të Haxhi Qamilit përsëri nuk është e lehtë. Të vetëshpallesh kundërevropian dhe kundër katolicizmit shqiptar, ndër fetë më të persekutuara prej komunizmit, është gjithashtu diçka që nuk harrohet. Të shkulësh një shkrimtar si Ismail Kadareja nga letërsia shqipe, kur në këtë letërsi ka shumë shkrimtarë të tjerë që e kanë komunizmin me pash, pse ata të mos shkulen, por vetëm Kadareja? Dhe po të shkulet ai dhe të tjerët, vallë vetëm Qosja duhet të mbetet?
Rexhep Qosja merr pozën e prokurorit për t'u kujtuar të tjerëve jetën dhe veprën e tyre në komunizëm. Të tjerët, që kundërshtuan mendimet e tij, u treguan të qytetëruar dhe nuk iu përgjigjen me të njëjtën monedhë. Këtë përmbajtje dhe këtë qytetërim ai, siç duket, e ka lexuar gabim. Në vend që të nxirrte mësime nga kjo, u bë më agresiv. Ahere ne jemi të detyruar t'ia themi ca gjëra me troç. T'i kujtojmë ato fotografitë e tij me fytyrë të mallëngjyer që ka dalë përbri presidentit Tito. T'i kujtojmë edhe presidiumet e delegacionet, ku nuk mungonte kurrë përbri kolegëve jugosllavë. Me këto fanfarada Jugosllavia paraqitej përpara botës si shtet liberal e demokratik. Rexhep Qosja ka qenë në një post tepër të lartë, në krye të Institutit Albanologjik. Poste të tilla me rëndësi strategjike për një shtet multietnik si Jugosllavia, për një shtet antishqiptar si ajo, nuk jepeshin lehtë. Duke përdorur stilin e tij, ne mund ta quanim Rexhep Qosen si një mandarin të jugosllavizmit. Ne mund të bënim po ato pyetje që ai ka aq shumë qejf t'ua bëjë të tjerëve. Rexhep Qosja ka qenë anëtar i partisë komuniste jugosllave. Ai u kërkon llogari shqiptarëve që kanë qenë anëtarë partie në vendin e vet. Po ç'shpjegime do të jepte ai për anëtarësimin e tij në partinë komuniste serbe, që, përveç që ishte komuniste, ishte edhe partia e pushtuesit? Për gjithë të zezat e komunizmit në Shqipëri, Rexhep Qosja akuzon Ismail Kadarenë. Po sikur ne, sipas logjikës së tij, t'i kthehemi e t'ia vëmë mbi shpinë gjithë të zezat që i ka bërë "partia e tij komuniste serbe" popullit te Kosovës, terrorin, masakrat, shpërnguljet? Hapja e arkivave të fshehta të Shqipërisë e ka bërë nervoz Rexhep Qosen. Tani së fundi është i detyruar ta pranojë hapjen, por më parë ka pasur shumë rezerva për këtë. Bile një acarim i mëparshëm me Kadarenë ndodhi pikërisht kur Kadareja propozoi hapjen e tyre. Nervozizëm nga arkivat ndiejnë ata që i frikësohen së vërtetës. Shtypi shqiptar, me rastin e kësaj polemike, ka bërë aluzione për këtë frikë të akademikut. Janë përmendur lidhjet e Qoses me Tiranën komuniste. është përmendur me emër romani "Pallati i ëndrrave", të cilin akademiku nuk e përmend kurrë dhe për të cilin janë bërë ekspertiza të fshehta në Tiranë e jashtë Shqipërisë. Hapja e arkivave të fshehta në Tiranë do të zbulojë shumë gjëra. Prej tyre do të sqarohen edhe shumë të vërteta mbi ata që i kanë dhënë informacione Tiranës se cilët shkrimtarë të Kosovës duhet të përkrahen e cilët jo, cilët e duhet të udhëtojnë në delegacione në Shqipëri e cilëve duhet t'u mbyllej rruga. Qosja propozon haptas shkuljen e Kadaresë nga letërsia shqiptare dhe nga mendimi shqiptar. Këtë ai nuk e ka bërë për asnjë shkrimtar tjetër dhe për asnjërin prej tyre nuk ka shprehur një urrejtje të tillë. Ai kërkon defaktorizimin e Kadaresë, e njërit prej zërave tanë më autoritarë në arenën ndërkombëtare, në këto kohë kur Shqipërisë dhe Kosovës më shumë se kurrë u duhen zërat autoritarë kudo që të jenë në mbrojtje të çështjes shqiptare. Po çka bërë Kadareja për të merituar një gjë të tillë? Çka bërë sidomos për Kosovën qysh nga viti 1981, koha e masakrës së madhe të studentëve?
Kadareja ishte shkrimtari i parë nga Shqipëria që shkroi dhe botoi qysh në atë vit prozën e gjatë letrare për atë tragjedi, "Krushqit janë të ngrirë". Kjo prozë që u botua në Evropë, në SHBA e në botë, qysh në atë kohë informoi gjithë opinionin botëror se rrugët e Prishtinës u lanë me gjak dhe zinxhirët e tankeve serbe kaluan mbi trupa studentësh shqiptarë. Do të mjaftonte vetëm mirënjohja për këtë vepër që akademiku të tregohej më i përmbajtur kundër Kadaresë. Por ai bën të kundërtën. Për çudi, kjo vepër hyn në ato që ai nuk i përmend kurrë! Me se merret Kadareja pas vitit 1990 dhe me se merret Qosja? Kadareja jep alarmin se një masakër e re po përgatitet në Kosovë. Ai u shkruan presidentëve që drejtojnë botën, mbush gazetat më të mëdha evropiane e botërore me intervistat dhe shkrimet e tij. Ne do të pyesim akademikun: përse asnjëherë s'iu kemi parë të bëni një gjë të tillë? Përse nuk i drejtoheni niveleve të tilla të larta? Ndiheni i vogël? Po të jetë kështu, mbani vendin e të voglit. Ju janë drejtuar ndonjë herë të burgosurit politikë të Kosovës për t'iu kërkuar ndihmë pas vitit 2000? Ju është drejtuar më parë Ukshin Hoti i prangosur? Ai e gjeti Kadarenë gjer në Paris, kurse ju dy hapa larg në Prishtinë nuk ju gjeti. Ukshin Hoti hyn ndër ata të cilët ju gjithashtu nuk e përmendni asnjëherë! A nuk ju shqetëson kjo gjë? A nuk ju shqetëson fakti që haptas jeni akuzuar në shtypin shqiptar se keni përvetësuar veprën e Ukshin Hotit, ndërsa ai dergjej në burg? Ka mbi 15 vite që Kadareja mallkohet nga shtypi serb, është quajtur disa herë armik i Jugosllavisë, është akuzuar si një ndër ata që nxitën me shkrimet e tyre bombardimin e Jugosllavisë, gjë që është e vërtetë. Është përmendur bile edhe gjyqi i Hagës, ku Kadareja, sipas tyre, duhej të thirrej. Por asnjë nga këto shkrime nuk ka guxuar të jetë kaq radikal dhe mohues ndaj tij sa Qosja. Kjo që ndodhi, do të mbahet mend për një kohë të gjatë. Populli i mban mend gjërat thjesht. Ai mban mend thelbin e tyre dhe jo spekulimet dhe llogoret pa kuptim. Thelbi i çështjes ka qenë se, në prag të dy ngjarjeve të mëdha, afrimit të Shqipërisë me BE-në dhe pavarësisë së Kosovës, të dyja këto të lidhura me Evropën dhe SHBA-në, sepse s'mund të ndodhin pa faktorin Evropë dhe SHBA, Kadareja ngriti problemin e identitetit evropian të shqiptarëve. E ngriti në formë pohuese këtë, sepse kohët e fundit po spekulohet me këtë identitet. është arma e fundit që u ka mbetur rretheve antishqiptare, atyre serbe, në radhë të parë, për t'u mohuar shqiptarëve identitetin evropian dhe hyrjen në Evropë. Qosja ngrihet kundër Kadaresë, duke u propozuar shqiptarëve të pranojnë se janë gjysmë evropianë e gjysmë myslimanë!!!Se ku do të vemi me këtë identitet të përgjysmuar vetëm Qosja e di. Kadareja e thotë prerë se të krishterë, myslimanë e ateistë shqiptarë janë njëlloj evropianë dhe bashkarish do të shkojmë në Evropë. Shumica e pjesëmarrësve në këtë debat kanë qenë me këtë mendim të Kadaresë. Një pjesë e vogël kanë qenë kundra e një pjesë kanë bërë sikur s'e kanë kuptuar përse bëhet fjalë. është lehtë të thuash për çdo gjë: kemi halle të tjera, ç'na duhen këto. Problemi i hyrjes në Evropë, qoftë i Shqipërisë, qoftë i Kosovës së pavarur, nuk janë halle anësore, por themeli i themeleve. Shqiptarët e dinë mirë se ç'fatkeqësi u solli largimi nga Evropa, e dinë mirë sot se ç'rrugë do të ndjekin dhe kë do të dëgjojnë.

[Arb]

Se Qosja eshte nje ze shkau e nje mbrojtes i madh i qendrimeve te Shkijeve rreth Shqiptareve, e ka thene me ne fund edhe Kadareja. I lumte!

Qoses dhe gjithe atyre qe Qosiqeve te tjere duhet bere me dije se Shqiptaret nuk jane ata qe ata mendojne ti bejne, por jane ata qe jane.

Te mbi-cmohet ndikimi i fese gabele-islame mbi Shqiptaret do te thote te dish te dergosh brezat familjar me se largu deri ne shekullin 15.

E Shqiptaret nuk linden si komb ne ate shekull. Ne nuk jemi as rrezulltat i gjithe asaj qe rrodhi nga ai shekull deri ne ditet e sotshme.

Te pershkruhet identiteti shqiptar si i afert me faren gabele-turke te Lindjes, do te thote te mbeshtesim tezat fallco te Shkijeve se historia e Shqiptareve fillon nga shekulli 17.

Qosja duhet djeg mbi germadhat e shume gabel-xhamiave qe kane zane frymen ne pothuajse cdo vendbanim Shqiptar.

[Gentiani]

Kam pasur rastin të lexojë rreth polemikave të Qosjes dhe Kadaresë lidhur me identitetin Europian të Shqipëtarëve:

Pa u lëshuar të paragjykoj personalitetet e polemizuesve, më duhet të shkruaj që për Qosjen që nga pikëpamje e tij për "Revolucioni i vonuar demokratik", nuk kam pasur dhe nuk kam arsyetim që e vërteton pikëpamjen e tij, sepse ka qenë dhe është e gabuar, ndërsa për të dytin Kadarenë, mendoj që ka kohë të gjatë, që ka humbur në njohjen e realitetit dhe hapësirës shqiptare dhe se ushqen vehten me imagjinatë dhe iluzione parafytyruara të realitetit shqiptarë nga Parisi.

Dhe mes këtyre dy pikëpamjeve të paraqitura mes Qosjes dhe Kadaresë, i jap shumë të drejtë dhe e shoh më të argumentuara shkencërisht pikëpamjet që ka paraqitur Qosja, se imagjinatën e Kadaresë!

Të bëhesh viktimë dhe rob i paragjykimeve, ke humbur rrugën e realitetit dhe ke rrëshqitur prej saj, duke ecur në rrugën tjetër fikitive (të imagjinuar).

Arb, identiteti nuk është modë që ndërrohet sipas shijeve dhe rrethanave, ashtu sikur që identiteti nuk mundet të ndërrohet duke kaluar kufinjë shtetesh e ndërrim vendbanimesh.

Me vonesë e kyça në temë, sepse para dy ditësh më ra më gjerësisht të lexoja për polemikat e të parit dhe të dytit. Ndërsa tema ja vlen gjithsesi të diskutohet, sepse identiteti shqiptarë nuk është gjini letrare ku munden të mirren vetëm shkrimtarët me te, por është diçka që i takon një kombi i cili atë identitet nuk e bartë nga dje dhe se nuk mundet të ndërrohet të nesërmen si garderobë personale.

[Arb]

Alfons Gurashi
Gazetar, analist

1. Kam mendimin tim se kjo polemikë ka ngjallur një interes të jashtëzakonshëm në opinionin mbarëshqiptar, pasi ajo nuk ka të bëjë thjesht me një përplasje mendimesh mes dy figurave të shquara bashkëkohore të kombit tonë apo "gërrmërreve" mes njëri-tjetrit. Unë e shoh këtë polemikë në një dimension më të gjerë dhe të ngritur në një moment të duhur dhe shumë të rëndësishëm. Kam përshtypjen se kjo polemikë apo kundërshti mes profesorit të nderuar Rexhep Qosja dhe shkrimtarit tonë të madh Ismail Kadare, i jep më shumë nur faqeve të shtypit tonë të përditshëm se çdo polemikë tjetër që shpeshherë është bajate, fyese apo edhe denigruese dhe që merret me probleme të përditshme qofshin këto politike apo ekonomike, por gjithmonë kalimtare. Nuk besoj se ka problem më madhor se identiteti kombëtar për një popull, që për fatin tonë të keq ende nuk po e përcaktojmë apo përkufizojmë dot edhe pse dikush për këtë po jep definicione të sakta dhe vështirë të kundërshtueshme.

2. Emrin tim, Alfons, mua ma ka vënë Padër Benardin Palaj, mik i ngushtë i babait tim dhe i familjes sime. Por jam i sigurt se edhe po të quhesha Islam, Mehmet, Sadik apo Petrit, nuk do të pajtohesha me mendimin e prof. Qosjes se "Shqipëria është udhëkryqi i dy kulturave, asaj të krishterë dhe asaj islamike". Them se profesori i nderuar, ndoshta ngaqë quhet Rexhep (nuk besoj se mund të jetë vetëm kjo), i kundërvihet edhe kokëfortësisë së gjeografisë së Ismail Kadaresë për evropianitetin shqiptar, duke na kujtuar se "janë të shumtë shembujt që e dëshmojnë shfronësimin e gjeografisë në mbretërinë e identitetit". Pse duhet t'i komplikojmë gjërat e ta quajmë identitetin mbretëri? Identiteti është nocion, ndërsa në rastin e identitetit të një kombi, pa mëdyshje ai është i lidhur në radhë të parë me vendin, me pozicionin apo thënë si Kadareja, me gjeografinë. Duam apo s'duam, ne jemi shqiptarë që jetojmë në një vend që quhet Shqipëri dhe për fatin tonë të mirë apo për fatin e keq të dikujt, Shqipëria është në Evropë.

3. Përkundrazi, jo vetëm që nuk e dëmton imazhin e shkrimtarit tonë të madh Ismail Kadare, por i ngre atij edhe më shumë vlerat si një mbrojtës i flaktë i identitetit kombëtar (evropian) shqiptar dhe si një përkufizues i saktë i këtij nocioni; vlera këto që veçanërisht këto kohët e fundit atij nuk i kanë munguar.


Virgjil Muçi
Publicist
1. Pikësëpari, kam përshtypjen se hasim në një lajthitje e kryejmë një lapsus kur shprehemi "dy gjigantët e letrave shqipe", duke qenë se kemi të bëjmë me dy dimensione të ndryshme të dukurisë që paraqesin, veç e veç, shkrimtarët e sipërpërmendur. Pra, kemi një shkrimtar të përmasave ndërkombëtare, siç është rasti i Kadaresë dhe, një shkrimtar, të themi normal, i përmasave lokale, siç është rasti i Qoses. Pas këtij përsaktësimi jo thjesht letrar, mund të hyjmë në zemër të çështjes për të cilën jemi ftuar të diskutojmë. Ma do mendja që rrënjët e polemikës zënë fill para botimit nga ana e Kadaresë të "Identitetit evropian...", thënë më shkoqur me librushkën "Ideologjia e shpërbërjes" të Qoses, i cili, pasi ka flakur krejt papritur petkun e rilindësit, na shfaqet me qyrkun e nacionalistit fondamentalist dhe vjen e na zbulon identitetin e dyfishtë të shqiptarëve, pra, hëm Lindor, hem Perëndimor. Unë për vete dhe, ma do zemra se edhe shumë të tjerë si unë, shprehim një identitet evropian, madje pa kurrfarë mëdyshjeje, dhe këtu nuk ka vend, ndaj dhe nuk e shoh të udhës të hyj në diskutime shterpe rreth përkatësive fetare. Me sa më kujtohet, në ato ditë të nxehta dhjetori të viteve '90, slogani i të gjithë atyre që u ngritën kundër autokracisë së fundit në kontinent, ishte "E duam Shqipërinë si gjithë Evropa" dhe jo si Azia, apo ku ta di se çfarë tjetër, paçka se ndokush nga mesi i viteve nëntëdhjetë rrugës për në Bruksel u qorrolleps dhe shkoi e ndaloi një copë herë në Xhedah.

2. Vlerësoj konsekuencën dhe orientimin e saktë të Kadaresë rreth kësaj çështjeje, e cila, përkundër spekulimeve të Qosjes, sidomos te "Realiteti i shpërfillur" e ka zanafillën qysh në kohë të hershme e të errëta për Shqipërinë dhe shqiptarët, dhe jo në ndonjë modë të çastit apo për hir shërbimesh kundrejt personash të tretë, siç mund të jetë rasti i ndokujt që ndez e ushqen në mënyrë artificiale debate rreth identiteteve, sot e gjithë ditën. Shqiptarët, pavarësisht nga përkatësia aktuale religjioze, kanë një dhe vetëm një identitet historik, politik, kulturor dhe qytetar, atë evropian. Kush mendon ndryshe dhe vrerin e vet rreket ta shpërndajë sa majtas-djathtas, sa andej-këndej kufirit, pastë veten më qafë.

3. Jo, nuk mendoj se kjo polemikë, ashtu si edhe shumë polemika të tjera, mund të cënojnë e plasaritin imazhin e Kadaresë. Pështyma e hedhur lart, vjen e i bie në surrat atij që e hedh. Jetojmë në kohë ngjarjesh të mëdha në botë dhe debatet mes intelektualëve janë diçka e natyrshme. Por në rastin konkret ka diçka anakronike, ngaqë të rrish e të diskutosh ditën me diell rreth "seksit të engjëjve", siç do ta konsideroja unë, veçse na shpalos e na bën të ngjajmë anakronikë në sytë e botës. Them se do të kish qenë më e udhës të përvishnim mëngët e të shtronim udhë që na afrojnë me Evropën, si institucion, ngaqë si konstitucion shpirtëror jemi prej kohësh pjesë e saj, sesa të rrahim ujë në havan. Ata që kanë mëdyshje të kësisojshme le të marrin udhët e të kryejnë ndonjë pelegrinazh për t'i zgjidhur brengat e veta.


Robert Rakipllari
Kryeredaktor i gazetës "Shekulli"

1. Fillimisht do të bëja disa saktësime për pyetjen tuaj, e cila më duket se nuk është ngritur drejt. E para, nuk kemi të bëjmë me dy "gjigantë" siç thoni ju, por me një të tillë nëse do të bënim të tilla vlerësime, dhe ky është Ismail Kadare, një prej shkrimtarëve të gjallë më të mëdhenj në botë. Qosja, nga ana e tij njihet si studiues, por që fama nuk i ka kaluar kufijtë etnikë të Shqipërisë. Di që është angazhuar edhe me një forcë politike në Kosovë, por partia që ai ka udhëhequr ka marrë më pak se 1 për qind të votave. I dyti saktësim që do të doja të bëja, është ajo që ju thoni se Kadare e ka cilësuar si të krishterë identitetin e shqiptarëve në sprovën e tij të botuar në gazetën "Shekulli" që unë kam fatin të drejtoj. Ashtu si edhe në përgjigjen që Kadare i ka kthyer Qoses në numrin e djeshëm të "Shekullit", ai nuk ka thënë se identiteti i shqiptarëve është i krishterë dhe vetëm kështu, por ka thënë se edhe një mysliman apo ortodoks shqiptar është po aq evropian sa edhe një katolik. Dhe fakti që ka dhe katolikë shqiptarë, kjo do të thotë që rrënjët e evropianizmit në Shqipëri janë të thella. Lidhur me polemikën. Nuk jam specialist i fushës për të cilën është debatuar, por shoh një sulm dhe një mllef të pastër nga z.Qosja në adresë të Ismail Kadaresë, i cili është padyshim personazhi më i rëndësishëm kulturor që shqiptarët kanë prodhuar ndonjëherë në historinë e tyre. Në polemikën e Qosjes, përveç mllefit të grumbulluar prej kohësh ka edhe tendenca të rrezikshme për ta linçuar Kadarenë si antimysliman, madje bëhen aludime se sprova e tij është botuar në të njëjtën kohë me botimin e karikaturave të profetit Muhamed në disa vende të Evropës. Kjo është së paku e pamoralshme për të mos thënë më shumë.

2. Nuk jam specialist i kësaj fushe dhe me modesti do të thosha se kjo është një temë që nuk më takon mua ta gjykoj. Duke vlerësuar polemikën, mund të dalloj logjikën, argumentin dhe stilin e mrekullueshëm të të shkruarit tek Kadare, në sprovën e tij "Identiteti evropian i shqiptarëve" dhe nga ana tjetër dalloj mllefin dhe konfuzionin tek shkrimi i gjatë dhe i mërzitshëm i Qoses.

3. Përkundrazi, Kadare ka kohë që sulmohet nga gjithfarë njerëzish, kryesisht shqiptarë, pasi në botë është i adhuruar dhe i vlerësuar. Evropianizmi tek Kadareja ka qenë një tipar i dalluar qartë edhe në veprën që ai ka botuar gjatë kohës së regjimit komunist, kështu që kjo është një linjë e qartë për të. Ndërsa gjatë këtyre 15 viteve të fundit, mjaft shkrimtarë të dështuar, studiues apo analistë janë marrë me Kadarenë me shpresën se duke e sulmuar do të bëhen të famshëm, por nuk ia kanë arritur dot. Diçka e ngjashme më duket edhe polemika e Qoses, autoriteti i të cilit, të paktën në Kosovë, pothuajse nuk njihet.

[Arb]

Intervistë me publicistin Ardian Klosi

Klosi: Polemika e Qoses ndaj Kadaresë, një logoré pa fund


Shekulli

“Identitete gënjeshtare“ i quan tek e fundit publiciti Ardian Klosi gjithë hamendjet, përqasjet, rrekjet për t’i dhënë një shpjegim të saktë indetitetit evropian të shqiptarëve duke marrë për bazë indetitetin fetar.

Publicisti, që ndryshe nga shumica e atyre që kanë marrë pjesë në pasdebatin ndërmjet shkrimtarit Ismail Kadare dhe studiuesit Rexhep Qosja, apo ndërmjet sprovës “Identiteti evropian i shqiptarëve“ e të parit dhe “Realitet i shpërfillur“ e të dytit, është njohës i të dy veprave dhe gjykon duke iu referuar drejtpërdrejt atyre. Veç të tjerash, Klosi shton interpretimin e tij për rolin e identitetit fetar në letërsinë tonë të mëhershme dhe në jetën e përditshme sot, duke mos besuar fort tek përcaktimi si i brishtë i ekuilibreve fetare në Shqipëri, servirur kohë pas kohe nga ca koka të nxehta.

Pas botimit të një sprove nga Ismail Kadare me titull “Identiteti evropian i shqiptarëve“, pati një polemikë të gjatë nga Rexhep Qosja, sipas të cilit Kadare është antimusliman dhe se Shqipëria është në udhëkryq mes kulturës së krishterë dhe asaj islamike. Si e vlerësoni këtë polemikë?

Si formë është tepër e rreptë, pasionante dhe e nxehtë. Kjo mund të nënkuptonte se lexohet po aq me ëndje dhe pasion. Nuk do ta pohoja: libri i Rexhep Qoses është shumë i lodhshëm, një tiradë fjalësh kundër fjalëve, një zbërthim fjalish, përmbysje, copëtim, çapërlim i frazave të Kadaresë. Këtë lloj literature parimisht nuk e lexoj.
Por para se të jap një gjykim mbi dy pozicionet që identifikohen si pro-i krishterë dhe pro-musliman, po them se ç’kuptoj unë me identitet, sepse këtu ndodh edhe demagogjia më e madhe e polemikës.

Identiteti i njeriut është bota e tij e brendshme dhe përbërësit e kësaj bote të brendshme janë aq të shumta – nga “es“-i i Freudit, pra nënvetëdija, tek uni i çdonjërit, ku identiteti i trashëguar nga familja është tepër i rëndësishëm, tek komponentja historike, pra ato shtresime të vetëdijshme e të pavetëdijshme që na vinë nga historia e paraardhësve tanë, tek gjuha, tek feja ndoshta etj.

Siç e vëreni, fjalën komb nuk e përdora. Njeriu ndien brenda vetes babanë dhe nënën, gjuhën dhe botën e fëminisë së tij, dijet që ka marrë dhe botën e ëndrrave – nuk ndjen ndonjë “komb“. Kombi, siç e dimë, është një shpikje e shekujve 18-19, është pra një njësi që na është mëkuar së jashtmi nga ideologë, mësues dhe dijetarë, nuk është e natyrshme së brendshmi.

Ndryshe etnia, që mund të quhet deri-diku e natyrshme dhe e trashëguar (por edhe kjo shumë e pasigurt: e dimë që shqiptarët e brezit të dytë në SHBA përgjithësisht e humbasin etninë e dikurshme).

Identifikimi i menjëhershëm i njeriut sot me kombin e tij, për mua është një fatkeqësi bashkëkohore. Kudo që shkojmë etiketohemi në radhë të parë si shqiptarë, megjithëse në radhë të parë jemi Ardian, Robert etj., në çdo aeroport që zbresim pasaportat na i kontrollojnë sikur të përmbajnë pluhur kokaine.

Siç e vëreni gjithashtu, komponentin fe e përdora me “mbase“. Në veten time nuk ndiej asnjë fe të përcaktuar, edhe pse fetë i dua, sidomos atë të krishterën, meqë lidhet fort me botën që më tërheq: atë të gjuhës, kulturës, historisë shqiptare. Nuk praktikoj, ashtu si shumica e shqiptarëve, asnjë fe në ndonjë objekt kulti. Para se të hamë bukë në shtëpi, nuk themi asnjë lutje. Fëmijët nuk i kemi pagëzuar, sepse nga origjina e babait duhej të kërkoja ritin bektashi, nga ajo e nënës ritin ortodoks, nga simpatitë ritin katolik, kurse nga nëna e fëmijëve ritin protestant.

E pra del qartë absurditeti i kërkimit të një komponenteje fetare që të shkojë deri në gjysmën e identitetit tonë si shqiptarë, sikurse thotë nënkuptuarshëm dhe hapur Qosja. Jemi ndoshta populli më mosbesimtar në kontinent, por po bëjmë zhurmë për fetë tona më shumë sesa të gjitha ato kombe së bashku.

Në tërësi ia ndaloj kujtdo shkruesi të më përfshijë në përgjithësimet e tij fantazmagorike dhe të orvatet të ndajë më dysh, tresh ose katërsh personalitetin tim dhe atë të njerëzve të mi të afërt. Me të njëjtën trashamani dikush pyeti vajzën time: ju jeni gjysma shqiptare, gjysma gjermane? Jo, iu përgjigj, kjo, por Shqipëria është atdheu, kurse Gjermania mëmëdheu im.

Në këtë pikë sprova e Kadaresë nuk më shqetëson, bile po t’i heq disa pasaktësi shkencore, e zëmë që shqipja është një nga 10-12 gjuhët bazë të kontinentit, them se lexohet pa të mërzitur. Vetëm me një kusht: identiteti europian që thekson ai duhet marrë si dëshirë e mëtim, duhet kuptuar si njësi e vetëdijshme në kokën e shqiptarëve të kultivuar, jo si ndonjë realitet konkret bie fjala i banorëve të Lazaratit, Bathores ose Gomsiqes.

Ne jemi europianë, sepse duam të ndërthuremi në Europë. Jemi europianë, sepse kemi një gjuhë të tillë, të latinizuar thellë në shekujt e jetesës në Romë (jo pa të drejtë Gustav Meyeri e quante shqipen gjuhë gjysmë latine), jemi europianë pse u shkëputëm nga historia e kontinentit, në radhë të parë nga juridikisioni fetar i Romës, në mënyrë brutale, të dhunshme, aq sa jetoi e tillë si traumë për shekujt të tërë në krijimtarinë e popullit (merrni vetëm këngët arbëreshe), pa le të thotë ç’të detë Qosja e të tjerët për bashkëjetesën me vëllezërit e rinj që na erdhën nga Anadolli. Mos kishin ardhur këta vëllezër të rinj, qysh në shekullin 16 do të fillonim të kishim universitetet tona.

Më bëri përshtypje në librin e Qoses se mungonte krejt komponentja historike: ai merret në të vetëm me temën e gjeografisë, të letërsisë e të fesë. Nuk i përgjigjet aspak Kadaresë aty ku ky flet për traumën kulturore që ndodhi në Shqipëri me vërshimin anadollak, me këputjen e atyre filizave të qytetërimit që gjëllonin qoftë edhe vetëm në qytetet veneciane të bregdetit dhe të ultësirës shqiptare.

Madje arrin (shih fq. 48-49) t’i ngrejë në një plan letërsinë me burim të krishterë me atë të bejtexhinjve, duke u vënë në gojë rilindasve pikëpamjen sikur i paskan “trajtuar si letërsi të barazvlershme“. Më lind pyetja, a i ka lexuar vërtet ky studiues i letërsisë psalmet e Buzukut me vargjet e tij origjinale (1555), sibilat e Bogdanit (1685), vajin e Shën Mërisë mbi Krisht të Varibobës (1762), sonetin e parë shqip të Nikollë Ketës (1777) e sa e sa perla të tjera të letërsisë sonë të vjetër me frymëzim të krishterë? Mund të krahasohen ato me bejtet?

Ajo që më mungon tek të dy autorët është dëftimi i identitetit ballkanik të shqiptarëve. Kadareja sikur shkon më shpejt në Europë sesa është realiteti ynë, Qosja rrëmben një flamur të ri, për hir të profilizimit, karshillëkut a nuk di ç’kotësie tjetër, për të rivendosur në heshtën e tij ballabanore gjysmën tonë të mohuar muslimane.

Tek asnjëri nuk gjej të pikasur, në elementë të tillë të kulturës si ritet, veshjet, muzikën, arkitekturën etj. frymën ballkanike – edhe orientale sigurisht në një pjesë të mirë - që na bashkon me grekët, bullgarët, maqedonët, serbët, malazezët – ndonjëherë aq shumë, sa po të mos ishte gjuha, do të na ngatërronin njërin për tjetrin.

Pse afrojnë aq shumë këngët e Shkodrës me ato të Malit të Zi, po të Korçës me këngë greke-sllave? Ballkanizmat janë të shumta edhe në vetë gjuhët e gadishullit, objekt studimesh të veçanta linguistike. Komunikoj shumë më lehtë e më mirë me një bullgar, serb, kroat a grek (hiq nacionalistët), sesa me një qytetar të Perëndimit, edhe pse gjuhët e këtij i njoh më mirë. Po suksesi i Bregoviçit në Tiranë si mund të shpjegohet ndryshe?

[Arb]

Përveç debatit për rrënjët e shqiptarëve, nga shkrimi i gjatë i Qoses duket një mllef i mbledhur në vite ndaj Ismail Kadaresë. Mendoni kështu?



Nuk di t’i provoj xhelozitë e mundshme ndër vite. Di që Kadareja ka qenë shumë herët shkrimtar i suksesshëm, ndërsa Qosja, edhe pse filloi si i tillë (“Vdekja më vjen prej syve të tillë“) nuk qosi më gjë si shkrimtar. Kur ishim në gjimnaz – edhe atëherë u ndez një polemikë e ashpër e Qoses ndaj Kadaresë – mbaj mend që qarkullonte një shprehje e këtij të fundit: “të shkruash letërsi është si të bësh dashuri, kurse të shkruash kritikë mbi letërsinë siç bën Rexhepi, është si të shohësh tjetrin kur bën dashuri“.



Por letrari mund të jetë i suksesshëm edhe si studiues. Nuk di sa u bë i tillë Qosja, sepse nuk më janë dashur deri tani në punën time studimet e tij për Naim Frashërin etj. Do të thoni se është i suksesshëm si polemist? Po a ekziston ky profesion? Polemika është gjini letrare e shumta si satirë, kur është e ëndshme në të lexuar, kur njeriu të paktën qesh e gëzohet, se një libër e marrim në dorë fundja për t’u gëzuar. Kurse polemika e fundit e Qoses është një logoré pa fund, tirr e shthur e nxirr duf.



Pra nuk e përjashtoj etjen për profilizim dhe zhurmë kombëtare, aq më tepër kur ka pasur kohëve të fundit dështime të thella në politikë.



Në përgjigjen që kthen, Kadare e quan Qosen polemist të pabesë dhe përçarës fetar. A mendoni se polemika edhe për çështje fetare në këtë nivel mund të krijojë probleme për harmoninë e brishtë fetare që ekziston në vend?



Sa për pabesinë në polemikë nuk di të them, sepse polemikën nuk di as ta gjykoj as ta çmoj, sikurse thashë më lart. Polemikë njeriu mund të bëjë gjithë ditën, vepra nuk bën dot kollaj. Dhe një libër jofiksional që nuk ka asnjë aparat minimal shkencor, për mua as vepër nuk është. Është ma the ta thashë, ma le ta lashë në 86 faqe. Si të hahesh me tjetrin në rrugë, ose sikurse e pamë së fundi në dramën absurde të Natalie Sarrote-it “Për një fjalë goje“.



Sa për ekuilibrin e brishtë fetar, le të themi më së fundi të vërtetën hapur: shqiptarët nuk përbëhen nga 70% muslimanë, 20% ortodoksë dhe 10% katolikë. Kjo shifër edhe në vitin 1938 ka qenë e pavërtetë pale sot. Për mendimin tim sot shqiptarët përbëhen nga 95% jo-praktikues dhe ndoshta 5% për qind praktikues fesh të ndryshme.



Nëse në këta 95% 30% quhen Mehmet, Ali e Milazim, 15% Vangjel e Koço, 10% Shtjefën e Pal dhe pjesa tjetër Gëzim, Burim e Klejdi kjo nuk luan asnjë rol. Një njeri që nuk ndjek meshën e së dielës dhe faljen e xhumasë, që nuk vete as në katekizëm e as në medrese, nuk mund të hyjë te besimtarët e sigurt. Ai është e shumta mish për top për polemistët. Kurse fetë që kanë pasur gjyshërit tanë sot nuk janë temë aktuale. Le të merren gjyshërit e letrave me ta.



Prandaj, në Shqipëri nuk është i brishtë ekuilibri i feve por janë të brishta ekuilibret e përkohshme që ruajnë kokat e nxehta shqiptare, të cilat dinë të ndërtojnë fjali ose të flasin para mikrofonit, deri në grindjen e ardhshme.



Në përgjithësi, vëmë re se po shtohen aktet e këtyre kokave që shpifin nga lart dasinë e mosqenë fetare të shqiptarëve. Në fillim myftinia e Shkodrës me Nënë Terezën, pastaj profesorë të Shkupit e Prishtinës me Bregoviçin, tani ky me gjysmën tonë muslimane... Uroj vetëm që shqiptarët t’i shoqërojnë me indiferencën e tyre karakteristike.



E pra del qartë absurditeti i kërkimit të një komponenteje fetare që të shkojë deri në gjysmën e identitetit tonë si shqiptarë, sikurse thotë nënkuptuarshëm dhe hapur Qosja. Jemi ndoshta populli më mosbesimtar në kontinent, por po bëjmë zhurmë për fetë tona më shumë sesa të gjitha ato kombe së bashku.



Kur ishim në gjimnaz – edhe atëherë u ndez një polemikë e ashpër e Qoses ndaj Kadaresë – mbaj mend që qarkullonte një shprehje e këtij të fundit: “të shkruash letërsi është si të bësh dashuri, kurse të shkruash kritikë mbi letërsinë siç bën Rexhepi, është si të shohësh tjetrin kur bën dashuri“.



20/05/2006

[Arb]

Filologu arbëresh Matteo Mandala iu përgjigjet pyetjeve në lidhje me debatin “Qose- Kadare”

Mandala: Analiza e Qoses është e cekët

Mark Marku

Në debatin “Qose – Kadare”, mbi identitetin shqiptar, duket se gjuhëtari arbëresh Matteo Mandala mban dukshëm anën e shkrimtarit Ismail Kadare. Për filologun dhe lingustin Matteo Mandalà, profesor i shqipes në Universitetin e Palermos, analiza që akademiku Rexhep Qosja çështjes së të ashtuquajturit konflikt të qytetërimeve është i cekët dhe jo në nivelin e duhur. Për të po kaq i cekët është edhe analiza që ai i bën problemit se cilit qytetërim i përkasin shqiptarët, atij lindor apo atij perëndimor. Sipas tij argumenti se shqiptarët janë mes Lindjes dhe Perëndimit, tashmë është i tejkaluar dhe se shqiptarët anojnë nga Perëndimi. Në një intervistë dhënë për “Shekullin”, Mandala ndalet edhe në pika të tjera të këtij debati të nxehtë. Matteo Mandala lindi në Piana degli Albanesi, në fshatin e quajtur “Hora e arbëreshëve”, në Siçili. Në vitet ’80 nisi të frekuentojë kurset e gjuhës shqipe në fakultetin “Lettere” në Universitetin e Palermos. Interesohet për çështje dialektologjike e gjuhësore, por pa mënjanuar edhe historinë e letërsisë dhe sidomos filologjinë. Aktualisht ai është një nga specialistët që merr pjesë në projektin BETA për studimet filologjike, botimet kritike të teksteve të vjetra arbëreshe. Qëllimi është të botohet një fjalor historik i të folmeve arbëreshe.

Ç’mendoni për debatin mbi identitetin që ka kundërvënë Qosen me Kadarenë?

Duke sqaruar që në krye se nuk bëhet fjalë për një qëndrim pro ose kundër tezave të njërit a të tjetrit, dëshiroj të saktësoj diçka. Ky debat është zhvilluar më shumë në aspektin politik sesa në atë historiko-kulturor. E kjo nuk ishte e pashmangshme, aq më tepër po të merren parasysh pasojat e tij të menjëhershme mbi zhvillimet e sotme.

Ajo që duhej e mund të ishte shmangur është ashpërsia e polemikës, e cila i ka kapërcyer caqet e një ballafaqimi idesh mes të urtësh, duke shkarë në një lumë akuzash personale, gjë që nga ana tjetër e vë në siklet cilindo që do të ndërhyjë. Përsa më takon mua, ky siklet rritet edhe më, për shkak të admirimit të sinqertë dhe stimës që ushqej për të dyja personalitetet në fjalë; një admirim që buron prej njohjes së veprave të tyre dhe një vlerësim që mbështetet te ndihmesat e vyera që të dy këta kanë dhënë e japin për kulturën shqiptare.

Saktësimi i dytë ka të bëjë me metodën. Unë mund të kem një mijë arsye për t’u radhitur nga ana e Kadaresë. Mes këtyre po kujtoj nënshtetësinë italiane, formimin kulturor perëndimor, besimin katolik dhe të fundit, por jo për nga rëndësia, origjinën arbëreshe.

Në të vërtetë, edhe unë, ashtu si Qosja, jam bukur larg përligjjes së pozicionimit tim me ndonjë lloj partizanllëku. E kjo jo vetëm sepse do të isha pak i besueshëm. Është në lojë diçka shumë e rëndësishme. Prandaj unë s’mund t’ia lejoj vetes luksin që të gjykoj për një çështje kaq të koklavitur duke përdorur një kriter deformues si përvoja vetjake, që do të ishte i tillë edhe më shumë në rastin tim, meqë unë, sidoqoftë, mbetem një i huaj.

Kështu që e quaj krejt të pavend të futem me paragjykime këso dore në mes të një debati që ka të bëjë me fatet e popullit që ruan në gjirin e vet edhe rrënjët e bashkësisë së cilës i përkas. Nga një pikëvështrim thjesht politik, ky është një debat i vlefshëm, sepse synon përkufizimin e një problemi me rëndësi kapitale për pozicionin e nesërm gjeopolitik të Shqipërisë.

Në këtë aspekt kam vënë re njëfarë konfuzioni në tezat e Qoses, të cilit megjithatë duhet t’i njihet merita se ngriti një problem kyç të aktualitetit politik – atë të rolit laik të shtetit dhe të raporteve të tij gjithashtu laike me përbërësit e ndryshëm fetarë, të rrënjosur historikisht në shoqërinë dhe kulturën shqiptare. Më është dukur i pavend përfundimi ku ka mbërritur akademiku kosovar, veçanërisht kur, duke e humbur sysh perspektivën e laicitetit të shtetit, nxiton të paraqesë një skenar të mundshëm “të konfliktit mes qytetërimeve” në Shqipëri, ku, sipas tij, njëri prej përbërësve fetarë privilegjohet në kurriz të të tjerëve.

[Arb]

A ekzistojnë vërtet të tilla privilegje? Qosja ka sjellë shembullin e dhënies së emrit “Nënë Tereza” aeroportit të Rinasit, për të nxjerrë në pah vëmendjen e ndryshme që u kushtohet tri besimeve të mëdha fetare nga ana e shtetit, me një parapëlqim të dukshëm ndaj komponentes katolike…

Në të vërtetë, shembulli i sjellë nga Qosja, përtej vlerës së tij reale, përbën një rast të veçantë: kundërshtohet emërtimi i aeroportit të Rinasit “Nënë Tereza” me një varg argumentesh të diskutueshme. I pari është edhe më “i forti”: meqë Nënë Tereza ishte katolike, Qosja arrin në përfundimin se bëhet fjalë për një anashkalim të besimeve të tjera, duke harruar që veprimtaria humanitare e Gonxhe Bojaxhiut u zhvillua në një vis ku shumica e popullsisë është jo e krishterë, gjë që nuk ka përbërë kurrë ndonjë problem as për atë vetë dhe as për urdhrin e saj, e që po ashtu nuk i pengoi miliona besimtarë myslimanë ta nderonin me gjithë zemër në ceremoninë mortore.

Është e qartë se nuk nderohej feja, por veprimtaria humanitare e Nënë Terezës në ndihmë të të varfërve dhe të sëmurëve që mblidhte nëpër rrugët e Kalkutës. Argumenti i dytë është kontradiktor për një vizion laik: për prof. Qosen laiciteti i shtetit lipset të shfaqet me një lloj baraspeshe që do ta quaja solomoniane – një ty, një mua, një tjetrit – në emërtimet e infrastrukturave publike, duke mbajtur parasysh edhe personalitetet e kulturës myslimane, si fjala vjen nobelistin Ferid Murati.

Nuk jam kundër, po pse atëherë u dashka të shfresh kundër emërtimit të aeroportit Nënë Tereza, kur mjaftoka t’i këshillosh autoritetet publike se është e volitshme, madje e domosdoshme që t’i kenë parasysh edhe besimet e tjera fetare?

Argumenti i tretë, ai që më ka çuditur më shumë, pikërisht ngaqë është formuluar prej një intelektuali me shtatin e Qoses: miradija që i është dhënë Nënë Terezës në përgjithësi i jepet atij që ka dhënë një ndihmesë të spikatur në ngritjen kulturore të kombit dhe jo atij që perceptohet vetëm për nga përkatësia fetare.

Unë kam mësuar në një shkollë të mesme të Palermos që mbante emrin e Albert Ajnshtajnit dhe nuk më ngjan që gjeniu i fizikës të ketë lindur në këtë qytet, e as që të ketë dhënë ndonjë ndihmesë në zhvillimin e tij kulturor e aq më pak që të ishte katolik.

E, megjithatë, ky vendim u mor prej nxënësve dhe mësuesve që zgjodhën mes opsioneve të ndryshme, disa prej të cilave lidheshin me emra të tillë si Cielo d’Alcamo, Benedetto Croce dhe Giovanni Gentile. Emri i Ajnshtajnit u zgjodh si nga më të famshmit në botë dhe si një nga më përfaqësuesit për fizionominë ndërkombëtare që kërkohej t’i jepej shkollës sonë, njëra nga më të njohurat e kryeqytetit sicilian.

E nëse ky është njëri prej funksioneve “sociale” të emërtimit të veprave publike, besoj se nuk ka zgjidhje mediatikisht më efikase sesa t’i vësh aeroportit të Rinasit emrin e Nënë Terezës, e cila, bashkë me Ismail Kadarenë, është nga të paktat personalitete shqiptare të njohura në botë.

Nga ana tjetër nuk besoj se është i parëndësishëm fakti që Gonxhe Bojaxhi e pati thënë më se një herë se ndihej krenare që i përkiste kulturës shqiptare, duke rivendikuar kësisoj për veten dhe të afërmit e saj origjinën ballkanike e shqiptare dhe jo përkatësinë fetare katolike.

Në artikullin e tij prof. Qosja bën fjalë edhe për ndërhyrje nga ana e “disa institucioneve fetare e shtetërore të huaja” katolike në vendimet e marra si në Kosovë, ashtu edhe në Shqipëri, madje thotë se ka “vepra letrare dhe publiçistike të përshkuara prej vetëdijes së tejshquar fetare, kurse ripunohen vepra të djeshme, kryesisht romane, duke iu shtuar pjesë ose kapituj me përmbajtje fetare”, pa harruar të kujtojë, paçka se pa dhënë emra, shkrimtarë dhe intelektualë shqiptarë që rreken të ndihmojnë përhapjen e katolicizmit, si dhe të insinuojnë që Ballkani është “paradhoma e Orientit barbar” dhe “kategoria më e ulët e qytetërimit”.

Do të kisha dashur që këto vepra dhe këta autorë të përmendeshin me tituj dhe emra, meqë me karakterin e tyre të përgjithshëm këto pohime nuk të ndihin të kuptosh se kujt dhe ç’gjëje i referohet prof. Qosja. Nëse ai u referohet veprave të autorëve katolikë për Nënë Terezën, nuk e kuptoj kundërvënien e studiuesit kosovar: është njësoj si ta shtrëngosh dikë që të mos trajtojë probleme fetare ose që të mos shkruajë tekste që ngrenë lart përkatësinë e tij fetare. Me fjalë të tjera, do të kishim një lloj censure që i bie ndesh një shpirti me të vërtetë laik. Me sa di unë, askush nuk ka fyer ose nëpërkëmbur fenë e dikujt tjetër.

Dhe kjo është një e dhënë mjaft e rëndësishme që flet në favor të asaj pasurie të përbashkët që i shquan shqiptarët, e që lidhet me bashkëjetesën harmonike dhe tolerante të tri feve të mëdha në një hapësirë të ngushtë.

Përsa i takon çështjes së të ashtuquajturit konflikt të qytetërimeve, analiza e Qoses më duket e cekët dhe jo në lartësinë e një situate ndërkombëtare komplekse e delikate që do të meritonte vëmendje më të madhe kritike.

E ashtuquajtura ndeshje mes qytetërimeve është një nocion që iu imponua vëmendjes së analistëve pas rënies së Murit të Berlinit që shënoi edhe fundin e luftës së ftohtë.

Në të vërtetë, më shumë se në një ndeshje kulturash ose, po të doni, konceptimesh fetare të ndryshme, ajo që ka ndodhur e ka bazën në problemin e pazgjidhur politik që u shfaq me krijimin e shtetit të Izraelit dhe me mohimin që iu bë së drejtës për të ekzistuar një shteti palestinez.

“Konflikti i qytetërimeve” është “cibo per gli ingenui”, njësoj me atë tjetrin, sipas të cilit me rënien e Murit të Berlinit do të dekretohej fundi i historisë së njerëzimit. Konflikti nuk ka të bëjë aspak me “qytetërimet”, por me kontrollin e hapësirave strategjike për prodhimin e naftës, ndërsa nevoja për t’i fshehur interesat e vërteta politike dhe ekonomike e ka ushqyer me kufoma njerëzish mitin e konfliktit të qytetërimeve. Në këtë logjikë inkuadrohet edhe pushtimi i Irakut, që sigurisht nuk ngjau ngaqë Sadam Husein zotëronte armë të shfarosjes në masë, gjë që nuk e ka ndihmuar aspak çeljen e dialogut mes të krishterëve dhe myslimanëve.

Pohimet për epërsinë e hamendësuar të njërit ose të tjetrit qytetërim, përveçse u përkasin vizioneve raciste, të cilat duhet t’i dënojmë gjithnjë me forcë, përfaqësojnë mjetin më të mirë për t’i kundërvënë popullsitë e krishtera dhe myslimane me njëra-tjetrën, me qëllimin e mbrapshtë për ta përjetësuar atë gjendje artificialisht konfliktuale dhe për t’i mbajtur në një situatë përleshjeje të përhershme dy qytetërimet më të mëdha të njerëzimit.

Më çudit fakti që prof. Qosja nuk e ka vënë në dukje këtë të dhënë, tekefundit duke marrë shkas prej thirrjeve të forta të papës më të madh të kohës sonë, i cili jo vetëm që i ka dënuar luftërat – të gjitha luftërat – jo vetëm që i ka pranuar gabimet historike të katolicizmit, jo vetëm që e ka luftuar komunizmin dhe ka kritikuar kapitalizmin e egër dhe çnjerëzor, por i ka çelur shtegun dialogut ndërfetar dhe ka nxitur forma të ndryshme të bashkëpunimit mes besimeve fetare, për t’i bërë vend krijimit të një lloj humanizmi që do të ishte në lartësinë e problemeve me të cilat ndeshet bota e sotme.

Njësoj i cekët dhe i nxituar është trajtimi që Qosja i bën problemit se cilit qytetërim i përkasin shqiptarët, atij lindor apo atij perëndimor. Edhe në këtë rast përcaktimi, sipas të cilit Ballkani në përgjithësi dhe Shqipëria në veçanti ndodhet mes Lindjes e Perëndimit më duket disi i kapërcyer.

Ky përcaktim, me sa di unë, u përpunua nga Eqrem Çabej me referimin e qartë te formimi i një qytetërimi letrar të përbërë që ngërthente në vetvete elemente kulturore prej dy sferave kryesore të ndikimit, asaj kristiane dhe asaj islamike. Eseja u shkrua më 1936 dhe u botua disa vjet më vonë duke u ndjekur prej një debati që u luhat mes vlerësimeve kulturoro-letrare dhe atyre politike, por, sidoqoftë duke u shpërdoruar e me një vendosje plotësisht anakronike që nuk i mban parasysh ndryshimet e thella të ndodhura në Perëndim e në mënyrë të veçantë në Evropën kontinentale.

Argumentet e Çabejt kanë vlerë historike, ngaqë i referohen shekullit XIX e mund të kenë edhe karakter aktual nëse vendosen në vitet kur u konceptua eseja. Por, sigurisht, nuk mund të kenë ndonjë vlerë të madhe për të sotmen, sepse Evropa dhe bota perëndimore kanë ndryshuar kryekëput. Kontinenti i vjetër ka në brendësinë e vet bashkësi gjuhësore, kulturore e fetare të ndryshme nga ato perëndimore.

Dhe nuk bëhet fjalë vetëm për visoren ballkanike. Mund të përmendja Francën, Gjermaninë, Anglinë, por më pëlqen të ndërmend rastin e Sicilisë Perëndimore, ku prej kohësh është vendosur një bashkësi e madhe afrikanoveriorësh, që ka shkollat e veta, xhamitë e veta e që bashkekziston, madje do të thosha bashkëjeton në paqe me popullsinë vendase.

Problemi për të cilin flet Qosja, duke iu referuar qytetërimit të cilit i përkasin shqiptarët, më duket gjithsesi anakronik po të krahasohet me realitetin e sotëm të Evropës, ndërsa po aq kontradiktor më ngjan ai edhe po të ballafaqohet me çështjen kyçe të pozicionit të nesërm gjeopolitik të Shqipërisë. Nga kjo pikë vështrimi analiza e Kadaresë, pa folur për ndonjë aspekt që meriton të thellohet edhe më, më duket jo vetëm më e mbështetur dhe më korrekte, por edhe më e dobishme.

[Arb]

Vijmë kështu te thelbi i problemit. Rrënjët e identitetit kombëtar shqiptar janë në Perëndim apo në Lindje?

Para se të thuhet diçka për “rrënjët” është mirë të mendojmë lidhur me kuptimin e “identitetit” dhe me arsyet që e prodhojnë atë. Identiteti është në të vërtetë një nocion mjaft i gjerë dhe meriton së paku dy saktësime paraprake. Në radhë të parë duhet të dallojmë identitetin individual prej atij kolektiv, meqenëse që të dyja janë të pranishme tek identiteti i njeriut. Për ta bërë këtë do t’i drejtohem një shembulli konkret.

Që të dyja këto identitete përmblidhen në atë që quhet “letërnjoftim” e që çdonjëri prej nesh e mban me vete: emri e mbiemri, seksi, kombësia, nënshtetësia, besimi fetar, profesioni, vendbanimi e së fundi, por jo të fundit shenjat e veçanta. Mungojnë sigurisht treguesit e natyrës psikike, sepse kur ato shfaqen janë simptoma patologjike që u interesojnë psikanalistëve ose psikologjisë sociale, por pak shërbejnë për të përcaktuar identitetin individual ose kolektiv.

Të citosh Frojdin në këtë rast, është më shumë se e çuditshme! Identiteti individual përcaktohet mbi bazën e të dhënave si ato që kanë të bëjnë me moshën (i vjetër vs. i ri), profesionin (mjek vs. infermier), me të ardhurat (i pasur vs. i pasur), origjinën gjeografike (verior vs. jugor), vendbanimin (qytet vs. fshat) e deri prej atyre që lidhen me shenjat e veçanta.

Identiteti kolektiv pasqyrohet në të dhënat që kanë të bëjnë me “kombësinë” ose “besimi fetar”, për arsyen e thjeshtë se ato mund të jenë të përbashkëta për një numër relativisht të madh qytetarësh. Interferenca mes këtyre dy lloj të dhënave është e natyrshme, por në disa raste mund të shkaktojë probleme të rënda që kërkojnë zgjidhje të posaçme, siç mund të jetë, fjala vjen, objeksioni i ndërgjegjes.

Procesi i kalimit të pandërprerë nga identiteti individual tek ai kolektiv dhe anasjelltas është dukuria me të cilën po i matin forcat studiuesit, e veçanërisht sociologët dhe antropologët e kulturës. Merret vesh se sa më e artikuluar të jetë përbërja e një shoqërie, aq më të ndërlikuara bëhen proceset e “kontaminimit”, e gjithaq më të vështira edhe mekanizmat që i bëjnë të pajtueshme identitetet e ndryshme në atë kuadër harmonik që sot e përkufizojmë si kombëtar.

Saktësimi i dytë ka të bëjë me proceset e krijimit të identitetit. Dhe këtu diskutimi prek një sferë publike, në kuptimin që identiteti kombëtar nuk mund të shqyrtohet vetëm mbi bazën e një analize sinkronike të të dhënave të sotme, aq më tepër duke veçuar një përbërës të vetëm – në rastin e Qoses, besimin fetar.

Analiza sinkronike, sado e thellë, do të rezultojë gjithmonë e pjesshme dhe e pamjaftueshme për të kuptuar shkaqet dhe qëllimet. Identiteti të cilit i referohemi është produkt i një procesi të gjatë e të ndërlikuar mendor thelbi i të cilit ka të bëjë me ndërtimin simbolik qoftë kolektiv, qoftë individual të përkatësisë së njeriut.

Si në mesin e antropologjisë kulturore dhe shoqërore, ashtu dhe në mesin e praktikës historiografike ky ndërtim ka nevojë për kujtesën, e kuptuar kjo si shprehje e mendimit shoqëror ose si aftësi përzgjedhëse. Të gjitha grupet përpunojnë një kujtesë shoqërore dhe kanë një fond kujtimesh me të cilat ushqehet identiteti i përbashkët.

Është e vështirë të gjejmë një shqiptar mysliman që nuk ka të njëjtën kujtesë ndan me një shqiptar të krishterë dhe që nuk zotëron, jashtë qerthullit të subjektivitetit religjioz, po atë sistem vlerash që i kërkon përfaqësimi objektiv i realitetit – qoftë ai i së shkuarës, i bazuar mbi kujtimin – qoftë ai i së tashmes, i mbështetur mbi respektin reciprok.

Në thelbin e vet identiteti mbështetet mbi një strukturë që nga njëra anë është e përbashkët, ndërsa nga ana tjetër është e kristalizuar dhe e pandryshueshme. Identiteti nga kjo pikë vështrimi do të ishte një imazh i palëvizshëm, i pasur me nuanca në brendësinë e vet, me ngjyra e dallime, por sidoqoftë diçka e ngrirë, si fotografia në një çast të dhënë.

Në të vërtetë, procesi i ndërtimit të identitetit nuk merr fund me arritjen e një rezultati që të shtyn ta përkufizosh identitetin si diçka të dhënë në mënyrë të natyrshme një herë e përgjithmonë. Identiteti, njësoj si shoqëritë ose grupet që e prodhojnë, u nënshtrohet ndryshimeve të vazhdueshme, nganjëherë rrënjësore, rinovimeve ose prapakthimeve.

Gjithçka varet nga ajo që grupet, bashkësitë ose shoqëritë synojnë të arrijnë në një moment të caktuar të historisë përmes proceseve të vazhdueshme të krijimit dhe rikrijmit të identiteteve të tyre. Në rastin e identitetit kombëtar shqiptar kemi në dispozicion disa fotografi çastesh të ndryshme, çdonjëra prej të cilave paraqet një stad të caktuar të udhës që ka përshkuar Shqipëria.

Po t’i këqyrim veçmazi, do të na përftohet një sekuencë imazhesh të palëvizshme, ndërsa po t’i projektojmë njërën pas tjetrës do të kemi evolucionin e atij identiteti, e pra historinë e tij. Sigurisht, çështja e identitetit kombëtar del në shesh kur në gjirin e shoqërive lind një krizë e thellë që prek vetë shkaqet e mbijetesës së tyre në terma bashkësish.

Vihen në pikëpyetje vlerat, simbolet dhe mitet që përbëjnë thesarin e përbashkët kulturor, për të zënë fill ai lloj rindërtimi i historisë që priret të nxjerrë në spikamë dasitë më shumë se ato gjëra që dëshmojnë të njëjtin fat e të njëjtin evolucion. Në përgjithësi momenti i krizës përkon me vështirësitë për të kryer tranzicionin mes një etape historike që duhet braktisur përfundimisht dhe një tjetre së cilës duam t’i qasemi, por që na tremb me të papriturat e të panjohurat e saj. Shi në këtë situatë pasigurie të së sotmes që priret kah e ardhmja, lind nevoja për t’iu kthyer së shkuarës, për t’i kërkuar atje elementet themelore të identitetit kolektiv.

Bëhet fjalë për një nevojë legjitimimi ose vetëlegjitimimi që mbështetet tek e drejta për të rigjetur fillin e rrugës së gjatë e të mundimshme që zuri fill në periudhën pararomantike që paraprin Rilindjen Kombëtare e që zgjatet deri në ditët tona. Dhe pikërisht kjo po ndodh në Shqipëri, jo rastësisht në dhjetëvjetëshin pas rënies së regjimit komunist.

[Arb]

Pra ju mendoni se identiteti kombëtar shqiptar ka lindur përpara Rilindjes?

Kjo është një nga pikat që është lëkundur më fort pas zbulimit tash së voni të mjaft veprave në dorëshkrim e të pabotuara të intelektualëve arbëreshë që kanë jetuar mes gjysmës së parë e të dytë të shekullit XVIII, si Guzzetta, Parrino e Chetta.

Veprat e tyre jo vetëm e plotësojnë mozaikun e historisë kulturore mbarëshqiptare, duke mbushur ato hapësira që patën mbetur çuditërisht bosh, por zbulojnë edhe një sinkroni të përsosur mes procesit të ndërtimit të identitetit që patën nisur arbëreshët dhe atyre që vërehen në pjesë të tjera të Evropës.

E kjo është e dhëna e parë që duhet nënvizuar: identiteti kombëtar shqiptar si rezultat i një përpunimi intelektual të vetëdijshëm, lind nën shembullin e kulturës evropiane, qoftë po t’u referohemi mekanizmave që e kanë prodhuar, qoftë po t’i referohemi nocionit “komb”, që afërmendsh nuk do kuptuar si “organizim juridik shtetëror” siç ndodhi gjatë shekullit të nacionalizmave që pasoi Revolucionin Francez, por si një bashkësi që mbetet e tillë ngaqë ka të përbashkëta elementet themeltare të kujtesës së saj historike dhe kulturore.

Në këtë drejtim duhet interpretuar, sipas meje, eseja e Ismail Kadaresë, duke mbajtur parasysh që ai, duke iu kthyer së shkuarës, ka përvijuar profilin e identitetit evropian të shqiptarëve, duke këmbëngulur që vendi i tyre i natyrshëm në kontekstin e sotëm gjeopolitik global është në Perëndim. Edhe pse nuk është e tepërt të them që jam i një mendjeje me të, më josh më shumë ideja për të vënë në dukje se ky lloj procedimi u përdor në shekullin XVIII nga intelektualët arbëreshë kur, për shkak të persekutimit fetar që shestuan kundër tyre peshkopët e ritit latin, iu kthyen së shkuarës me qëllimin e shpallur për të dalluar e bërë të njohura e madje, duke dhënë prova të një mendjemprehtësie të rrallë, edhe mitizuar historinë e tyre, gjuhën, doket e zakonet dhe ritin fetar.

Fjala është për mjaft studime të pabotuara që sot na lejojnë ta shtyjmë edhe ndonjë shekull më përpara në kohë fillimin e asaj stine kulturore që përgjithësisht e quajmë Rilindja e që gabimisht e identifikojmë me romantizmin.

Si produkt i një operacioni mendor, identiteti kombëtar i përgjigjet një përpunimi kulturor, madje do të thosha ideologjik, në të cilin montimi dhe çmontimi i ngjarjeve dhe i rrënjëve të përbashkëta synojnë të identifikojnë kombin dhe t’i japin atij një sistem institucionesh politike, kulturore e shoqërore. Terreni i parapëlqyer për të ngulur rrënjët e identitetit kombëtar mbetet ai historik, sepse në të shkuarën mund t’i gjesh simbolet, mitet dhe traditat e përbashkëta. E siç dihet, e shkuara studiohet në funksion të së tashmes.

Mënyra e të treguarit të historisë, pra historiografia njohu periudhën e madhe “të shpikjes së traditës” (Hobsbaën), atëherë kur u pranua përgjithësisht se identiteti i çdo populli duhet nxjerrë nga një e shkuar mitike. Kjo ngjau në shekullin XVIII dhe gjysmën e parë të shekullit XIX.

Po të rilexohen veprat e intelektualëve arbëreshë të shekullit XVIII duke i vendosur brenda këtij kuadri teorik, nuk është e vështirë të zbulohen premisat e asaj që unë e kam quajtur l’ideologia albanista (ideologjia e shqiptarësisë) dhe që do të trupëzohet vetëm gjatë shekullit XIX.

Miti pellazgjik, ai i Skënderbeut, i gjuhës, i ritit fetar, i Lekës së Madh dhe i maqedonasve, ngjizen në të vërtetë në atë periudhë dhe qysh atëherë do të nisin ravgimet e mëpasme mitike që do të kontribuojnë në trajtësimin e fazës së parë të ndërtimit të identitetit shqiptar.

Këto mite do të bëheshin simbolet e identitetit tonë dhe në të njëjtën kohë do të ushqenin një lëvizje letrare duke iu blatuar artit, mbi të gjitha poezisë epike, si një sistem ideologjik në të cilin idetë, vlerat dhe besimet përcaktonin atë përfaqësim që i bënte vetes grupi që i ruante, domethënë identitetin e tij kolektiv. Është qesharake të pohosh, siç kanë bërë disa “demitizues” të improvizuar, se De Rada ose Frashëri ose Fan Noli, dhe më përpara Marin Barleti, na kanë treguar përralla, vetëm sepse sot përfaqësimi i tyre i realitetit nuk pajtohet me interpretimin e tanishëm historiografik të së kaluarës.

Me këtë rast dua ta falënderoj publikisht Ismail Kadarenë, sepse ka qenë i vetmi intelektual shqiptar që me shkrimet e veta të guximshme e kundër rrymës e ka margjinalizuar valën e këtij agresioni të ulët ndaj historisë kulturore shqiptare e, në veçanti asaj arbëreshe.

Pra, identiteti kombëtar shqiptar është i llojit perëndimor?

Nisur nga ato që thashë, nuk më duket se ka vend për dyshime. E për ta dëshmuar mjafton vetëm një shembull, ai i Skënderbeut. Heroi ynë, që mbetet një figurë tragjike e historisë sonë të përbashkët – i pafan e kishte quajtur De Rada – është një mit i përbashkët për shqiptarët e krishterë dhe, gjë që duhet të na bëjë të mendojmë, për shqiptarët myslimanë, kundër “qytetërimit” fetar të të cilëve ai pati luftuar.

Për të kanë shkruar, veç të tjerëve, De Rada, Naim Frashëri dhe Fan Noli. Pse? Sepse Skënderbeu konsiderohej si pasuri e përbashkët e kulturës kombëtare, e asaj kulture kombëtare që po formohej sipas të njëjtave parime laike që formësuan identitetet e përhapura nëpër Evropë. Nga kjo pikëpamje, Naim bej Frashëri na shfaqet shumë më modern dhe paradoksalisht më properëndimor se shumë prej bashkëkohësve tanë.

Intervistoi: Mark Marku

[Arb]

Ismail Kadare: Qosja Provokon shqiptaret, i hedh kunder Evropes

–Nga Ismail Kadare


Doja te beja te ditura dy-tre gjera. Se pari, duhet ditur qe kjo shprehje identiteti shqiptar ose identiteti evropian shqiptar, eshte nje term pune. Eshte nje term shume relativ, sepse kam degjuar shpesh qe njerezit hapin fjaloret dhe duan t’i gjejne kuptimin e pare, te dyte e te trete.

Ne kete liber eshte marre dhe perdorur si nje term pune, nje term qe relativisht eshte i sakte. Se dyti, libri qe kam shkruar une eshte nje sprove. Sprove do te thote pjese e letersise, nuk eshte shkence, nuk eshte polemike politike, as filologjike, as politologjike, eshte sprove letrare. Nje sprove letrare ka ligjet e saj.

Kjo i shikon dukurite qe ndodhin nepermjet menyres dhe ligjeve te saj. Do te thosha qe jam ne nje mendje me ata njerez qe kane shfaqur ne shtyp mendimet qe ndoshta e kane vene ne dyshim domosdoshmerine e nje diskutimi te tille. Une kam qene nje nga ata qe me eshte dukur ky diskutim per identitetin shqiptar ose shqiptar evropian, nje gje e ditur, e mireqene dhe e panevojshme te shtjellohet, sic eshte e panevojshme te hapet nje dere e hapur.

Shtysa e pare kunder kesaj ideje te vjeter qe kam pasur une, sikurse e kane ende disa njerez, kane qene nga kontaktet e shumta qe kam pasur ne boten Perendimore. Aty ku nje nga bisedat e parapelqyera neper darka, pritje, konferenca apo forume eshte ceshtja e identitetit dhe me ka habitur kembengulja e shume njerezve te shtresave te ndryshme per te thene kete shprehje, qe me eshte dukur shume e trishtueshme per kombin shqiptar: “Ju shqiptaret tashme keni nje problem themelor te identitetit”. Gjithnje kam qeshur e kam kundershtuar, por me vone kam menduar qe nuk eshte kaq e thjesht.

Nuk eshte per te qeshur, por per te qare. Nje pjese e ketij paragjykimi vrases ka qene i shperndare nga propaganda shumevjecare jugosllave, te cilet kane kembengulur ne nje ide te tille, qe shqiptaret jane popull pa identitet. Ne nuk e kemi marre kurre kete gje seriozisht.

Nuk i jemi pergjigjur, ashtu sic nuk i jemi pergjigjur shume gjerave qe jane serioze dhe u jemi pergjigjur gjerave qe nuk jane serioze, gje qe merr pjese edhe ne fatin e nje kombi.

Polemika

Zanafilla e pare per te shkruar kete liber, ka qene ky kujtim i hidhur i kontakteve me njerez te Perendimit, nuk do te thosha njerez te thjeshte, por njerez pak a shume te nderlikuar, njerez me formim kulturor. Me e trishtueshme eshte perfitmi qe i behet kombit shqiptar ne shtresat me te gjera te popullsise ne Perendim. Do te thoni ju, nuk na interesojne shtresat e gjera.

Po, na interesojne shume, sepse nese vertet e kemi pjesemarrjen tone ne Evrope, jane edhe keto shtresa te gjera qe do te luajne rol, sepse do te votojne po ose jo kunder Shqiperise, sic po votojne dhe kane votuar ne standardet per Turqine. Ne keto shtresa perftimi i Shqiperise, imazhi i saj eshte nje popull jo vetem pa identitet, por ne shume raste popull qe nuk jane evropiane, jane turq shqiptaret, nje klishe jo vetem jugosllave, por e pjelle nga brenda hapesires shqiptare ne Ballkan.

Kam kujtuar edhe une sikur keto jane te gjitha klishe jugosllave, por disa here kane qene tonat. Keto tonat jane me demprurese se sa te huajat dhe plasi me ne fund. Na plasi mu ne duar, gje qe une s’e prisja, te dalin tani akademike dhe shkencetare te cilet nuk thone se ne jemi turq, por thone se pothuajse jemi gjysme turq, nuk thone jemi gjysme turq, por thone jemi gjysme evropian qe eshte e njejta gje.

Dikush thote turk, dikush kurd, nje injorant thote nga Tibeti, fakti eshte qe ti ke pranuar te heqesh gjysmen e identitetit tend. Neser pasneser do t’u kerkoje kosovareve dhe tashme eshte ngritur teza, qe nje pushtim i gjate te heq identitetin, duke e quajtur si nje gje normale. Kjo eshte nje nga shpifjet me te renda per nje popull.

Nje popull qe e beson kete eshte popull i degraduar. Ne shqiptaret duhet te zgjedhim, jo te themi me gjysme identiteti, por te themi a jemi vertet nje popull gjysmak pa vlere ose me gjysmen e vleres qe kane popujt e tjere te Ballkanit, te cilet i njejti pushtim otoman nuk ua hoqi dot identitetin.

Na i ka hequr ne apo jo? Paska edhe shqiptare me tituj qe dalin e thone qe ne na i kane hequr identitetin dhe ne duhet ta himnizojme kete dhunim qe i eshte bere qenies tone, kete gjymtim, masakrim. Ky eshte thelbi i ketij diskutimi. Sipas kesaj ideje, popullit shqiptar qe jeton ne Kosove, kane te drejte po keta shkencetare t’i thone neser se ne kemi qene gati nje shekull nen sundimin serb dhe natyrisht nje cerek e identitetit tone eshte serb.

Ata nuk e thone, por te jeni te sigurt se po te ishin te lire do ta thoshin pas disa vjetesh, sepse eshte e njejta menyre arsyetimi; nje pushtim i gjate te heq identitetin sipas periudhes qe zgjat. Ky ka qene befasimi im nga ky diskutim. Eshte nje diskutim delikat, nje polemike e cila eshte me e lehte se cdo gje ne bote te deformohet.

Myslimanizmi

Per cka krenohemi, se paku deri me sot duhet te krenohemi bashkarisht. Populli shqiptar, sic ka bere disa pune qe i kane vajtur mbrapsht, ka patur shansin te kete edhe disa pune qe i kane vajtur mbare.

Nje nga keto pune te medha e te rendesishme eshte qe Shqiperia ne fund te fundit, me gjithe kete histori te trazuar, eshte sot nje aleate e botes Perendimore dhe me nje vullnet jashtezakonisht te pergjithesuar te shqiptaret per te qene pjese e ketij qyteterimi, e kesaj bote qe natyrshem eshte bote e saj.

Kur themi kete, do te thote se merita ose mosdashja, ne rast se do te ishte e kunderta, per te mos marre pjese ne kete bote, i takon gjithe popullit shqiptar, por ne radhe te pare i takon myslimaneve shqiptare, meqenese perbejne me shume se gjysmen e ketij kombi.

Pra, ne qofte se ka nje vullnet shqiptar per te shkuar drejt Evropes, ne qofte se ka nje brenge shqiptare se kjo po vonon dhe mund te vonoje edhe me, eshte brenge e gjithe popullit shqiptar dhe ne radhe te pare, e kesaj shumice. Prandaj ne sproven time mund te gjendet cdo gje, por nuk mund te gjendet kundermyslimanizem.

Eshte absurde, pervec se nje mendim i tille eshte dashakeqes. Une nuk di t’i jete bere provokom me i rende popullit shqiptar se ky qe po i behet tani, duke i thene qe te pranoje se ka humbur gjysmen e identitetit, te pranoje dhe t’i kundervihet Evropes me shprehjen “identitet mysliman”.

T’i propozohet kombit shqiptar qe dalengadale, ne qofte se te tjeret po behen gati ta pranojne ne Evrope, pas disa vjetesh ai te filloje te shpalle kunderevropianizimin e tij, te beje nje fare opozite me kete mendim historik qe ka 600 vjet qe po vazhdon.

Thelbi i sproves time nuk ka asgje kunder myslimaneve shqiptare. Madje ka mbrojtjen me te madhe te myslimaneve shqiptare, duke thene qe ata jane po aq evropiane sa katoliket e sa ortodokset.

Ata kane marre pjese ne te gjithe aksionin e madh shqiptar per clirimin nga Turqia, kane qene ne vijen e pare, jane vrare e jane prere njelloj si te tjeret, ne mos me shume.

Sikurse ortodokset shqiptare kane qene ne vijen e pare kunder shovinizmit ortodoks dhe jane vrare e prere me shume se te tjeret. Ky eshte nje problem i zgjidhur, por per fat te keq behet edhe me i madh per te ngritur mashtrimet me te medha. Dihet se ne emer te lirise e te clirimit jane bere mashtrimet me te medha.

Shumica e tiraneve disa here jane tirane te zgjedhur, ata me te keqinjte qe vijne nepermjet njefare demokracie ose demokracie. Edhe ne problemin qe po shtrojme, ne emer te kesaj ideje te Evropes, ka filluar te behet ne Shqiperi ose behej dhe ishim te verber per ta pare, nje propagande kunderevropiane duke u gjetur si shkas myslimanizmi shqiptar, duke i vene myslimanet shqiptare ne poziten me te balancueshme dhe ne poziten qe nuk kane qene kurre te tille.

Ne kete sprove, kush e ka lexuar dhe kush do ta lexoje, do te shikoje se kam idene e perseritur qe jane myslimanet shqiptare ata qe bashke me fe te tjera, i japin ngjyren evropiane popullit shqiptar. Prandaj, kjo polemike e abuzuar dhe e shfytyruar, ndoshta ka anen pozitive qe nxori nje te keqe te fshehur prapa nje abuzimi te madh.

.....

[Arb]

Identiteti i shqiptareve ne nje tryeze

Identiteti i shqiptareve dhe integrimi evropian i tyre, eshte shtruar dje ne nje tryeze te rrumbullaket me teme “Identiteti yne evropian dhe inteligjenca e sotme”, organizuar nga Instituti i Kerkimeve Politike “Alcide de Gasperi”.

Nje teme e nxitur me se shumti nga libri i shkrimtarit Islail Kadare, “Identiteti evropian i shqiptareve” dhe polemikave qe kane lindur se fundi mbi kete ceshtje. Ne diskutim kane qene te pranishem Pjeter Arbnori, At Zef Pllumi, drejtori i Bibliotekes Kombetare, Aurel Plasari, ministri i Kultures, Bujar Leskaj si dhe nje sere studiuesish qe kane diskutuar mbi temen dhe vepren e Kadarese.

I pranishem ne takim ka qene edhe vet shkrimtari, i cili ka shpjeguar nxitjen drejt sproves letrare dhe polemikat e shumta qe jane ngritur mbi te. Ceshtja e identitetit evropian te shqiptareve perplasi keto kohe shkrimtarin Kadare me akademikun kosovar Rexhep Qosja.

Pati nga ata qe mbajten anen e njerit apo tjetrit dhe nga ata qe e quajten te panevojshme nje polemike te tille. Vet Kadare ne fjalen e tij ka theksuar se ai ka shkruar nje sprove letrare dhe jo shkencore apo politike, qe i trajton dukurite qe ndodhin nepermjet menyres dhe ligjeve te saj. “Shprehje identiteti shqiptar ose identiteti evropian shqiptar eshte nje term pune dhe shume relativ”, - ka theksuar Kadare.

Ndonese nuk ka permendur emra konkret, ai ka folur per abuzimet qe jane bere nga akademike me tituj per kete teme, duke iu referuar polemikes me Rexhep Qosen. Sipas tij, provokimi me i rende qe mund t’i behet nje populli dhe ne kete rast popullit shqiptar, eshte t’i ushqesh me idene e identitetit te gjysmuar. Kadare ka shkuar edhe me tej kur thekson se “une nuk di t’i jete bere provokim me i rende popullit shqiptar se ky qe po i behet tani duke i thene qe te pranoje se ka humbur gjysmen e identitetit, te pranoje dhe t’i kundervihet Evropes me shprehjen “identitet mysliman”.

T’i propozohet kombit shqiptar qe dalengadale, ne qofte se te tjeret po behen gati ta pranojne ne Evrope, pas disa vjetesh ai te filloje te shpalli kunderevropianizmin e tij”. Shkrimtari ka theksuar se shtysa e sproves se tij, “qe ne asnje menyre nuk eshte antimyslimane”, ka qene mendimi i botes Perendimore mbi identitetin e shqiptareve.

Imazhi qe shtresa e gjere ka per nje Shqiperi “me probleme identiteti”. Kadare ka theksuar se ana e mire e kesaj polemike, ishte se nxori ne pah nje mashtrim te madh!