Kein Macromedia Flashplayer? Klick bitte hier!
Dardania.de
Kethu Mbrapa   Dardania.de > Kultura > Gjuha Shqipe
Emri
Fjalėkalimi
Gjuha Shqipe Drejtėshkrimi i gjuhės, barbarizmat, morfologjia, gramatika, sintaksa, dialektet, historia, dhe studimet mė tė fundit nė lidhje me gjuhėsinė.



Pėrgjigju
 
Funksionet e Temės Shfaq Modėt
Vjetėr 12-06-05, 22:51   #1
ARVANITI
meditues...
 
Avatari i ARVANITI
 
Anėtarėsuar: 25-12-04
Vendndodhja: **Tiranė**
Postime: 1,149
ARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėm
Gabim Gjuha shqipe, sa e madhe eshte

Interviste me nje nga bashkehartuesit e Fjalorit te Gjuhes Shqipe. Hapesira e pamate e gjuhes tone kombetare dhe mjetet, problemet qe lidhen me te. Realiteti i sotem me te cilen haset ajo- dhe, pse ajo eshte nje monument per ekzistencen historike te popullit shqiptar

Prof. Dr. Hajri Shehu

Eshte pak patetik ky percaktim, por qe tek e fundit -per studjuesin e njohur, qe ka intervistuar "Korrieri", eshte plotesisht i motivuar. Kjo jo vetem per hapesiren e leksikut, por edhe per mjetet shprehese te gjuhes kombetare. "Ka rreth 5 000 000 skeda me citime nga mijera libra nga te gjitha fushat e dijes qe prej 500 vjetesh (1555), ose te mbledhura ne gurren popullore nga qindra bashkepunetore, ne ekspedita te organizuara gjuhesore a vetmorisht"- shkruan Prof. Hajri Shehu. Kaq mjafton per t'u ndjere krenar per te dhe per njerezit e saj ne shekuj, qe kane lartesuar kete monument te identititetit shqiptar. Ne kete interviste, qe duhet quajtur e thjeshte per nga forma, autori shpjegon nje permbajtje te madhe. Fale eksperiences se tij, por me shume- punes se lidhur me gjuhen tone, ai shpjegon madhesine e leksikut, vlerat e saj, fjaloret ne kulturen gjuhesore dhe gjera te tjera...

Nuk dime nese mund te behet nje pyetje e tille: Sa e madhe eshte gjuha shqipe?

Pyetja eshte me shume vend. Pergjigjen e kane dhene te tjeret. Eshte e madhe. Qe eshte e madhe, ajo e ka provuar vetveten. Ka perballuar te gjitha zhvillimet e shoqerise shqiptare dhe te teknikave e te teknologjve te sotme boterore, te gjitha perkthimet e kryeveprave te letersise artistike boterore, te Kur'anit e te Bibles etj. Nese mund te jepen disa te dhena telegrafike, ato jane keto. Ne Kartoteken e leksikut (e fjaleve dhe e shprehjeve) te shqipes (qe pret te modernizohet teknikisht) ne Institutin e Gjuhesise dhe te Letersise jane numeruar mbi 150 000 fjale ne fund te viteve '70 te shekullit te kaluar. Rreth 190 000 njesi (me te shumten kuptime te panjohura, por edhe fjale) kane ardhur nga Aksioni i madh kombetar i arsimtareve ne vitet '80. Ka rreth 5 000 000 skeda me citime nga mijera libra nga te gjitha fushat e dijes qe prej 500 vjetesh (1555), ose te mbledhura ne gurren popullore nga qindra bashkepunetore, ne ekspedita te organizuara gjuhesore a vetmorisht. E tere kjo lende eshte shfrytezuar e pret te shfrytezohet me gjere per Fjalorin e gjuhes shqipe, qe mendohet te jete me rreth 60 000 fjale.

A vijon gjurmimi e zbulimi i vlerave te gjuhes se popullit?

Gjurmimi e zbulimi i vlerave te visarit gjuhesor popullor ka qene vije e perhershme e studiuesve dhe e intelektualeve dashamires te perparimit te gjuhes, nje detyre e ndieshme ne shpirt. Nder gjuhetaret rilindes shquhet K. Kristoforidhi. F. Bardhi ka ne shtojcen e Fjalorit te tij latinisht-shqip (1635), 113 proverba, nder to edhe popullore. Ne faqe te revistave "Shkolla kombetare (1937-1939 e 1943) e "Normalisti" (1929-1935 e 1945), ne "Visaret e kombit" (1941, 1944) etj. vijne fjale e shprehje te mbledhura ne popull. Pas Clirimit, sidomos me ngritjen e Kartotekes se leksikut te shqipes, me 1955, vjelja e fjaleve dhe e shprehjeve nga gurra popullore u organizua mbi baza shkencore. Qindra bashkepunetore te jashtem, mesues, studente e dashamires te perparimit te gjuhes sone amtare kane emrat e tyre, skedat e tyre dhe kontributin e tyre ne arkivin e madh kombetar te gjuhes shqipe - ne Kartoteken e leksikut te shqipes. Edhe sot, gjurmimi e zbulimi i vlerave te gjuhes se popullit eshte nje nga drejtimet e gjuhesise shqiptare, por ne te vertete, jo me ate fuqishmerine e disa viteve me pare; duket, per mungese fondesh per ekspedita gjuhesore, per honorare per bashkepunetoret e jashtem etj. Dhe tani, nje shembull dhe nje ftese. Kam pasur rastin te jem ne "Shtepine Botuese te Oksfordit" (Oxford University Press), Angli, ne departamentin e Fjalorit te gjuhes angleze. Fjalori i gjuhes angleze ka histori te gjate botimi. Viti 1604 mund te konsiderohet si pikenisje e fjalorit shpjegues te gjuhes angleze, kurse ne Amerike, fjalori i pare i anglishtes amerikane eshte botuar aty nga viti 1676. Jane botuar fjalore te medhenj. Ka vite qe punohet per nje Fjalor 32-vellimesh. "Shtepia Botuese e Oksfordit" ka tri kartoteka te leksikut te gjuhes angleze - nje ne skedare, nje ne blloqe te medhenj dhe nje ne sistemin kompjuterik. E megjithate, departamenti i Fjalorit ka bashkepunetore te jashtem, pa pagese, thjesht dashamires te gjuhes amtare, te ashtuquajtur "eord-checkers" qe mund te perkthehej me "gjurmuesit e fjaleve" e fjale per fjale, me "kontrolluesit e fjaleve". Kur gjejne ne leximet e tyre vetjake ndonje fjale e kuptim fjale qe nuk eshte ne fjaloret (e medhenj) te anglishtes, e presin citatin ose e fotokopjojne ate dhe e cojne ne Oksford. Nje shembull i madh per t'u ndjekur. Sepse gjuha eshte e te gjitheve. Doja t'i perfundoja pergjigjen dhe ftesen me nje ndodhi te treguar. Subjekti: Nje mbledhes folklori do te shkonte te nje i moshuar. Ashtu i erdhi puna e nuk shkoi ne diten e caktuar. Po shkoj pasneser, - tha ai. Por kur shkoi pasneser, i thane se plaku ... nuk jetonte me. Brezat e brezataret ikin e vijne. Por duhet shpejtuar per tek ata qe ikin.

Si ndikojne fjaloret ne kulturen gjuhesore?

Do te doja t'ju thosha me pare se kemi nje tradite te vyer 370-vjecare ne hartimin e fjaloreve. Per fjaloret dygjuhesh mund te krahasohemi me vende te zhvilluara. Ne shqipe, fjalori i pare - latinisht-shqip eshte botuar me 1635 nga Frang Bardhi. Ne Britani, fjalori i pare latinisht-anglisht eshte botuar me 1588. Per trashegimine dhe arritjet ne fushen e leksikografise (hartimit te fjaloreve) eshte bere edhe nje konference shkencore ne dhjetor te vitit qe shkoi.

Si ndikojne fjaloret ne kulturen gjuhesore - pyetet ju. Do te mundohem ta argumentoj per aq kohe dhe vend sa kemi. Gjuha kombetare eshte forme e kultures kombetare. Kultura kombetare formesohet me gjuhen. Nga ana e saj, kultura (shkolla, arsimi, teatri, radioja, televizioni etj.) ndikojne te gjuha duke fuqizuar normen, standardin. E thene ne menyre me te pergjithshme, gjuha nuk mund te mos varet nga kushtet ne te cilat jeton shoqeria, nga niveli i zhvillimit te saj, ne fund te fundit, nga njerezit qe e flasin gjuhen, nga veprimtaria e tyre, e cila mund te formesohet edhe si program i politikes gjuhesore. Nuk mund te rivinin, le te themi, bashki, komune, prefekture, qark etj. pa ndryshimet politike te viteve '90 te shekullit te kaluar. Leksiku, (leksiku eshte teresia e fjaleve te nje gjuhe) lidhet me drejtperdrejt me ndryshimet shoqerore, politike, kulturore etj. te shoqerise. E, fjaloret i pasqyrojne ato domosdo. Fjaloret jane ndermjetesuesit midis gjuhes e folesve te saj. Ne nje kuptim me te ngushte, gjuha eshte institucion kulturor, domethene, ajo ruan trashegimine kulturore te ligjerimit (te te folurit) te bashkesise. Me 1910, ne "Agimi i Gjytetniis", Shtjefen Gjecovi thote: "Fjalori asht visari i gjuhes, i dijes, i t'nnollunave, i vargenimit e i vjershenimit." Me mire s'ka si perkufizohet: visari i gjuhes. Fjaloret e pasqyrojne kete trashegimi, kete visar sipas prerjes se tyre e tipave te tyre. Fjaloret i shkojne pas gjuhes, e ndjekin ate. Fjaloret nuk jane ligjberesit. Do te ishte doktrine e gabuar nese fjaloret do te vecoheshin nga marrja e dhenia me komunikimin njerezor. Por, sigurisht, ata kane te drejte te zgjedhin e te pergjedhin; p.sh. nje fjalor i gjuhes standarde, doemos do te zgjedhe e do te perzgjedhe; te tille fjalore e pasqyrojne gjuhen standarde, madje, nuk e teprojme po te themi, edhe vete rrugen si eshte bere ajo standarde; ata behen vete simboli i gjuhes standarde e ketej eshte edhe rruga e ndikimit te tyre.

A mund te na e thoni pak me konkretisht: Si ?

Po. Nje shembull. Ka nje standard te pranuar, ka nje norme drejtshkrimore, gramatikore etj. Fjalori kombetar eshte i detyruar ta pranoje dhe ta pasqyroje ate. Por ne veprimtarine e perditshme njerezit mund te sjellin a te percjellin fjale, trajta etj, qe jane normale ne nje variant tjeter te gjuhes, le te themi, ne dialekt, por jo ne standard. Mirepo fjalori i gjuhes standarde nuk merret me te tilla gabime a shmangie dhe nuk i pasqyron ato. Ai nuk lejon gjithcka, nuk pranon gjithcka. Perderisa ka nje norme (standard) drejtshkrimore, drejtshqiptimore, gramatikore e fjaleformuese, fjalori nuk pranon shperdorime te saj. fjalori ka per detyre ta mesoje e ta edukoje gjuhesisht perdoruesin. Ne kete kontekst, eshte e rendesishme te theksohet se fjaloret nuk percaktojne kufij tokesore te perdorimit te mire te shqipes, por ata shembullsojne kujdesin gjuhesor te folesve te kulturuar (te kulturuar gjuhesisht), cka sjell te mira shoqerore dhe etike. Ata i drejtohen mases per te ngritur kulturen e ligjerimit te shkruar dhe te folur. Thene shkurt, fjaloret japin keshillimet e ligjshme gjuhesore: c'eshte mire.

Ne shpjegimet tuaja permendni vetem fjalorin e gjuhes standarde, por ka edhe fjalore te gjuhes jostandarde.

Gjuha e pergjithshme, mbarekombetare ka disa variante. Nje nder variantet e saj eshte gjuha standarde. Eshte varianti me i pergjithshem, me i pranueshem i komunikimit. U tha se shoqeria ndikon mbi gjuhen. Por edhe vete gjuha nuk rri pasive ne marredheniet me shoqerine. Ne nje etape te caktuar te zhvillimit te saj historik ajo hedh tej lekundjet ne norme, hedh tej huazimet e panevojshme etj., pra behet standarde. Ne e kemi nje gjuhe te tille. Argument per kete eshte edhe fjalori kombetar i gjuhes shqipe, sic jane edhe gramatika e saj, drejtshkrimi e drejtshqiptimi, fjaleformimi etj. permenda te parin Fjalorin, sepse vetem gjuhet e standardizuara e kane organizuar leksikun ne fjalore shpjegues. Ne gjuhet jostandarde nuk ka fjalore te tille, ka vetem fjalore dygjuhesh: gjuhe e huaj - gjuhe vendi. Nje gjuhe prestigjoze e meriton nje fjalor kombetar. Nga ana tjeter, nje fjalor i mire e rrit me tej prestigjin e saj.

Te vijme te standardi, te norma gjuhesore. Tipare kryesore te normes jane perdorimi i fakteve gjuhesore ne letersine artistike, ne tekstet shkollore, ne letersine shkencore e teknike, ne dokumente zyrtare, ne terminologjite e ndryshme, ne mjetet e informimit masiv - te shkruar ose te folur etj. dhe perputhshmeria e tyre (e fakteve gjuhesore) me ligjet dhe prirjet e gjuhes (me gjedhet prodhimtare te gjuhes: fonetike, gramatikore, fjaleformuese etj). Keto tipare shikohen me dukshem ne nje fjalor. Per kete arsye, objekt themelor i fjaloreve kombetare eshte gjuha standarde, ne radhe te pare, ajo e shkruar.

Per kete arsye fjalori eshte liber themelor, per te cilin bashkesia ka nevoje per t'u bere e vetedijshme per njohjen e normes. E, ne paranteze, mund te themi se nuk eshte per t'u habitur qe pjesa me e madhe e letersise shkencore per fjaloret perqendrohet te vlera e tyre normative.

Me lejoni te kapercej pak nga pergjigjja, por besoj, ia vlen te theksohet. Ne e kemi nje gjuhe te vetme letrare. Nje arritje e madhe kombetare. Nuk mund te ishte ndryshe?

Edhe mund te ishte. Ka shembuj. Eshte rasti i greqishtes. Sic dihet, ne shekullin IV, para eres se re, dialektet e vjetra filluan te shuheshin dhe te zhvillohej nje gjuhe e perbashket, e ashtuquajtur koine. Por zhvillimi i kesaj koineje ne nje gjuhe te vertete letrare u nderpre shpejt per arsye te nje prirjeje vjetersuese (arkaikizuese) qe mbizoteroi ne bashkesite greke ne shekujt e pare te eres se re: gjuha letrare do te ishte aq shume afer modeleve te Atikes se shekujve V, IV para eres se re. Kjo prirje vjetersuese ka sjelle ne Greqi nje diglosi te fuqishme qe ne njefare menyre mbijeton edhe sot: kathareusa (e paster) dhe demotiki (popullore) jane dy forma konkurruese te greqishtes letrare; nese nuk mesohet ne shkolle, kathareusa nuk mund te kuptohet nga nje grek, lere pastaj te perdoret ne shkrim e edhe ne te folur. Kjo dukuri nuk eshte e panjohur edhe ne vende te tjera te botes. Keshtu ka qene rasti me kinezishten klasike. Arabishtja e sotme standarde eshte shume afer arabishtes klasike. Kur'ani nuk mund te lexohet e te kuptohet pa e njohur arabishten klasike. Kjo situate nuk njihet te shqipja. Per shume arsye. Brendagjuhesore e jashtegjuhesore. Nuk eshte vendi per t'i shkoqitur.

Te kthehemi te pjesa e dyte e pyetjes suaj. Sic u cek edhe me pare, dialekti me nendialektet e me te folmet e tij eshte variant i gjuhes se pergjithshme, me vecorite e veta. Kur flasim per dialektin e te folmet kemi parasysh ligjerimin krahinor-bisedor (ne paranteze, themi se nuk besojme te ngaterrohet me gjuhen e folur - gjuhen e radios, te televizionit, te konferencave te shtypit etj., e cila duhet te jete po aq standarde dhe e autoritetshme sa edhe gjuha e shkruar). Ky ligjerim, pra dialekti ka, sigurisht nje norme te veten leksikore e edhe stilistikore, e kufizuar ne pikepamje truallsore. Ajo qe mungon eshte norma drejtshqiptimore (per rrjedhim, por edhe per arsye te tjera - mungon edhe norma drejtshkrimore). Merrni, p.sh. shqiptimin e eshte, bej, etj. ne te folmet e dialektit te Veriut. Ka disa forma shqiptimi. Nga ana tjeter, sic dihet, dialektet i nenshtrohen vijimisht ndikimit te gjuhes letrare. Eshte veshtire qe rezultatet e ketij ndikimi t'i vecosh nga rezultatet e zhvillimit te brendshem te dialektit. Keto dy forca vepruese, bashkohen e ndersjellas fuqizojne njera-tjetren. Mu per keto fakte e sigurisht edhe per te tjera, me pak te rendesishme, procesi i zhvillimit dhe i ndryshimit te dialekteve pershpjetohet jo vetem ne krahasim me gjuhen shqipe standarde, por edhe ne krahasim me gjendjen e tyre te kaluar, kur ndikimi i gjuhes standarde ka qene me i pakte, ose me heret - fare i pakte. Per keto arsye, dialektet e edhe te folmet mund te kene e kane fjalore te tyre me faktet e tyre leksikore (fjale a shprehje) qe ndeshen ne etapen e dhene historike te zhvillimit te tyre.


***

Vazhdon... (neser do postoj pjesen e dyte te intervistes)


__________________
Krejt miqėsisht....nga Arvaniti
ARVANITI Nuk ėshtė nė linjė   Pėrgjigju Me Kuotė
Nyje Interesante
Vjetėr 14-06-05, 21:13   #2
ARVANITI
meditues...
 
Avatari i ARVANITI
 
Anėtarėsuar: 25-12-04
Vendndodhja: **Tiranė**
Postime: 1,149
ARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėmARVANITI i pazėvėndėsueshėm
Gabim

A duhet te perfshije fjale e shprehje popullore dialektore a krahinore nje fjalor shpjegues i gjuhes shqipe standarde ?

"Sic dihet e sic u tha, objekt themelor i fjaloreve kombetare eshte gjuha e shkruar. Pas saj, edhe gjuha e folur - e mjeteve te informimit masiv, e konferencave, e fjalimeve etj. Por edhe gjuha bisedore, sepse, ne parim, nje fjalor shpjegues duhet te perfshije ate qe realisht perdoret ne gjuhe. Fjalori shpjegues kerkohet te jete nje liber referimi per perdoruesin e tij. Si i tille, mungesa e leksikut jonormativ eshte parimisht zgjidhje e padrejte. Perjashtimi i fjaleve te ligjerimit bisedor, krahinor-bisedor, madje, edhe te ligjerimit te thjeshte (vulgarizmave) etj. do te thote, ne thelb qe hartuesi e ka percaktuar qe me pare ate rreth tekstesh qe perdoruesi duhet te kuptoje, te perktheje etj., kur tekste bisedore me fjale krahinore etj. gjenden ne letersine artistike tregimtare, ne folklor etj. Kjo do te thote qe autori i fjalorit harton nje liber te paragjykimeve te veta. Atehere ? Atehere, nuk duhen shperfillur as ato njesi qe qendrojne ne anerruge te gjuhes standarde. Ne fjaloret kombetare te gjuhes se sotme shqipe, brenda prerjes se tyre e tipit te tyre, nuk ka kufizime te tilla, nuk ka qendrim joobjektiv ndaj veprimtarise gjuhesore. Fjaloret kombetare te shqipes jane burim informacioni edhe per fjale e shprehje jonormative. Sa e si? Ka parime dhe kritere shkencore e teknike per keto.

Pas ketij sqarimi, besoj se i jam pergjigjur me "po" pyetjes suaj, por mund te shpjegoj disi ate "sa-ne" dhe "si-ne". Dialektet e te folmet truallsore te shqipes kane sherbyer e sherbejne si burime te pazevendesueshme te pasurimit te fjaloreve kombetare. Gjuha standarde dhe fjalori i saj ushqehen nga dialektet e te folmet. Ne menyre te figurshme do te ishte keshtu: gjuha standarde eshte deti qe ushqehet nga dy lumenj te medhenj - Drini e Vjosa. Ne qe kemi pasur rastin te jemi bashkehartues, kemi ngulitur ne mendje edhe fjale te vecanta e te folmen nga kane ardhur ato (p.sh. ylltoj, vrugoj e vrugohem ne kuptim te figurshem, udhoj e udhohem, sypafjetur etj., nga e folmja e Dibres, qe perfush ka ardhur nga Guri i Bardhe, Mat etj.). Per keto prurje ka studime e statistika nga studiues leksikografe. Nese ka ende njesi te pakodifikuara, te paperfshira ne Fjalor, kjo eshte thjesht per mosnjohje ose sepse tipi i fjalorit te kufizon. (Fjaloret jane si xeherori ne nentoke e hartuesit, si gjeologet. Gjeologu vendos qe ne kete vit a ne keto vite shkembi xeheror do te pritet kaq e aq. Me pas do ta shtrije prerjen. Edhe hartuesit e fjaloreve keshtu bejne). E, megjithese "Fjalori i gjuhes se sotme shqipe (1980) e pas tij edhe fjalore te tjere te shqipes nuk hyjne tek tipi i madh (i fjalorit), japin shembull te mire per pasqyrimin e fjaleve e te shprehjeve popullore. Madje, nje nder vecorite dalluese te "Fjalorit te gjuhes se sotme shqipe (1980)" e edhe te "Fjalorit te shqipes se sotme" (1984, ribotuar me 2002) e te "Fjalorit sinonimik te gjuhes shqipe" (2004) eshte se kane perfshire ne fjalesin e tyre nje numer jo te vogel fjalesh popullore me prejardhje dialektore ose krahinore, te panjohura ose pak te njohura deri atehere ne gjuhen shqipe standarde. Kjo zgjidhje eshte krejt e ndryshme nga ajo e shume fjaloreve shpjegues te gjuheve te tjera standarde, si te bullgarishtes, te rumanishtes, te rusishtes etj., te cilet fjalet me burim dialektor a krahinor ose pergjithesisht, fjalet popullore i pasqyrojne vetem mbi bazen e perhapjes se gjere te tyre, tej kufijve vendore ose mbi bazen e perdorimit te tyre mjaft te gjere ne gjuhen standarde, sidomos ne gjuhen e letersise artistike. Kjo zgjidhje qe eshte dhene ne "Fjalorin e gjuhes se sotme shqipe" (1980) "eshte mbeshtetur, - sic e ka shpjeguar e argumentuar profesor A. Kostallari, - ne vete kushtet e zhvillimit te gjuhes letrare kombetare shqipe ne pergjithesi dhe perputhet me etapen historike ne te cilen zhvillohet ajo". Nje nga vecorite e kesaj etape, - ve ne dukje ai, - eshte mosperputhja midis pasurise se madhe leksikore e frazeologjike te gjuhes se folur ne teresine e dialekteve dhe pasqyrimit te kufizuar e ne menyre josimetrike te kesaj pasurie ne shkrime e botime te ndryshme per arsye historike qe dihen.

Kjo zgjidhje e drejte teorike eshte mbeshtetur te parimi udheheqes me i pergjithshem per zgjedhjen e fjalesit (fjaleve) te "Fjalorit te gjuhes se sotme shqipe" (1980) etj. Sipas ketij parimi, "vleresimi i cdo fjale (per ta futur ose jo ne Fjalor) duhet te behet, ne radhe te pare, jo sipas burimit dialektor, as sipas burimit letrar, por sipas vleres se saj objektive ne strukturen leksikore te shqipes se sotme letrare". Vlera objektive e fjales eshte: a sjell emertim te ri per gjuhen standarde, a sjell kuptim te ri a ngjyrese te re kuptimore, a zevendeson nje fjale te huaj te panevojshme etj. Po te ishte e tille fjala, le te vinte nga te vinte, do te perfshihej ne Fjalor. Kuptohet, te tilla njesi jane me vlere letrare potenciale, por qe mund te fitojne vlera letrare reale, pra mund te fitojne "te drejten e qytetarise" ne gjuhen standarde, domethene, mund te hyjne ne tekstet shkollore, ne fjaloret terminologjike, ne mjetet e informimit masiv etj. Tekstet shkollore, fjaloret terminologjike, radiot e televizionet etj. nga ana e vet perhapin e rrezatojne edhe njesi te tilla. Edhe botimet folklorike e etnografike. Edhe ditaret. Por nje rruge tjeter per pasqyrimin e fjaleve dhe te shprehjeve popullore, me e shpejte e me frytdhenese, eshte letersia artistike. Letersia artistike ndikon, vec te tjerash edhe ne burimet e gjuhes. per vete rrezen e gjere te veprimit te saj, si varianti me i gjere i gjuhes sone standarde, ajo ka mundesi me shume se cdo fushe tjeter per t'i pasqyruar fjalet e shprehjet popullore. Te gjithe shkrimtaret tane shquhen per pasqyrimin e fjaleve dhe te shprehjeve popullore. Ata kane gjetur ne gjuhen e popullit shprehjet me te holla artistike te mendimit njerezor. Poetet, edhe poetizma. Lexojini veprat e Gjergj Fishtes, te Haki Stermillit, Mitrush Kutelit, Ismail Kadarese, Martin Camajt, Hivzi Sulejmanit, Skender Drinit, Mehmet Elezit, Sulejman Krasniqit, Xhafer Martinit e te shume te tjereve edhe me kete pamje, se do te ndieni edhe nje tjeter kenaqesi.

Kam lexuar se ka kritika qe nga te folmet e Veriut jane perfshire me pak fjale e shprehje.

Une jam, njeri nga bashkehartuesit e Fjalorit (1980/ 1984/2004). Perkundrazi, nga te folmet e Veriut jane marre me shume, madje, jo vetem fjale e shprehje te caktuara, por edhe klase a grupe fjalesh (kujtojme mbiemrat e emrat me -ues, emrat me -aje: tipi arnaje etj.). Nuk eshte vendi per te treguar arsyet gjuhesore dhe jashtegjuhesore. Por, ndoshta eshte vendi te thuhet qe nuk ka arsye te politizohet problemi, te vecohet Veriu. Fjalori ka nevoje edhe per Veriun, edhe per Jugun. Problemi eshte shkencor. Nese ka (dhe ndoshta, shume) fjale a shprehje qe nuk jane perfshire (e jo vetem nga te folmet e Veriut, por edhe nga ato te Jugut) deri me sot ne fjaloret e shqipes, kjo ka ndodhur jo se nuk duhen perfshire ngaqe jane fjale dialektore e krahinore. Ceshtja eshte te kuptohet nocioni "fjale dialektore" e "fjale krahinore". Gjuhesisht eshte shpjeguar nga prof. Androkli Kostallari, prof. Jani Thomai e studiues te tjere. Jani Thomai ka nje liber prej me se 300 faqesh per probleme te dialektizmave e te krahinorizmave ne gjuhen shqipe, "Leksiku dialektor e krahinor ne shqipen e sotme", botuar me 2001. Ajo qe mund te sqarohej per lexuesin eshte kjo. Ka fjale dialektore e krahinore qe jane variante shqiptimore (fonetike) te fjaleve te gjuhes standarde. Me keto, sic u tha me lart, nuk merren fjaloret e gjuhes standarde, sepse po e perserisim: fjaloret kombetare, normative nuk mund ta braktisin detyren per te mesuar e udhezuar lexuesit. Ka edhe fjale dialektore e krahinore me vlere letrare potenciale, domethene, te tilla qe, sic u shpjegua me lart, mund te fitojne te drejten e qytetarise ne gjuhen standarde ngaqe sjellin vlera pozitive. Te tilla fjale, edhe pse mund te vijne me shqiptimin dialektor a krahinor, gjuha standarde (e fjalori i saj), pergjithesisht i perpunon sipas normave te pranuara. Diku me pare, ne menyre te figurshme, gjuha standarde u krahasua me detin qe ushqehet nga Drini dhe nga Vjosa. Tani, ne menyre te pafigurshme, mund te thuhet se dy dialektet tona i kane te perbashketa 80% te fjaleve dhe te shprehjeve. Nuk eshte vendi per ta shpjeguar gjuhesisht. Por mund te thuhet vetem kaq: Studimet historike dhe etimologjike kane vertetuar njesine (unitetin) gjuhesore. Keshtu, fjale qe jane hetuar ne nje a ne disa te folme, deshmohen edhe ne te folme te tjera, gjeografikisht edhe te largeta; shih, p.sh. jete ne kuptimin "gjindje, bote" ne te folmen e Dibres: e muer vesht gjithe jeta dhe ne arberishte: kur shporta ka fiq, gjithe jeten e ke miq. Do te donim te theksonim, gjithashtu, se vjelja shteruese e dialektizmave dhe e krahinorizmave eshte shume relative. Pse ? Sepse dialekti ose e folmja eshte tip i gjalle i gjuhes bisedore qe ndryshon vijimisht e nuk eshte i ngulitur ne shkrim. Sa per krahinorizmat, - fjalet e te folmeve, ka edhe nje veshtiresi tjeter: eshte veshtire te percaktohen kufijte tokesore te se folmes, sepse, sic dihet, nuk perkojne kufijte administrative tokesore. Vec kesaj, fjalet, sidomos profesionalizmat shtegtojne. Ne keto kontekste, nuk kemi aq shume te drejte "te ankohemi" pse kjo a ajo fjale e se folmes sime nuk eshte ne "Fjalorin e gjuhes se sotme shqipe". Vec kesaj, sic edhe u permend, ne Fjalor nuk ruhet trajta shqiptimore e shkrimore, sepse fjalet duhet t'i nenshtrohen standardit, duhet te perpunohen nga pikepamja e normes drejtshkrimore e gramatikore. Kjo shpesh e erreson prejardhjen e nje fjale. Kjo eshte edhe nje nder arsyet qe nje lexues jo shume i kualifikuar nuk i gjen dot ne Fjalor si te tilla".

A ka vend per ta pasuruar fjalorin e gjuhes se sotme shqipe?

"Sigurisht. Eshte detyre e perhershme dhe pune e perhershme. Besoj se do te vijne fjale e formime te reja qe sjellin nocione e dukuri te reja te kohes (kete detyre, besojme ta plotesoje mire Fjalori i ri i shqipes qe po hartohet), qe zevendesojne fjale te huaja te panevojshme, qe jane terma te rinj, sidomos nga fusha e informatikes, e ekonomise, e finances etj. Fjalori nuk mund te mos mbeshtetet te vepra e shkrimtareve te njohur, te fjaleformimet e tyre, te kuptimet e reja qe u japin fjaleve, te fjalet a shprehjet me burim popullor qe ata pasqyrojne a te formuara sipas gjedhes popullore etj. Fjalori do t'i pelqente, p.sh., formimet e I. Kadarese, fortafoles per altoparlant, arkemort per arkivol, dehashpirt per ekstaze, vjedhnaje per vjedhje e madhe vemendshem per me vemendje e te tjera si keto. Brenda kritereve shkencore te perzgjedhjes se fjalesit, do te perfshihen edhe fjale me prejardhje nga gjuha e popullit, te pa pasqyruara a te panjohura deri me tani. Gjeografia e fjaleve eshte, sidomos gjeografi e mikrofushave - e profesionalizmave, e etnografizmave (veshje, gatesa etj.), e etnobotanizmave (emertime popullore te bimeve te egra etj.), e etnozoologjizmave (emertime popullore te zogjve, kandrrave etj.), e ngjyrave, e emertimeve te njerezve sipas dukes a sipas vetive morale etj. Gjeografia e fjaleve eshte edhe gjeografi e grupeve te caktuara fjaleformuese (kujtojme ndajfoljet me - shem e emrat me -aje te Veriut: zemerueshem, habitshem etj. kopshtnaje, vathnaje, plehnaje, kepnaje, pipnaje etj.) dhe e kuptimeve te fjaleve, (e njejta fjale mund te vije me zhvillime te ndryshme kuptimore; krahaso, p.sh., ne te folmen e Dibres: nxit " i fryn zjarrit qe te ndizet", vrugoj e vrugohem me kuptim te figurshem: nuk vrugohet miku ne shtepi). Per kete arsye kerkohet gjithnje e me shume lidhja e gjeografise gjuhesore me leksikografine (teorine e praktiken e hartimit te fjaloreve)".

Po per vendin e fjaleve te huaja ne fjalor c'mund te thoni?

"Sic dihet, ka fjale te huaja qe kane zene vend ne gjuhe dhe njihen si te tilla vetem per nga historia e prejardhjes. Ka edhe fjale te huaja qe ndihen si te tilla per shume arsye e faktore dhe qe nuk kane zene vend ne gjuhe (perdorimi si gazetarizma, si klishe, si ndikim i edukimit te huaj gjuhesor, si keqperdorim etj. - qofte edhe i shpeshte - nuk tregon se kane hyre ne gjuhe) dhe edhe mund te mos zene vend. Pasqyrimi i tyre ne fjalor ndjek kete vije, kuptohet, sipas parimeve e kritereve perzgjedhese. E thene pak me shkoqur: fjaloret pasqyrojne fakte te gjuhes. Atehere, nese fjala e huaj a me prejardhje te huaj eshte fakt i gjuhes, eshte bere pjese e saj, sjell pasurim te saj (shenon nje nocion te nevojshem, eshte term ne nje fushe te dijes, eshte fjale nderkombetare etj.), fjalori e pasqyron. Fjalori nuk mund t'i shmanget se vertetes. Nese fjala e huaj nuk ploteson ndonje qelize te zbrazet ne strukturen leksikore te shqipes standarde, pra, nuk sjell nocion te ri, dukuri te re, ngjyrese te re kuptimore a stilistikore etj, domethene, eshte thjesht dysor (dublet) i fjales shqipe a i formimit shqip (tipi lider e lidership), nuk ka arsye te zere vend ne nje fjalor te shqipes (pervecse thjesht per qellime te paracaktuara informuese, por me qendrim te caktuar, qe pasqyrohet me teknike te caktuar leksikografike: shih, p.sh. gratacele ne "Fjalorin sinonimik te gjuhes shqipe").

Meqe erdhem ne kete shteg, nuk mund te mos thuhet se shtimi subjektiv i numrit te fjaleve te huaja ne ligjerimin tone eshte (si ne rastin e karahinorizmave shqiptimore) thyrje e normes leksikore te shqipes standarde. E, sic u tha edhe me pare, fjalori nuk merret me thyerjet e normes dhe nuk i pasqyron ato. Nje shembull. Ne fjaloret shpjegues te shqipes nuk do ta gjeni italianizmin gratacele (perkthim gjuhesor i anglishtes skyscraper), sepse shqipja ka perkthimin e vet qiellgervishtes; kurse ne "Fjalorin sinonimik te gjuhes shqipe", edhe kjo eshte shtyre me tej, sepse me te drejte eshte parapelqyer si me e pare rrokaqiell, fjale e Kosoves, shume e tejdukshme e shume popullore edhe si formim ("ndertese aq e larte sa duket sikur rrok qiellin").

Nuk besojme qe ne rrethet tona gjuhesore, kulturore, mediatike etj. te kete ndonje mendim qe kerkesen per te mos perdorur fjale te huaja te panevojshme e barazon me te ashtuquajturin "purizem", kur kemi jetuar e jetojme ne nje kulture, ku eshte treguar gjithnje respekt per gjuhen dhe perpjekjet per pastertine e shqipes jane vleresuar gjithnje te dobishme. Por ne rrethanat e tanishme ka prirje per te perdorur fjale te huaja pa vend, ne cdo situate, me cdo degjues a me cdo shikues e lexues, pa e konsideruar ate si pale, si shok, si ortak. Eshte e vertete se shqipja standarde eshte e hapur dhe dinamike, por perballe kesaj prirjeje une mbeshtet mendimin e studiueses Shefkie Islamaj (Prishtine) se "purizmi si refleks i vetembrojtjes gjuhesore eshte nevoje e domosdoshme e dites." Mjetet e informimit masiv kane rol te vecante per t'u perballur me kete prirje e per ta perballuar ate, sepse kane perdite e pernate, shume lexues, shume shikues e shume degjues. Ne kete hulli, une do t'i barazoja me shkollen, me permasat edukuese te shkolles, sepse gjuha eshte kulture qe mesohet e qe edukohet".

*Instituti i Gjuhesise


__________________
Krejt miqėsisht....nga Arvaniti
ARVANITI Nuk ėshtė nė linjė   Pėrgjigju Me Kuotė
Pėrgjigju


Anėtarėt aktiv qė janė duke parė kėtė Temė: 1 (0 Anėtarėt dhe 1 Guests)
 
Funksionet e Temės
Shfaq Modėt

Rregullat E Postimit
You may not post new threads
You may not post replies
You may not post attachments
You may not edit your posts

BB code is ON
Figurinat Janė ON
Kodi [IMG] ėshtė ON
Kodi HTML ėshtė OFF



Hyrja | Chat | Diskutime | Muzik Shqip | Poezi | Lojra | Kontakt


1999 - 2014 Forumi Dardania

Te gjitha kohėt janė nė GMT +1. Ora tani ėshtė 22:45.
Powered by vBulletin Version 3.8.7
Copyright ©2000 - 2024, Jelsoft Enterprises Ltd.