Dera e familjes Berisha në arkivat e historisë

[Psikologu]

nga Tomë Mrijaj & Klajd Kapinova

Shtetet, kombet, qytetet, komunat, familjet, kanë historitë e tyre. Ata zënë fill që herët në shekujt e kaluar, për të ardhur në ditët, kur studiuesit, historianët, analistët dhe gazetarët gërmojnë në arkivat e tyre, duke ndriçuar atë pjesë të historisë të lënë në heshtje gjatë shekujve. E tillë është familja e njohur në Kosovë e Ismet Ukë Sadikut, të cilën ne bashkëautorët e librit, do të përpiqemi t’a zbardhim me fakte, dokumente dhe dëshmi të lënë në dorëshkrim nga bashkëkohësit, arkivat e pasura të "Lidhjes Shqiptare të Prizrenit", për të ardhur tek arkivat private, që ruan me kujdes e dashuri pinjolli i tyre Ismet Ukë Sadiku.
Historia e kësaj familje të madhe është e lidhur me historinë legjendare të " Lidhjes së Prizrenit", që vetëm në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ka një vijimësi aktiviteti patriotik 40 vjeçarë (1962-2002).

[Psikologu]

Familja e Sadik Ramës nëpër shekuj Në historinë e popullit shqiptar familjet e mëdha brez pas brezi kanë transmetuar, bujarinë, trimërinë, urtinë, mirësinë, atdhedashurinë, duke luftuar gjithnjë me pushkë në dorë dhe mendje të shëndoshë në mbrojtje të interesave të shenjta të atdheut. Herë pas here, në historinë e çdo kombi, fati e sjell që të provohet forca morale dhe vendosmëria e mbijetesës së tij. Këto raste të jashtëzakonshme janë "monomente të privilegjuara", ose shpesh herë tragjike, por revalojnë fisnikërinë e masave popullore dhe në mënyrë të veçantë guximin e jashtëzakonshëm, dhe si të thuash, fati i fton të tregojnë burrërinë e tyre në formën e saj më të lartë. Ata hyjnë në larminë e heroizmit, për një moment të vetëm, që është momenti suprem i jetës së tyre. Dhe kësisoj, ata bëhen heronj të pavdekshëm me jetën dhe veprën në dobi të interesave të larta të kombit shqiptar, flamurit të Skënderbeut, që e lanë me gjakun e vet të pastër. Këtë fat dhe privilegj të mirë e kemi ndeshur gjatë hulumtimeve tona në tre brezni të kësaj familje të njohur në shekuj. Familjet më të njohura të Kosovës ishin miq dhe bashkëpunëtorë të ngushtë të Sadik Ramës, gjatë luftrave që zhvilloheshin në Kosovë, duke filluar nga patrioti i njohur Hasan Prishtina, Bajram Curri, Isa Boletini, Azem Bejta i cili u vra në kullën e Sadik Ramës dhe u varros në shpellën e Gllarevës, Rexhep Vojvoda i Llaushes Bajraktari i Llaushes Fazli Berani, Kamber Loshi, Tahir Berisha, Ram Blaca, Banush Sadllari, Shaban Mrasori, të cilit i masakruan 9 anëtarë të familjes (motrën e nanës 7-vjeçare me bajonetë) Maloket e Ploqices Lutant e Turiqevcit, Bashotet dhe Dakajt e Cerovikut në Siçevë Bek Syla, Demush Ahmeti, Alush Cenin e Bardh Isufi, Zeqir Rexha, Qazim Bajraktari Rrust Kabashi, Ndue Perlleshi, Zef Sokoli Ali Kurtet e Cerovikut, Deli Martinet, Sali Gjoket, Zef Gjidoda, Gjon Bardhi i Dollcit, Haxhi Zeka, Gjemajl Beg Prishtina, Ferat Draga, Ramazan Jela, Karajt e Kavajës, Cen Elezi, Idriz Seferi, Murat Kaloshi, Dina Hoxha, Ibrahim Lutfija, Muharrem Bajraktari, Musa Juka, Shaq Curri, Kolë Bib Mirakaj, Duqaxhiu Rexh Alija, Dem Alija, familja Mulukaj në Lumbardhë, Aga i Rashkovcit, Mehmet Agë Berisha, Isuf Musa Jasharit dhe i tërë Lugu i Drinit, e sa e sa familje të njohura të Kosovës, ishin miq përsonal të Sadik Ramës, për mbrojtjen e Kosovës. Edhe Azem Bejta nga plagët e rënda vdiq në kullën e Sadik Ramës nw Gjurgjevik të madh. Më vonë të njëjtat familje ishin përkrahës të Ukë Sadikut në mbrojtje të interesave të larta të Atdheut. Të gjithë këto familje të njohura, kanë pësuar shumë rëndë gjatë periudhës së errët të komunizmit, duke kaluar nëpër kalvarin e përsekutimit, masakrimeve, djegie shtëpish dhe e njëjta gjë është përsërit në fund të shekullit XX dhe më saktë në vitin 1999. Ndërsa në ditët tona, të rinjtë dhe të rejat pasatdhës pinjoll të këtyre dyerve të njohura në Kosovë, në emigracion dhe vendlindje ndihmojnë pa kursim këtë familje gjatë aktivitetit patriotik të përhershëm të Lidhjes së Prizrenit në SHBA. Familja e madhe e Gjopepë e Arapit të Pukës, ishte e njohur qysh në periudhën e lavdishme të "Heroit Kombëtar" Gjergj Kastriotit Skënderbeut. Një pjesë e kësaj familje u shpërngul në Kosovë rreth vitit 1700. Në fillim ata zunë vend në fshatin Nopole, Lugu i Baranit, e më vonë në Gjurgjevik të Madh, ku kjo familje jeton edhe sot.

[Psikologu]

Në vitin 1872, nga gjiri i kësaj familje u lind "luani i Kosovës", siç u quajt nga populli Sadiku. Sadik Rama nga Gjurgjeviku, bënte pjesë në rajonin e Rahovecit. Ai ishte një burrë i urtë, i mençur, largpamës dhe bujarë me zë. Ky burrë rrjedh nga fisi Berishë dhe gjithnjë gëzonte simpatinë e fisit, në mbarë krahinën e Dukagjinit e rrafshit (Metohi) e deri në Berishën e brigjeve në Alshiçe, përtej katundit Iballë, rajoni i Pukës në Shqipërinë e Veriut. Familja me emër të mirë e Arapit të Pukës, (në Rrafshin e Kosovës), do të njihet si familja e Sadik Ramës, një dinasti e re, ku, aktiviteti për çështjen kombëtare u përcoll ndër brezni nga i ati, tek i biri e kështu me radhë. Kjo është karakteristikë e Derave të mëdha dhe princërve, që kanë dhënë aq shumë për popujt e tyre, duke mbetur kësisoj në histori të pavdekshëm.
Nacionalisti i njohur Sadik Rama, veprimtarinë e tij patriotike e filloi qysh në rininë e tij të hershme, duke i rezistuar me pushkë në dorë çdo armiku që kishte sulmuar vendin. Në moshën 21 vjeçare, u dallua për trimërinë e shkathtësi në luftën e Drenicës 1893, kundër pushtuesve osmanë, duke marrë famë në tërë Kosovën. Drenica, ishte djepi i trimërisë legjendare, ndonëse një pjesë e udhëheqësve të saj patën për fat të keq një fund tragjik. Drenica, gjatë shekujve ka qenë kryeqendra e zjarrit të pashuar të nacionalizmit, një vullkan, ku, kishin zanafillën e tyre shumë lëvizje të fuqishme çlirmtare, një votër e kryengritësve të njohur, që luftonin pa iu trembur syri kundër pushtuesve të njëpasnjëshme, që u dyndën në tokën arbërore. Këtu patën strehën e tyre fatosat e denjë liridashës, si: Ali Pashë Gusia e Jakup Feri, Bajram Curri e Hasan Prishtina, Isa Boletini e Idriz Seferi, Aqif Bluta e Mulla Idriz Gjilani, Sadik Ramë Gjurgjeviku e Azem e Shote Galica, do të lëshonte shkëndijat e veta në vitin 1945, mbas pushtimit të Kosovës nga Jugosllavia komuniste, duke përsëritë epopetë e luftrave kreshnike, nën flamurin e kreshnikut të Drenicës Shaban Polluzha, që me zjarr e gjak luftarësh vulosi shqiptarizmin e kulluar të Dardanisë martire. Më 14 janar 1945, u zhvillua ndeshja e parë me brigadat komuniste, e cila filloi në majë të Çiçavicës ku, u zhvilluan përpjekje e luftime të përgjakshme, për të vazhduar deri në fund të marsit.

[Psikologu]

Në fillim Beogradi nuk i dha rëndësi kryengritjes së Drenicës dhe sikurse kujton Sekretari i Përgjithshëm i Lidhjes II të Prizrenit (1943) Tahir Zajmi: "... ky zjarm i rezistencës shqiptare mund të shtypej e mund të shuhej shpejt e shpejt, por tue pa se Brigadat sulmuese të operacionit po i shgatrroheshin njena mbas tjetrës zu m’u tranditë mjaft, aqë sa po kërcnohej edhe kryeqendra e Kosovës, Prishtina, dhe organizoj fuqina të reja në nji masë serjoze tue dërgue Brigada mbas Brigadash që humbshin efektivet e tyne në nji mënyrë të tmerrëshme, sa me habitë e shqetësue Shtabin Madhnuer, i cilli vu në veprim edhe aviona ajrorë bombardimi dhe kishte urdhnue komanden e operacjoneve për masakrime në masë dhe djegie e rrënime katundesh e shtëpijash shqiptare. Thuhet se në kët rasë u dogjen e u banë hi e pluhun 44 katunde të Drenicës dhe krejtë gjaja e gjallë e pasunija e tundëshme e banorvet u plaçkit dhe u bajt nga fuqi qeverritare.
Numri i të ramvet ndër ndeshjet e kësaj lufte dhe aj i të pushkatuemvet kalon 5000 vetët, ndërsa edhe aj i partizanvet komunist flitët me siguri se nuk ka qenë ma i pakët. Kah mbarimi i marsit në nji ndeshje e sipër vritët edhe udhëhjeksi i pafat i kryengritjes, Shaban Polluzha, dhe krahu i djathët i tij Kapiten Mehmet Gradica me shokë të tjerë trima dhe kështu merr fund qindresa e Drenicës, për të vazhdue tragjedija në vende e kohna të tjera. Edhe Salih Bajraktari i Drenicës bashkë me 7 shokë të tjerë prej rrahjeve e torturavet kanë vdekë ndër burgje, kurse 160 luftarë të tjerë, djelmosha dhe burra të plagosun e të merdhimbë kambësh në luften e Drenicës, kanë vdekë ndër male, pa pasun mundësi, as mjetët ma elementare me i mjekue plagët e tru pave të tyne. N’atë kohë asht vra edhe Shaban Sadik Gjurgjeviku bashkë me disa shokë të tij në nji përpjekje me partizanet komunist."
Sadik Rama në vitin 1899, së bashku me shumë krerë të Kosovës, mori pjesë në Kuvendin e Besëlidhjes Shqiptare të Pejës, në kullën e Haxhi Zekës. Në kryengrijen e vitit 1906-1908 kundër turqve, mori plagë të rënda. Ka qenë pjesëmarrës i Lidhjes së Junikut dhe një ndër udhëheqësit e kryengrijes shqiptare të vitit 1912, në Rrafshin e Dukagjinit. Ashtu sikurse Mucius Scevola i Romës antike, që vuri dorën në zjarr, për t’i treguar armikut se sa të vendosur ishin romakët në mbrotjen e Atdheut të tyre, ashtu edhe Sadik Rama dhe më pas Ukë Sadiku dhanë shembullin e trimërisë shqiptare që pushtuesit serbomalazezë, italianë ta njihte kudo që kaloi, nëpër çdo fushë e male, ku jehoi pushka e rezistencës antifashiste e antisllave.
Sadik Rama ka luajtur rol të rëndësishëm, si prijës i kryengritjes së vitit 1919, së bashku me Hasan Prishtinën, Bajram Currin, Zef Gjododën, Azem e Shote Galicën e shumë krerë të tjerë. Betejat zgjatën disa javë dhe ishin shumë të përgjakshme. Këto kryengritje asgjesuan poskomandat dhe pikat kyçe të xhandarmarisë serbe në shumë krahina të Kosovës. Në një nga artikujt e gazetës "Republika", shkruar nga Tahir C.Kërrnaja, përshkruhet heroizmi i luftëtarit të njohur Sadik Rama i Gjurgjevikut. Ndër të tjera lexojmë: "Një nga këta burra të vjetër që na fliste në mënyrë të zjarrtë, ka qenë edhe Sadik Rama i Gjurgjevikut, patriot nga më të njohurit në Kosovë, i njohur për trimëri e rezistencë kundër xhandarmarisë së Krajlit serb. Ai na tregonte për luftrat e bëra së bashku me Bajram Currin, Beqir Rexhën, kryetrimin Azem Galica dhe gruan e tij legjendare, Shote Galica, Hasan Prishtinën, Idriz Seferin, Hoxhë Kadriun e të tjera figura heroike të Kosovës së martirizuar.

[Psikologu]

Ajo kafene e vogël në Tiranë ishte kthyer në një çerdhe të madhe e të ngrohtë atdhetare, ku flitej për Kosovën, ku këndohej për heronjtëe e punohej për çlirimin e saj... Aty flitej për "Lidhjen e Prizrenit" dhe Kuvendin e Pejës dhe të tjera ngjarje. Dhe çdo bisedë përfundonte me një thirrje për të rinjtë: "Edhe ju, na thoshte Sadik Rama, o djemtë e mi, pasi të kryeni shkollën duhet të jeni të gatshëm e të përvisheni për mbrojtjen e vëllezërve e motrave tuaja që po shtypen në Jugosllavi".
Kryeministri i Serbisë, Nikolla Pashiqi, për t’ia ndalë turrin kryengrijes, që kishte marrë përmasa të mëdha, përdori dredhitë e tij, duke dërguar tek Sadik Rama kolonelin Katiniq dhe Aleks Zhujeviqin, me premtime shumë të mëdha. Ata ishin gati t’i ofronin shuma të mëdha në para, nëse ai pranonte të bindej ndaj urdhërave të tij. Ai nuk ishte një burrë që shitej për para. Programi i kryengritjes së vitit 1919, ishte çlirimi i të gjithë tokave shqiptare të pushtuara. Meqenëse qeveria e Beogradit kishte ushtri të përforcuar, solli shumë divizione të ushtrisë dhe regjimente të xhandarmarisë, të cilat u vendosën përreth zonave të kryengritësve në tërë Kosovën.
Shovinistët serbomëdhenj vranë e masakruan njerëz, rrënuan me altileri shumë fshatra dhe plaçkitën çdo gjë që gjenin përpara. Kryengritja e vitit 1919 u shtyp më gjak, por lufta për liri nuk pushoi, Shpirti liridashës i popullit të Kosovës nuk u shua asnjëherë.
Shefi i UDB-së, Gojko Medenica, në fejtonet e luftës në Kosovë, të botuar në gazetën "Veçernje Novosti" të Beogradit, të titulluara "Poraz pod Pashtrikom" ("Humbjet në Pashtrik"), të datës 22 shkurt deri më 19 mars 1965 dhe në gazetësn "Rilindja" të Prishtinës me titull: "Nata e frorit 24-26 shkurt 1965 " ndër të tjera thotë:
"Historia u përsërit: Bijtë e atyre, të cilët para 20 vjetësh lanë pushkët dhe morën pasaportat për udhëtim zëvendësuan baballarët e tyre rrokën pushkët. Kur Italia hapi kufirin ndër të parët në Prizren arriti Sadik Rama prej Gjurgjevikut. Ai që u zemërua me ministrin e Beogradit dhe në oborrin mbretëror të Serbisë, ishte në vitet e pleqërisë e nuk pranoi asnjë pozitë në pushtetin e ri. Erdhii në krahinën e vet si "çlirimtar" Uka, djali i Sadik Ramës, kishte mbaruar shkollën dhe kishte mundësi të gëzonte detyra të mëdha, por i la të gjitha. E kishte marrë malli për ato male, në të cilat, si fëmijë, shihte të atin, kaçakun, shihte pushkën e tij dhe mendonte se kur do të arrinte të bëhej si i ati. U bë kryetar i komunës në Dollc më 1941, afër fshatit të tij, ndërmejet të vetëve".

[Psikologu]

Por, serbët e malazezët e këtij fshati e pritën me hidhërim ardhjen e Ukë Sadikut si kryetar, sepse e kishin njohur mirë babain e tij, Sadik Ramën, kundërshtarin e madh të serbo-sllavëve. Dhe qysh në ditët e para të detyrës filluan ankesat e tyre pranë xhandarmarisë italiane, të stacionuar në Zllakuqan për "keqtrajtimet" gjoja Uka atyre.
Një ditë, kur Uka kishte thirrur në një mbledhje në komunën e Dollcit, anëtarët e Këshillit dhe kryepleqtë e fshatrave që i takonin kësaj komune, pa pritur, në dhomën e mbledhjes hyn marshalli italian me dy karabinierë. Si përkthyes, marshalli italian kishte sjellë Gjokë Marlekun, ngaqë Uka nuk e njihte italishten. Marshalli e urdhëroi Ukën të mbyllte mbledhjen dhe të shkonte në stacionin e karabinierisë në Zllakuqan për një bisedë zyrtare. Uka i thotë se mund të bisedonin aty. Marshalli zemërohet dhe çon dorën tek revolja, por Gjok Marleku ia kap dorën marshallit dhe plumbi godet tavanin. Uka kërcen nga dritarja. Sipas tregimeve të dëshmitarëve, Gjoka, i zënë ngushtë, në atë çast kacafytet me marshallin. Por marshalli si ushtarak ishte shumë më i përgatitur e hedh Gjokën në gjunjë. Palush Marleku, një i ri i fuqishëm ia rrëmben revolen nga dora marshallit dhe Gjokës, që ishin në kacafytje dhe me atë armë vret marshallin dhe plagos karabinierin që ishte shoqërues i marshallit, i cili të nesërmen edhe ky vdes nga plagët e rënda. Por karabinieri tjetër, që kishte dalë në ndjekje të Ukës me të dëgjuar krismat e pushkëve kthehet dhe e vret Palushin pas shpine dhe kështu ai mbetet i vdekur në vedin e ngjarjes. Roja përsonale e Ukë Sadikut, Smajl Hajdari bëri të pamunduren për të çarë rrethimin dhe iku.
Populli për këtë episod historik, që kishte dhe një fund tragjik, përmes këngës popullore do të përjetojë gojë më gojë brez pas brezi edhe këto vargje:
"Kur kërciti pushka së pari,
prite, prite i thanë Smajl Hajdari,
Kur kërciti pushka së dyti,
shpejt ia ngjiti Ukë Sadiku,
Kur kërciti pushka së treti,
vrau marshallin me kapter Palush Marleku..."