Udhëtimi i Një Amerikane në Shqipëri

[Psikologu]

Per te plotesuar figuren e shkrimtares amerikane Rose Lane, e cila udhetoi neper Shqiperi, si dhe dha nje kontribut te shquar ne mbrojtje te Shqiperise, une po sjell keto artikuj mbi autoren. Nepermjet tyre ne kuptojme se edhe Shqiperia ka patur miq sikurse do te kete edhe sot dhe qe ne shqiptaret duhet t'i vleresojme ata per kontributet e tyre sikurse duhet te punojme qe te gjejme mbeshtetjen e tyre, pasi ata jane ambasadoret me te mire te çeshtjes shqiptare.


Vjetëria e Vendit


Nga një artikull shumë interesant të botuar në të përkohëshmen amerikane The Traveler prej Amerikanes Rose Wilder Lane, e cila, siç duket, ka udhëtuar mjaft në Shqipëri, heqim këto që kanë të bëjnë me bukurinë natyrale dhe 'vjetërin' e Shqipërisë:

Kur vapori Lloyd-Trestino qëndroj në skelë të Durësit, një kope kaikesh, si gjithënjë, i duall përpara që t'a pritnin. Të pakujdesura dhe të pabojatisura, edhe të punuara nga njerëz me fytyrë të egër dhe të vedhur në recka, ato kishin me të vërtet pamjen e të dërguarve të një kombi brigandësh. Vajza nga Bostoni, që udhëtonte nga Venetia në Athinë bashkë me tezen e saj, na vështroj me sy të tmeruar.

"Me të vërtet vini në Shqipëri - fillet-të-vetëma?!," na pyeti me habitje. Dhe të gjithë udhëtarët që ndodheshin në vapor për të shëtitur vendet e bukura të Adriatikut dhe të Mediteranesë duall në parmakllëke të vaporit dhe na mbanin sehir kur zbritnim shkallët, si turma kur bën sehir theatrinin të futet brenda hekurave në egërsirat që ka zbutur.

Po nukë bëmë shumë që të jemi qendra e këti interesi, se me vrap pas neve zbriti një plakë, e gjallë, dhe me synë si pishë, me një shoqe tjetër pas.

"Well, here we are Mary", i tha së shoqes plaka, tek zinte vendin në kaike që po kolovitej në ujë. "Nukë na kanë vrarë edhe, dhe nukë shoh nonjë arësye përse të na vrasin, prandaj mblidhe mendjen se kemi për të shkuar një kohë të mirë."

Duke u-drejtuar nga ne, plaka thotë: "Çdo konsul që kam pyetur - amerikan, inglis, italian, austriak dhe serb, që të gjithë na kanë thënë që s'duhet as me një mënyrë të futemi në Shqipëri, se është rezik të vej' atje njeriu. So here we are. Sikundër i them dhe Mary-t, unë jam tani 78 vjeç, dhe kjo mbase ësht e fundit herë që shetit botën, prandaj do të qe mëkat që të le gjë pa parë."

Këto fjalë duhet të jenë një motto për të gjithë udhëtarët. Është mëkat që shumë udhëtarë mbeten pa parë Shqipërinë nga shkaku i të tilla këshillave. Në Lions të Sh.Markut, në Sh.Sofinë, në Piramide të Egjyptes, në çdo vent të botës mund të shohë njeriu gjurma amerikane. Vetëm Shqipëria mbetet e panjohur, e pazbuluar. Dhe sa lehtë që është të vejë njeriu në Shqipëri! Hiç mos dëgjo ç'të thonë të tjerët, mer vaporë që çan Adriatikun, dhe zbrit në Durës. Me tri orë të gjitha sa ke dëgjuar harrohen dhe mbeten prapa teje; dhe në tri orë do t'a gjenç veten në mes të shekujve prehistorikë.

Në një mënyrë të tillë i fjalosem plakën edhe shoqen e saj, dhe si zbritëm nga kaikja muarm udhën për në Durës.

Visitorja amerikane na shpie pastaj në Durës dhe në Shqipëri, dhe tregon me një humor të hollë karakteristikat e vendit: muret e rënë të Durësit të moçim, të bëra nga Romanet, qytetin brenda, në tavernat gazmore të të cilit një herë oratori roman Cicero pat harxhuar të tëra të hollat dhe s'kishte të tjera të kthehej në Romë, pazarin e Durësit, ku syri i njeriut mund të shohë gjëra të çuditëshme, dhe këtu këtej nga një gjë moderne, dhe, për çudi të vizitorëve amerikanë, edhe një Ford. Me në funt venë në Tiranë.

"Rugët e Tiranës, thotë udhëtarja amerikane, s'janë bërë as për njerëz as për kafshë… Plumbat e dhjetë vjet lufte kanë lënë gjurmat në muret e shtëpive, po Tirana mbetet ajo që ishte, asgjë nuk e prish qetësin' e qytetit tërë ditën, veç në kafeanat e ftohta, ku njerëz, lark nga të nxehtit e diellit, bisedojnë filosofi, shtetin ideal të Platonit, Ligën e Kombeve, dhe mbremave bagëtitë, duke tingëllitur zilet, futen në kasolet e tyre, dhe muezzini thërret nga të shtatë minaretë.

"Në asnjë qytet të Shqipërisë nukë ke mundime për terxhumane. Kudo ka plot njerëz, Shqipëtarë të bërë syrgjyn nga Shqipëria në kohë të Turqisë, të kthyer tani nga të katër anët e botës për të ndihur në themelimin e Shtetit Shqipëtar. Inglishtja, Frengjishtja, Gjermanishtja, Italishtja, fliten që të gjitha në zyrat qeveritare, në kafenat, në sokaket."

"Nga Adriatiku buza e detit të Shqipërisë nukë ka ate magjinë që tërheq, dhe ashtu udhëtonjësi shkon pranë Shqipërisë pa shkuar në ment një mejtim, si njeriu sy-errët që në udhë të tij ka përpara një margaritar dhe nuk e ve re fare. Po ay që kthehet dhe e sheh është bekuar prej fatit.

"Se Shqipëria është m' e vjetër se Greqia m' e vjetër se Roma, dhe për mua shumë me interesante nga të dya. Është një copë gjë antikerie që është mbajtur e gjallë gjer sot. Dhe njeriu nukë ka nevojë të vejë në male që t'a shohë.

"Po të marë njeriu udhën nga Durësi në Tiranë, nënë dritën magjike të diellit kur perëndon, do të shohë udhës Shqipëtarë të mbledhur në fushat e gjelbëra siç kishin zakon të mblidheshin mbremanet dhe më parë se të qe ndërtuar Athina. Do t'i degjonç të këndojnë këngë të një mellodie krude dhe të çuditëshme - të padëgjuara në nonjë vent tjatër të botës - në të cilat ata u kanë dhënë trup dhe kanë mbajtur legjendet e historisë së tyre prej tri mijë vjetësh.

"Shqipëtari i edukuar në Itali dhe në Austri turpërohet nga këto këngë. Atë do t'a dëgjonç të të thotë që, po të jetë se kthehesh pas disa vjetësh në Shqipëri, do të shohësh atje fabrika, theatre, udhë të hekurta.

"Ay munt që ka të drejtë. Po ne ato gjëra i kemi në vendet tona. Udhëtonjësit që ven' e vijnë nëpër Adriatik humbasin duke lënë pa parë këtë copë të gjallë antikerie që të shohin gjetkë ca skelete të thata të saj, se për pakë vjet nuk do t'a gjejnë më të gjallë. Nonjë dit gërmadhat e Durësit do të zbulohen - arqeologjistët kanë nisur që tani të punojnë - do të fotografisen dhe do të bëhen rekllame, nëpër male do të bëhen udhë të hekurta me elektrik, në majat e tyre do të bëhen hotele për turistët, dhe Shqipëria ime do të jet' e vdekur."

DIELLI, Boston, Mass., e Shtunë 14 prill 1923

[Psikologu]

Korrespondencë nga Greqia


Shkrimtarka

Rose Wilder Lane


M'u dha rasti të njof, para tri ditësh Zonjën Rose Wilder Lane në salonin e hotel-it "Grande Bretagne' me që kishnja digjuar për librin e saj "Peaks of Shala" që u shtyp në Londër, prej z..Shapman & Dodd, u luta të nderçmesë Shkrimtarkë të m'japi një orë të kohës saj aq të shtrenjtë me e pyetur mi përshtypjen që i bëri Shqipëria, dhe disa hollësira mi edisionin e dyt këtij libri; me enthusiazm më tërhoqi në nji cip të salonit dhe filloj të më thotë:

Ho! të dini z.Bakalli sa kënaqësi ndjej kur flas për vëndin tuaj aq të bukur, dhe për popullin fisnik shqipëtar. Në librin t'im "Pekas of Shala" edisionin e Londonit pata shkruar përshtypjet e mia të ditëvet para t'udhëtimit më 1921, ky libër shum u pëlqye, sa që pak kohë më vonë më lajmërun në Paris që u sosën librat qi ishin shtypur. At herë fillova të pregatisë një tjatër edision, ma të plotësuar nga tër pikpamjet i cilli do u shtypte n'Amerikë prej shpisë editore Harpers, dhe të tëra ishin gati, kur nji telegraf më lajmëron se fotot humbën, e se lypsesh të vraponja me dërguar tjera. U nisësh nga Parisi për në Shqipëri; në Svicër poqa miken t'ime Zonjën Annette le Marqise de Chatelard të cillës i tregova qëllimn e udhëtimit t'im; për nji herë më tha që donte të vinte bashk për fotot, dhe ashtu që të dyja pak ditë para kryengritjes Marsit gjindëshim në Tiranë.

Pas disa ditave u nisë vetëm me bërë parkun e Shallës për fotot që na u lypsëshin Za Annette la Marqise. Unë mbeta në Tiran për me shkruar përshtypjet e mia mi kryengritjen. U bën afro gjasht javë që s'dinim se ku gjindet Za Marqise, kurë dy ditë pas me nji telegram më thoshte se asht në Shkodër, u nisë dhe e poqa në nji gjendje të pa njoftur se kish hequr keq nga moti ligë dhe e smurë rëndë nga mundimet, por fotot i kishte marë të tëra dhe me tepëric. Qe atije vajtëm në Budapest për me filuar udhëtimin t'oan në Kaukaz, vëndë për të cilin jam tyke shkrojtur sot nji libër. Në shum përkoheshme t'Amerikës jan shtypur shënimet e mia t'udhëtimit në Shqipërië. Përkohëshmja Londonit "Wide Wide World" shtypi në nji vazhdim numrash nër edisionin e Londonit të librit "Pekas of Shala"; pas lajmeve që kam edisionin Amerikës do dilte më 15 Prill d.m.th. ka 9 ditë që do ket dal.

Për me kënaqur dëshirën e Zonjës Lane të çfaqur në pjekjen e parë t'onën, se donte të më shifte shpesh për t'u shtërviturë n'atë pak shqipe që dinte vajta dije dhe i shpura nji Abetare, dhe nji libër këndime të para të gjuhës shqipe, për të cilat fort u kënaqë, dhe m'i shpërbleu me disa nga fotot që kishte të Shqipërisë. Aty ku po më tregonte kujtimet që i sillte secila nga fotot, djali Hotelit pruri postën e Zonjës Lane, sa që hapi letrën e parë, pas lejesë që më kërkoj, nxori nji za gëzimi, dhe filloj të më këndoj letrën me të cillën Shpia Hapers e lajmëronte që Primi përmotshmë "O Henry memorial Awards" i Newyork-ut si dhe ay i "Edward J.O'Brin" të Boston-it u dhan simvjet të vleshmes Shkrimtark Rose Wilder Lane, për veprat që ka shkrojturë deri sot, e përgëzova për kët triumf i cili i tokën dhe Shqipërisë. Dhe për pak kohë Zonja Lane niset për n'Amerik nga udha Orientit, dhe mot do vinjë në Shqipërië prap me mbështjellun lënët dë për nji libër tjatër mi këngë dhe zakonet e Shqipërisë.
Neve nga ana jon falnderojm të çquarën Shkrimtark, dhe amatoreshkën e artës fotografike Zonjën Annette Marqise de Chatelard për mundimet dhe peripesitë që hoqën për me shtypur librin "Pekas of Shala" që do të bëj të njoftur Shqipërinë tek milra njerëz të botës qytetëruar.

Harrillo Bakalli

[Psikologu]

Duke kënduarë një librë:


"The Pekas of Shala"


Kjo veprë shkrue prej Rose Wilder Lane, është një volum 224 faqesh, me një panoramë të madhe, ndandë fotografi, një hartë. - London dhe Sidney, Chapman and Dodd. 1922, si edhe në Shtëpinë botonjëse Harper's, New York.

Zonja Rose Lane s'është e panjohurë ndër Shqiptarë. Është një Amerikane që udhëtoj në malësi të Shkodrës, në Mat, dhe ndënj nja gjashtë muaj në Tiranë, vjetën 1922.

Sikundrë që e thotë edhe vetë, zonja Lane bëri udhëtimin në Shqipëri dhe njohu Shqipëtarët po thua se padashurë, kundrë deshirës së sajë: ishte duke vajturë nga Mal-i-zi në Stamboll, kur një zonjë e Kryqit të kuq amerikan, një mike e sajë e bindi të vejë e të shohë Shqipërinë, të mos humbasë këtë rasje tani që ndodhesh kaq afrë këti vendi, se ishte një rasje që s'gjendetë lehtë e nuk sheh njeriu nierz aq të çudiçmë si Arbëreshët. Edhe zonja Lane, e tërhequrë prej kurjozitetit të gjendetë në pjekje me një popull primitiv dhe t'interesantshmë nga pikëpamja socjologike dhe historike, morri udhën e malevet, të vejë të shohë Shalën dhe Shaljanët.

Ideja e sajë që e vendosurë: e dinte se do të gjente përpara një racë të mbeturë më pas se nga gjithë racat e Evropësë, për të mos thënë të botësë, një popullsi që i kundreqëndron çdo përparimi, çdo qytetërimi, çdo gjëjes së re që del nga barbarija e kohës së mesme, e kohës së parë, ndoshta edhe të ditëvet prehistorike.

Po, që në fillim, autoresha ndjen një simpati për kombin e "egrë" (fq.15) e bën të thotë një mike të sajë: "Sa gënjeshtrë! këto i bën propaganda e huaj. Si mund të thotë njeriu se Shqiptarët rrinë kundrë qytetërimi? Do thënë se kanë kundrëqendruarë një mësytjeje me armë mijë vjetësh, se u kanë vënë krahrorin Përsëvet, Grekëvet, Romakëvet, Mongolëvet, Serbëvet, Tyrqëvet, dhe kanë mbajtur gjuhën dhe zakonet e tyre të hershme. A e di se Grekët kanë marrë prej Shqipëtarvet emërat e perëndive të tyre? a e di se e ëma e Aleksandrit të math qe një grua shqipëtare? a e di se pashallarët e Tyrqisë, urdhëronjësit e Misirit, njerëzit e mbëdhenj të Italisë janë Shqipëtarë?…"

Edhe këtë simpati për banorët e zallit t'Adriatikut zonja Rose e ndjen kurdoherë me të madhe: sa më mirë i njeh Shqipëtarët, aqë më tepër i do; sa më s'afërmi i sheh, aqë edhe nderimi i sajë për ta i shtohetë. Edhe kështu vete gjer në funt të veprësë, çdo faqe duke na dhënë një dëshmi të re për ndjenjatë plot mëshirë, për zëmrën e njomë dhe të mirë të autoreshësë së re.

Ay që shkruan këto radhë ka biseduarë disa herë me autoreshën e libresë që po analizojmë, dhe ka parë me një çudi të kandshme sinqeritetin e ndjenjavet të saj për vendin t'ënë. "Dëshira e ime, më thoshte zonja Lane, është që të vete të rronj në Shqipëri, të punoj për të, të shuguronj aktivitetin dhe zëmrën t'ime për këtë vënd…" Edhe dy vjet më parë, në Paris, zonjusha M o s l e y W i l l i a m s, një engleze që padyshim gjith Tirana e mban fort mirë ment, më thoshte: "Mbase ke të drejtë, jam e marrë. Po të jesh sigur se ay që e sheh një herë Shqipërinë, më s'e harron dot, dhe është e pamundurë që të mos e dojë."

Shehi Sadin i Përsisë ka të drejtë kur rrëfen në Bostan parabolin këtu poshtë: - Një njeri pau në ëndrë një ëngjëll fort të bukurë, dhe e pyet cili është prej të katrë kryeëngjëllëvet? - Jam djalli! më fletë krijesa, nukë jam kryeëngjëll. - Si? Djalli? dhe un të pandehnja të shëmtuarë e të lik; të kanë përshkruarë kurdoherë kaq keq. - Unë kështu si më sheh jam, po kalemi është në dorë t'anmiqëvet". Padyshim, në aplikim me Shqipëtarët paraboli do të kishte pakë eksagjeratë, po fundi është i gjallë për neve.

Pa le të kthehemi në libra. Zonja Lane nisetë nga Shkodra me dy tjatrë zonja amerikane, dhe me z. Rrok Perolli që të mbushë funkcjonet e një dragomani, po më mirë akoma të një prisi të mëntshim që dëshiron t'a bëjë vendin e tij t'a duanë të huajtë, dhe t'i bëjë të huajtë, vizitonjësit e ardhurë së largu, t'a duan vendin e tij. Si shok udhëtarët kanë dhe një djalë dy-mbë-dhjetë vjeç, Rexhebin. Rexhon e voglë, kujt autoresha i admiron inteligjencën dhe çuditetë si një djalë një pëllëmbë kuvëndon dhe traton me malësorët burra si një shok, si një baras. Udhtimi s'mbajti shumë, mezi 15 ditë.
Dhe nga ky udhëtim, nga njohja e banorëvet të Arbërisë, njohje e plotësuarë me një udhëtim të dytë në Mat, dhe një ndënjtje gjymës moti në Tiranë, zonja Lane na siell një librë të lehtë (kjo është fjala që përdor vetë për veprën e vet) të kandshme, të zbukuruarë me një optimizmë të patundurë që dëften një karakter burrënor, padyshim dhe pak romantik, një dëshirë për të parë sende të panjohura, po me vullnet për t'i kuptuarë, për të hyrë në shpirt dhe në frymë të gjësë që shikon dhe studjon, dhe jo vetëm për të nginjurë një kurjozitet. Shekimet e çdo dite, notat e shënuara në shtëpit e malsorëvet, pranë zjarit, tek bënte kafenë ose cingarin i zoti i shtëpisë, në mes të dy bisedimevet kanë pranuar faqet e - The Peaks of Shala - Majët e Shalësë.

[Psikologu]

Ardhurë në vënt pa no një paragjykim politik, pa no një ide të formuarë, pa diturë se qysh ishte vendi dhe populli që po vizitonte, veç se ato të paka që kishte kënduarë ose dëgjuarë prej shkrimevet për p r o p a g a n d ë, autoresha kishte mëndjenë të lirë të formojë një gjykim të themeluarë mi observatat e sajë. Dhe këto që observon i japin një ide të favorëshme për banorët e truallit t'Arbërisë: i gjen të mençim, seriozë, huaj-pritësë, simpatikë, që mentojnë të duhenë. U njeh vuajtjet e tyre, pa drejtsinë që u-bë per ta në caktimin e kufivet prej Fuqivet të mëdha, dhe vëren se ky komb i mbeturë pas prej qytetërimit, ka një vullnet që të përparojë, që të punojë për të mos mbeturë prapa të tjerëvet, dhe shënjon me një mënyrë të hollë dëshirën e malsorëvet për shkolla shqipe dhe nxitimin e djemvet për të frekuentuarë këto shkolla.

Zonja Lane - që pa dyshim ka një ndjenjë artistike të zhvilluarë - flet edhe shpesh për bukurinë fizike të racësë, vëren me kënaqsi hollsirat e tipit, një hollsi që shumë shkrimtarë të huaj, para saj, e kanë zënë në gojë në veprat e tyre.

Mi bregoren e voglë - janë fjalët e saja - të shtruarë me bar të njomë, mi të cilin kishin rënë petalet e një molle të lulëzuarë, Shqipëtarët rrinin dhe preheshin, kafshë të bukura dhe të kandshme (beantiful, graceful animals)" (fq.31). Ca më poshtë takon një grua nga Shala, martuarë në Shosh: "Fytyra e saj pakë si e djegurë nga dielli, me sy të mbëdhaj, me formë delikate, qe më e bukura që kam parë gjer më sot… Zëri i saj qe i ëmblë, dhe duart dhe këmbët e saj sikur t'i kishte një skultor do të marrosesh. Në çdo restaurant të Parisit gishtat e hollë të saj, thonjtë delikatë dhe me bajame, bilekët e hollë, aristokratikë, do të tërheqnin vërejtjen e gjithë botës" (fq.32-33).

Edhe kështu me çdo rasje, tekdo që sheh Shqipëtarë e Shqipëtarka, kudo që i observon me ato sy të sajë, që kanë parë shum kombe të ndryshme, me atë kritikë që e ka shetiturë nga Oqeani i qetë (Zonja Lane është nga Kalifornija) gjer në zallet e Detit të Zi, me lëndën e bëgaçme që ka diturë të mbledhë për të barabiturë çdo popull, në cillësitë e tij fizike, morale dhe psikollogjike. Se zonja Lane di të kuvendojë bukurë, dhe - e asht më e vështirë - di të bëjë tjatrin të kuvëndojë. Kshtu na rrëfen çë i thonë malësorët për orën, për këto krijesa të padukura, keq ose mirëbërse, ora që e ndien nierinë, që e mpron, nga çdo e keqe, ose që e shfryn në vdekje.
Një herë tjatrë na rrëfen çë mejton Shqipëtari për gruanë, për martesën, për lumtërinë. Flet Lulashi, një kryetar "pa dyshim më i bukuri burrë që kemi parë gjer më sot." Bisedohet për vlesën që në djep, vlesë dhe martesë ku çupa s'ka asnjë vullnet, asnjë zgjedhje, po prindët e saj, ose vëllezërit, kanë të drejtë t'ja japin kujt të duanë, për qejf ose interesë të tyre, pa u-kujdesurë për lumtërinë e gocësë; zonja Rosë mejton se kjo është një shpërdorim i këq i fuqisë mashkullore, i auktoritetit të burravet kundrë dobësisë, për dëm të atyre krijesave që s'kanë forcën e një mashkulli. Dhe kërkon të kupëtonjë çë mejtojnë vetë Shqipëtarët e Shalës; pyet a munt të jetë i lumturë njeriu në këtë konditë të martesës. Po Lulashi, njeriu i malevet që përfytyron psikollogjinë e kombit të tij, çuditetë me këtë pyetje dhe thotë se lumtërija e njeriut s'ka të bëjë me martesën.

[Psikologu]

- Po ç'është ahere lumtërija? pyet autoresha.

- Lumtërija; përgjigjetë Lulashi, vjen nga qielli, vjen nga dielli, nga drita dhe hijet e malevet, nga gjethët e njomë të parëverësë. Lumtërija vjen edhe prej prëhjeve kur jemi të lodhurë, prej ngrenëjesë kur jemi të urtë, prej zjarit kur kemi mardhurë. Vjen kur këndojmë këngë bashkë me shokë, kur ecim në shkepat dhe e ndiejmë vetëhenë më të fortë se shkëmbi; ka dhe një lumtëri që ndien njeriu, në luftë, po ajo është tjatrë send. Për neve martesa s'ka të bëjë kurrgjë me lumtërinë t'ënë."

Vërtet, në një vent ku gjër fjala grua është përjashtua prej bisede, kur dashurija shikonet si një turp e mëkatë, nukë munt të imaxhinojë njeriu një gjykim më të drejtë se është ky i Lulashit t'ënë. Zgjedhja në martesë nuk lot no një rol: burri martohet për të marrë një grua, dhe çupa, që ditën që fati e heth në këtë botë e di se prindët ose vëllezërit do t'a japin, në mos dhe do t'a shesin një mashkulli.

Por, duke u ngjiturë në shkallë të qytetërimit, me tëhollim të ndjenjavet, dhe duke u-shtuarë nevojat e mëndjesë dhe të zëmrësë, me përparimin e estetikës ose të sentimentalitetit, njeriu xë të shquajë në mes të individëvet, të zgjedhë, pëlqejë, të ndiejë se lumtërija e tij s'është një çfarë do njeri, por një prej tyre, me atë që pandehë se do të shkojë një jetë më të kandshme, nga shkaku i cillësivet morale dhe fizike që sheh ne ktë.

Në Shqipëri gruaja nuk lot një rroll, përveç rrolit tragjik për vrasje: shum prej vrasjevet në malet t'ëna kanë për shkak gruanë, gruan si plaçkë, si pronë, sepse prindërit ose vëllezërit e saj duanë t'a japin ose t'a shesin ashtu si u do qejfi. Influenca tëhollonjëse e gruasë, veprimi i saj për të na bërë jetën më të hollë, më të njomë dhe më të gratshme akoma s'është ndjerë.

Po le të vimë në librat e zonjësë Lane. Autoresha, që të mund të ketë kuptuarë mëndimin dhe shpirtin e një populli, ka pasurë për ndimës karakterin e mirë të sajë, këtë vetijë që di të kënaqetë me punëtë si i gjen, pa eksigjencë, e lumtur, ndoshta, të gjendetë në një element që del nga jeta që njehë vetë. Di të rrinjë pranë vatrës dhe të kuvëndojë me malësorët, duke pirë duhan, kafe dhe raki, knaqetë me të flejtur si mund, me të ecurë më këmbë, një herë dhe me opinga, fort e gëzuarë kur sheh, dëgjon dhe mëson një gjë të re, pa u-qarë as nga një vështirësi, as nga një vuajtje të udhësë, duke marrë çdo send me hymor të mirë.

Kështu, për shëmbllë, një ditë i u-duhë të presë, të ketë durim gjer afrë mëngjezit, sa të shtrohetë darka, darka e mjerë me një copë mish, bukë kollomoqi dhe gjizë, dhe këto pas lodhjevet të një ditësë të gjatë në gërxhet e Shalësë.

Po vuajtja e sajë ka qenë në të këthyerë në Shkodrë, aherë kur ka frikë se mos e zënë pnemonija; mezi gjën një mushkë; po, kur i kishin dhënë fjalë që të dalin në katrë të mëngjezit - për t'arrijturë mbrëmanet në Shkodrë - mezi nisën më tetë! Zonja Rose duron me një padurim të math; në fund vihetë në udhë, po prisi i sajë refuzon të arrijë natën në Shkodrë, proponon dhe intrigon që të shkojnë natën në një katund nga shkaku se është në gjak me njerëzit e Kirit. Po amerikanëja ka vullnet dhe malësori s'bën veç se të bindetë përpara një dëshire femënore. Edhe natën, në dritë të yjvet, hypurë mi mushkë të voglë dhe pri prej një prisi, zonja Rose shkon nga malet madhshtore, nga më të bukurat male të dheut (211). Se autoresha admiron natyrën e egrë dhe piktoreske të Shqipërisë, e gjen vëndin t'ënë më të bukur se nga Svicera, më të interesantshim dhe më romantik.
Zonja Rose, në ethe, me frigën e pnemonis mi udhë të Shkodresë ku shpreson të gjejë një mjek dhe një çlodhje, pyet shokun e voglë: - U lodhe, Rexh? - Jo, zonja Lane, - Po ç'ke, pra? - Po mentonj se zotërija e jote do të kthehi në shtëpi t'uaj dhe do të na haroni. Thoni se do të vini prapë në Shqipëri, po s'do të kthehini kurr. Aq që ikën haron shpejt; mëndja ndëron; mëndja është si ujët e një lumi. Edhe ne do të ju harojmë. Po donja që t'a ndalonj këtë natë: është kaqë e bukur! - Edhe unë.

[Psikologu]

Zonja Lane s'e harroj Shqipërinë. Tek jam duke shkruarë këto radhë, kam përpara syvet një artikull të saj në World Fravelers (vol. XV., Ni 3, mars 1923) U n k n o w o n A l b a n i a - Shqipëri e panjohurë.

Zonja Lane për neve Shqipëtarët merr vënd pranë mikeshës t'ënë të madhe, Zonjës Durham, dhe i jemi mirënjohës për ndjenjat e saj që çfaq me aqë fisnikëri. Në një kohë ku miqtë t'onë s'janë të shumtë, ç'do manifestë simpatije ka të drejtën për gratitudën t'ënë.

Edhe këtu, pa u-dhënë fund këtyre radhëve, dua të kujtonj sa një detyrë patriotike e madhe është për Shqipëtarët të përpiqena që çdo i huaj që viziton, çdo i ardhurë së largu që shkel truallin t'ënë, të mund të kthehetë me një kujtim të mirë, me një nështypje miqësore në zëmër të tij.

Lumo Skëndo