Krishterimi ne Shqiperi

ARVANITI · 14-05-05, 14:49

Origjina e Krishterimit

Krishterimi zuri fill me lindjen e Jezu Krishtit në Palestinën e pushtuar nga Roma. Ai e shpalli veten si Shpëtimtari dhe Mesia i shumëpritur. Ai dha mësime me autoritet, kreu mrekulli që tregonin pushtetin dhe mëshirën e tij, pretendoi se ishte njeri i përkryer, mishërim i Perëndisë dhe e vetmja rrugë e botës për te Perëndia. Atë e paditën me akouza të rreme, e kryqëzuan së bashku me dy hajdutë të rëndomtë dhe e varrosën. Tri ditë më vonë, nxënësit e tij të gjorë e panë atë të ringjallur prej së vdekuri. Ai i urdhëroi ata t'ua shpallnin Ungjillin e krishterë të gjitha kombeve, duke i siguruar se të gjithë atyre që besonin në të, do t'u faleshin mëkatet dhe do të bëheshin fëmijë të Perëndisë në përjetësi. Apostulli Pjetër e kreu shërbesën e tij të veçantë te populli çifut, kurse një fanatik çifut, i quajtur Pal, e përqëndroi shërbesën e vet tek bota joçifute. Udhëtimet prej misionari e shpunë atë anembanë Azisë së Vogël, në Gadishullin Ballkanik dhe në Itali. Guvernatorit romak të Palestinës as që mund t'i shkonte mendja se një ditë mësuesi çifut i kryqëzuar dhe predikuesi Pal, që udhëtonte nga njëri vend në tjetrin, do ta shndërronin rrënjësisht botën e tij romake. As të krishterëve të përndjekur aq egërsisht nga një perandor ilir i Romës nuk mund t'u shkonte mendja se trashëgimtari i tij, një tjetër perandor ilir, do ta ndalonte përndjekjen dhe do ta bënte atë besim të ndaluar fenë zyrtare të perëndorisë. E pra, një gje e tillë ndodhi.

Depërtimi i Krishterimit në Shqipëri gjatë Epokës Apostolike

Krishterimi në Shqipëri është ngritur mbi një bazë apostolike. Pozita gjeografike e saj e bën këtë të pashmangshme. Ungjilli i krishterë u fut për herë të parë në Evropë nga apostulli Pal në Filipe të Maqedonisë.(41) Pastaj, duke udhëtuar drejt perëndimit, përmes rrugës Egnatia, ai predikoi në Selanik, qyteti më i madh në atë rrugë. Më vonë, ai u bë qendra nga ku krishterimi rrezatoi mbi Athinë e Korint, si edhe mbi provincën e Ilirikut. Është interesant fakti se si udhëtimet e Palit ndiqnin besnikërisht rrugët romake dhe se si përgjatë tyre shtohej zinxhiri i bashkësive të hershme. Me të vërtetë, një udhëtim prej 270 km nëpër rrugën Egnatia, nga Selaniku drejt perëndimit, do të depërtonte deri në zemrën e Shqipërisë. Pikërisht këtë rrugë ndoqi apostulli Pal. Gjatë udhëtimit të tij të tretë, rreth vitit 59 pas Kr., ai i shkruante bashkësisë së krishterë të Romës se "që nga Jeruzalemi e përqark në Ilirik u kam predikuar të gjithëve ungjillin e Krishtit."(42) Parafjala greke "në"(Ilirik) është e dykuptimtë, pasi nënkupton një përdorim përjashtues ose përfshirës.(43) Pali nuk u shpreh qartë nëse ai e kishte çuar ungjillin e krishterë deri në kufirin ilir apo nëse ishte futur me të edhe në provincë.

Historiani katolik romak, Farlati, pohon se bashkësia e Durrësi ishte më e vjetra në Shqipëri, e formuar nga apostulli Pal gjatë predikimeve të tij në Iliri e Epir.(44) Gjithashtu, ai vuri në dukje se në vitin 58 pas Kr. në Durrës ndodheshin 70 familje të krishtera, të cilat kishin si peshkop një farë Çezari apo Apolloni. Një tjetër historian, Lavardini, duke shkruar rreth lashtësisë së familjes Dukagjini, në malet e veriut, përmend se "në brendësi të kësaj krahine mund të shihen monumente prej mermeri, mbi të cilat ende (1576) lexohen emrat e shumë perandorëve, romakë e të tjerë, dhe, midis tyre, disa shprehje ose dëshmi, që tregojnë qartë se apostulli Shën Pal ia predikoi populli Ligjin e Birit të Perëndisë.(45) Fatkeqësisht Lavardini nuk shkon më tej duket sikur e mban të fshehur brenda vetes këtë informacion. Një studiues katolik romak flet për një historian grek, Menalogun, i cili përmend martirizimin e Shën Astit, peshkopit të Durrësit, më 7 Korrik, gjatë përndjekjeve të urdhëruara nga perandori Trajan në kohën e sundimit të tij (98-117 pas Kr.), si edhe dy martirë, Floriani dhe Luarini, nga Ulpiana, pranë Prishtinës së sotme, të vrarë gjatë sundimit të Hardianit (117-138 pas Kr.).(46) Sidoqoftë, dëshmi të tjera më të qëndrueshme mungojnë. Prandaj tani s'na mbetet tjetër veçse të hamendësojmë.

Ungjilli i krishterë mund të jetë futur në Shqipëri më anë të ushtarëve ilirë, të cilët mbizotëronin në Gardën Pretoriane. Këta njerëz banonin në barakat e tyre të quajtura "Preatorium" dhe kishin për detyrë ruajtjen e pallateve të guvernatorëve e të perandorëve romakë. Këto roje perandorake kishin patur dy raste shumë të mira për t'u njohur me besimin e ri të krishterë. Së pari, kur guvernatori romak i provincës, Pilati, ua dorëzoi Jezu Krishtin ushtarëve që ta kryqëzonin, këta të fundit "e çuan Jezuin brenda në pallat, domethënë në Selinë e Guvernatorit, dhe thirrën gjithë trupën."(47) Ushtarët me egërsirën e tyre e tallën, e rrahën dhe, më në fund, e kryqëzuan pengun. Mirëpo, njëri prej tyre ishte ai që, në çastin e vdekjes së Krishtit, shprehu atë që tashmë duhet ta kishin kuptuar: "Me të vërtetë që ky njeri paska qenë Biri i Perëndisë!"(48)

Disa vjet më vonë, elita e rojeve ilire kishte një çast tjetër të shkëlqyer që të dëgjonte lajmin e Krishtit nga apostulli Pal. Ata duhet ta kenë dëgjuar mbrojtjen e tij të mençur kur e arrestuan në Jeruzalem(49) dhe gjatë burgosjes së tij të gjatë në "preatorium" në Çezare. Është interesant fakti që, ndonëse përkthimet e japin Palin të mbyllur në "oborrin e gjykimit" të Herodit apo në "pallatin" e tij, teksti grek saktëson se ai mbahej në "preatoriumin e Herodit". Më vonë, në vitin 64 pas Kr., gjatë burgimit të tij në Romë, apostulli shkruante se "vëllezërit e tij në Krisht ishin të pranishëm në të gjithë pallatin", mirëpo teksti grek përsëri saktëson "në të gjithë preatoriumin".(50) Po në ato vargje ai i siguronte të krishterët e Filipesë se burgosja e tij kishte sjellë si rezultat "përhapjen e ungjillit". Pa dyshim që dy vitet e burgimit dhe të dëshmisë së tij për Krishtin para rojeve ilire që ndërroheshin, do të kenë nxitur midis këtyre të fundit biseda, ashtu siç ndodhi edhe midis shërbëtorëve të "pallatit të Çezarit".(51) Më vonë kur këta njerëz u kthyen me leje në shtëpitë e tyre në Shqipëri, besimi i krishterë do të jetë përhapur përmes atyre ndër familje e miq. Mirëpo ndonëse shumë e mundshme, prapë kjo mbete një hamendje.

Ndoshta Pali mund ta ketë vizituar vetë Shqipërinë e Jugut. Në letrën që i dërgoi ndohmësit të tij, Titit, pas lirimit nga burgu i parë në Romë, Pali e porosit: "Eja sa më shpejt tek unë në Nikopojë, sepse atje vendosa ta kaloj dimirin."(52) Në përgjithësi pranohet se nga të gjitha "Qytetet e Fitores" në botën e lashtë, Pali e kishte fjalën për atë më të rëndësishmen, Nikopojën, vend i njohur klimaterik dimëror në gjirin e Ambrakisë, paksa në jug të Korfuzit. Ky ishte qyteti kryesor i Epirit, i lidhur me rrugën Egnatia dhe me Durrësin nëpërmjet një degëzimi që kalonte nëpër Buthrotum (Butrint), Apoloni (Pojan) dhe Klodiana (Peqin). Pali duhet të ketë patur miq të krishterë në Nikopojë, përndryshe as që do ta çonte nëpër mend që të dimëronte atje, po të mos ishte i mirëpritur. Ka mundësi që Pali të ketë marrë udhën për në Akea pas predikimit që bëri "në Ilirik". Këtë gjë, ndoshta s'do ta marrim vesh kurrë. Historia nuk thotë asgjë nëse Pali e realizoi me të vërtetë planin e tij për të dimëruar në portin e rivierës së Shqipërisë Jugore.

Mirëpo, edhe po të vemë në dyshim vizitat e apostullit Pal në Ilirik, prapë mbeten ato të ndihmësit të tij, Titit, për të cilat nuk mund të dyshojë askush. Gjatë burgimit në Romë, Pali shkruante se Titi kishte shkuar në Dalmaci, një krahinë e Ilirikut.(53) Megjithatë nuk dimë asgjë tjetër për karakterin e misionit të tij atje. Njëkohësisht, edhe misioni i supozuar i apostullit Andrea mbete i pabazuar. Thuhet se ai ka predikuar në afërsi të Shqipërisë, pasi Shën Gregori i Nazianizit në vitin 380 pas Kr., e lidh emrin e tij me Epirin.(54) Gjashtë shekuj më vonë, Niqifori deklaroi se Andrea, gjatë shërbesës së tij prej misionari, kaloi përmes Trakës, Maqedonisë, Thesalisë dhe Akeas.(55) Që në shek.II një heretik, i quajtur Lucio Karino, në shkrimet e tij rreth apostujve përmendi misionin dhe martirizimin e Andreas në Epir, në Patras, rreth 135 km në jug të Nikopojës.(56) Këtë histori e tregon një letër qarkore (enciklikë), gjoja e asaj kohe, e priftërinjve dhe e dhjakëve të Akeas.(57) Kështu, pra, kemi disa burime që dëshmojnë për veprimtarinë ungjillizuese të apostujve dhe të ndihmësve të tyre në Ilirikun jugor dhe në Epirin e veriut. Mirëpo, bazat e krishterimit gjetkë në Shqipëri, gjatë epokës apostolike, ndonësë të mundshme, nuk janë të përcaktuara qartë.