Dëshmitë e lashta të shkronjave shqipe

[Dilaver]

Dëshmitë e lashta të shkronjave shqipe që u pranuan në Kongresin e Manastirit

Saimir Lolja*

Gjuha shqipe është e hershme, por fatkeqësia qëndron në faktin se ajo u shkruajt shumë vonë. Kombi me dëshirën më të madhe për të shkruar gjuhën e tij është penguar historikisht nga fqinjët dhe pushtuesit që të ketë një alfabet të shqipes. Megjithatë dokumente arkivorë, të gjetura në Arkivin e Vatikanit dhe ato greke, dëshmojnë se përpjekjet e shqiptarëve për të pasur gjuhën e tyre kanë qenë shumë të hershme.

Gjithsesi, debati për origjinën e gjuhës shqipe dhe se nga rrjedh ajo vazhdon edhe sot e kësaj dite mes albanologëve të dëgjuar në Botë dhe akademikëve shqiptarë…

Dorëshkrimi i Teodor Shkodranit (1210)
Ky dorëshkrim u gjet në Vatikan dhe është botimi më i vjetër i njohur deri tani i gjuhës shqipe. Materiali në fjalë është i tëri në pergamen dhe ka 208 faqe. I gjithë dorëshkrimi është i shkruar me shkronja latine, por me fjalë në gjuhën shqipe, në dialektin e veriut. Dorëshkrimi ndahet në tre kapituj, në faqet 1 deri në 97 mbi teologjinë; faqet 98 deri në 146 mbi filozofinë dhe faqet 147 deri në 208, bëjnë fjalë për historinë. Ndërsa në fund, autori ka firmosur vetë, duke shkruar: Mee nihemmen zze dessirnnee e phorte t’ Lummnummitt ZOT e mbaronjj n’Vitte MCCX dittn ee IX t’ Mmarxxitee. THEODOR SSCODRAANNITTEE. Rëndësia e këtij libri (që nuk është abetare) është se tregon që ka patur shkrues, botues dhe lexues të shkolluar të shqipes që në vitin 1210.

Alfabetet origjinale shqiptare (1761-1844)
Dorëshkrimi elbasanas i Ungjijve njihet si Anonimi i Elbasanit (1761) është teksti më i hershëm shqip i shkruar me një alfabet origjinal. Autor është Gregori i Durrësit, i njohur edhe si Gregori i Voskopojës, i cili qëndroi pesëmbëdhjetë vjet në Elbasan, para hartimit të dorëshkrimit. Ai u përpoq të shkruante në një gjuhë të përbashkët, që ta kuptojnë shqiptarët nga krahinat e ndryshme. Një gjë bie në sy në Dorëshkrimin elbasanas: Ka shumë pak fjalë të huaja, vetëm tri fjalë latine dhe shtatë fjalë turke. Në 59 faqet e përkthimeve biblike të Dorëshkrimit elbasanas janë shkruara 6113 fjalë. Shkrimi i tyre është bërë mbi bazën e një alfabeti prej 40 gërmash: 35 gërma të zakonshme dhe 5 gërma të rralla. Shumica e gërmave të këtij alfabeti janë krijime të reja, pa ndikim të gjuhëve dhe të alfabeteve të popujve fqinjë. Në kapakun e Dorëshkrimit elbasanas të Ungjijve gjendet një vizatim dhe afër dymbëdhjetë fjalë të shkruara me një alfabet, i cili ndryshon krejtësisht nga alfabeti i dorëshkrimit; por i pazbërthyer akoma. Më pas vijohet me një alfabet të Todri Haxhifilipit (1730-1805) nga Elbasani, i cili është një sistem grafik i ndërlikuar prej 52 gërmash. Alfabeti në fjalë u përdor në mënyrë sporadike në Elbasan nga fundi i shekullit XVIII. Por, nuk do të përfundonin këtu përpjekjet e shqiptarëve për të pasur një alfabet të gjuhës së tyre. Dokumente arkivorë vërtetojnë se ekziston edhe një tjetër përpjekje për hartimin e një alfabeti nga beratasit. Alfabeti i Kodeksit të Beratit (1764-1798), një dorëshkrim prej 154 faqesh. Në faqen 104, gjejmë dy radhë shqip të shkruara me një alfabet origjinal prej 37 gërmash të ndikuara nga glagolishtja. Nga Gjirokastra kemi një alfabet tjetër, nga fundi i shekullit XVIII, ose nga fillimi i shekullit XIX, i cili është një sistem grafik prej 22 gërmash, por pak i përhapur. Një alfabet tjetër i shpikur në jugun e Shqipërisë është ai i Jani Vellarait (1771-1823). Ai ishte autori grek i shënimeve gramatikore greqisht-shqip të vitit 1801 për t’i mësuar shqip grekërve. Gjuhën shqipe e shkroi me një alfabet origjinal prej 30 gërmash, në bazë të latinishtes dhe të greqishtes.

Propozimi i Naum Veqilharxhit
Alfabeti i Naum Veqilharxhit (1797-1846), nga Korça, prej 33 gërmash të botuara në abetaren e tij shqipe në vitin 1844. Jehona e këtij alfabeti, i cili i ngjan një lloj armenishtje kursive, ishte e pakët. Kjo periudhë njëqindvjeçare 1750-1850, ishte një kohë shumëllojshmërie shkrimesh të habitshme në Shqipëri. Me të gjithë, gjuha shqipe u shkrua me dhjetë alfabete: shtatë alfabetet origjinale të lartëpërmendur si dhe përshtatjet pas vitit 1850 të alfabeteve latin, grek dhe arab. Është për t’u çuditur që kultura shqiptare arriti ta dallonte veten dhe të mbijetonte me një madhështi të tillë letrare. Ekzistenca e tyre çjerr poshtërsinë, me të cilën u ndesh delegacioni shqiptar në Kongresin e Berlinit, më 1878, ku iu tha në vend të JO-së për shtetin shqiptar se nuk mund të ketë komb pa gjuhë të shkruar. Ndërkohë që kishte jo një, por 10 alfabete, që mund të përzgjidheshin e zbatoheshin.

Kongresi i Manastirit ose ndryshe Kongresi i Alfabetit (14 nëntor 1908)
Atdhetarët, që përpiqeshin të bashkonin popullin, kishin përpara një përçarje në popull që shkatohej nga: 1- politika ‘përça e sundo’ e qeverise osmane; 2- struktura shoqërore feudale-fisnore në Shqipëri; 3- drejtimet e huaja të grupeve të ndryshme fetare, të cilat përdornin turqishten, greqishten, italishten e gjermanishten në vend të shqipes. Në ato kushte, shoqëria Bashkimi e Manastirit thirri më 14 nëntor 1908 kongresin e parë të përgjithshëm për diskutimin dhe miratimin e një alfabeti të njësuar. Aty ishin të pranishëm 150 delegatë, të ardhur nga të gjitha anët e Shqipërisë dhe nga bashkësitë shqiptare në Rumani, Turqi, Egjipt, Itali, Amerikë e gjetkë. Ata zgjodhën si kryetar Mit´hat Frashërin, të birin e të shquarit Abdyl, që kishte kryesuar mbledhjen në Prizren. Përfaqësuesi i Shoqërisë Biblike, Gjergji Qiriazi, u zgjodh nënkryetar, kurse prifti protestant nga Korça, Grigor Cilka, mori pjesë bashkë me të në Komisionin e Alfabetit, të përbërë prej 11 vetësh. Parashqevi Qiriazi, e Shkollës së Vajzave në Korçë, shërbeu si sekretare e komisionit. Ajo ishte e vetmja grua delegate në Manastir dhe e para grua në histori, që mori pjesë në një forum gjithëshqiptar. Zonja Fineas Kenedi, një misionare amerikane në Korçë, e pranishme aty si vëzhguese, shkruante për poetin Gjergj Fishta: “Kumtesa më e mirë u mbajt nga një prift katolik, nga Shkodra, fjalët e të cilit bënë që dëgjuesve t’u rridhnin lotë; një hoxhë u prek aq shumë, saqë rendi ta përqafonte para gjithë të pranishmëve”. Kongresi nëntëditor vendosi me votë të plotë që shqiptarët të linin mënjanë alfabetin e Stambollit me dhjetë shenjat e tij të veçanta dhe ta shkruanin gjuhën e tyre, vetëm me alfabetin latin. Alfabeti i hartuar në Manastir përmbante 36 shkronja e ndërthurje shkronjash latine. Duke qenë se para kësaj mbledhjeje gjuha shqipe ishte shkruar me shkronja arabe, greke e sllave, apo përshtatje të tyre, vendosmëria e këtyre delegatëve për t’i kthyer sytë nga perëndimi ishte haptazi një shpallje kulturore e pavarësisë, gjë që shkaktoi kundërveprime të ashpra nga qeveria osmane, sllavët dhe kisha ortodokse e grekërve. Një pjesëmarrës i shquar në Kongresin e Alfabetit ishte studiuesi, poeti dhe atdhetari nga Shkodra, Ndre Mjeda. Tetë nga trembëdhjetë propozimet e tij u miratuan nga Kongresi i Manastirit. Ndonëse jetoi në disa vende të huaja dhe mësoi të fliste 13 gjuhë, mbi gjuhën shqipe ai nuk vinte gjë tjeter.

Ndër komb’ tjera, ndër dhena tjera
ku e shkoj jetën tash sa mot,
veç per ty rreh zemra e mjera
e prej mallit derdhi lot.

Nji kto gjuhë, qi jam tue ndie
janë të bukra me temel;
por prep’ këjo, si diell pa hije,
për mue t’tanave ju del.

Kongresi vendosi gjithashtu ngritjen e shtypshkronjës shqipe në Manastir, nën drejtimin e Gjergj Qiriazit, e cila u bë shpejt e njohur anembanë vendit si shpërndarëse e librave dhe gazetave shqipe. Por, shpejt, qeveria osmane i mbylli të gjitha shtypshkronjat shqipe. Më 1911, Hoxhson, përfaqësuesi i Shoqërisë Biblike të Kostandinopojës, raportonte: “Të gjitha shkollat shqipe janë mbyllur pa pikë mëshire, kurse përpjekjet ngulmuese për ndalimin e gjuhës dhe zhdukjen e letërsisë shqipe nuk kanë rreshtur kurrë. Gjendja e rëndë politike mund të marrë flakë nga çasti në çast. Tashmë shqiptarizmi kishte shpërthyer dhe nuk do ndalej më!”.

*As.prof P.Eng





95-vjetori i Kongresit të Manastirit
Kadare "për Manastirin" prezanton dy romanet e fundit

Në këtë përvjetor të Kongresit të Manastirit morën pjesë shumë personalitete shqiptare, të cilët mbajtën edhe kumtesa në kujtim të këtij evenimenti me rëndësi kombëtare. Të shtunën, më 15 tetor, me rastin e shënimit të 95-vjetorit të Kongresit të Manastirit në sallën e hotelit “Holidej In” u mbajt një mbledhje solemne, kushtuar kësaj ngjarjeje të rëndësishme historike. Po këtë ditë, në mbrëmje, në ora 19:30 u shfaq edhe një koncert në Shtëpinë e Armatës. Ky manifestim, u përcoll gjithashtu edhe me një prezantim të sopranos së famshme Inva Mula dhe të orkestrantëve nga Tirana dhe Shkupi. Në manifestim morën pjesë edhe shumë personalitete të tjera të jetës publike. Nën kujdesin personal të anëtarit të këshillit organizativ, prof.Ali Aliu, të dielën, në ora 16, u vizitua shtëpia, në të cilën është mbajtur Kongresi i Manastirit. Po kështu, me këtë rast, u mbajt një ceromoni rasti. Të hënën dhe të martën nisi edhe simpoziumi shkencor mbi alfabetin e gjuhës shqipe në Kongresin e Manastirit. Brenda tri seancave të këtij simpoziumi paraqitën kumtesat e veta 35 shkencëtarë të linguistikës, ndër të cilët ishin edhe Shaban Demiraj, Rexhep Ismaili, Jani Thomaji nga Tirana dhe Prishtina, albanolog nga diaspora, albanologu Fidler nga Gjermania dhe Altimari nga arbreshët etj. Studiuesi Ali Aliu në fjalën e tij tha se Kongresi i Alfabetit në Manastir është një ngjarje e rëndësishme, një shkollë kombëtare, që ka të bëj me gjuhën shqipe, me gërmat, me ABC-en, me shkrimin e gjuhës shqipe, me pamjen grafike të gërmave dhe me tingullin. Ai përmendi se, këto shkronja e kanë aftësuar gjuhën shqipe deri në atë shkallë saqë ajo të mund të artikuloj dhe të shpreh mendime dhe situata më të nuancuara të botës së njeriut. “Me këtë gjuhë shkruhen vepra që konsiderohen të rëndësishme për kulturën njerëzore dhe të tilla siç janë ato të Kadaresë. Nën moton “Alfabeti i Manastirit në funksion të standardizimit”, temë kjo që ftoi në radhë të parë gjuhëtarët të shprehin qëndrimet e veta, duke mos përjashtuar edhe ndihmesën e historianëve u përfshinë të gjithë diskutantët. Sipas Ali Aliut, Kongresi i Alfabetit në Manastir është një ngjarje e rëndësishme, një shkollë kombëtare, që ka të bëj me gjuhën shqipe, me gërmat, me ABC-en, me shkrimin e gjuhës shqipe, me pamjen grafike të gërmave dhe me tingullin. Ai tha se, këto shkronja e kanë aftësuar gjuhën shqipe deri në atë shkallë saqë ajo të mund të artikuloj dhe të shpreh mendime dhe situata më të nuancuara të botës së njeriut. Me këtë gjuhë shkruhen vepra që konsiderohen të rëndësishme për kulturën njerëzore dhe të tilla siç janë ato të Kadaresë. Për të përgëzuar vullnetin e një numri vërtet të madh edhe të albanologëve edhe të historianëve nga Maqedonia për të marrë pjesë me kumtesat e tyre në këtë simpozium, lista në këtë simpozium nuk do të shteret për disa ditë. Sipas Ali Aliut, kjo nuk përjashtonte pakënaqësinë e Shoqatës së Historianëve, që të organizojnë pikërisht simpozium shkencor edhe gjatë ditëve në vazhdim të simpoziumit në Shkup. Ai, gjithashtu, theksoi: “Është fakt që datat e rëndësishme nga e kaluara kulturore shpirtërore e shqiptarëve jo që nuk janë përkrahur nga qeveria e Maqedonisë, jo vetëm që janë mbajtur ilegalisht, por kanë qenë edhe të dënueshme”. Sipas tij, ishte hera e parë që një datë e shënuar nga e kaluara jonë organizohet dhe përkrahet nga qeveria e Maqedonisë dhe nëse këtij fakti për motive të ulëta i bëhet karshillëk me qëllim të zhvlerësimit apo minimizimit, atëherë kjo do të ishte mjerim. “Ndërkaq, tha Ali Aliu, nëse nuk mbizotërojnë motivet e këtilla, por krejt kjo është një rastësi përputhjesh të termineve, atëherë kjo do të ishte një improvizim papjekurie në veprimet tona si në shumë raste tjera. Ne presim që këtë vit, shoqata të ndryshme, tubime qytetarësh ta shënojnë këtë ngjarje, për ta pasuruar manifestimin qendror, por jo për t’i hedhur hije këtij manifestimi. Është për të të ardhur keq, nga se shënimi i kësaj ngjarjeje të rëndësishme është paralajmëruar një muaj përpara dhe kjo punë nuk u sqarua nga mediumet tona, por ndonjëra prej tyre qëllimisht javë të tëra krijoi konfuzion. Dhe, pikërisht për këtë shkak shumë shkencëtar, studiues dhe intelektual sidomos jashtë Maqedonisë qenë të hutuar, duke mos ditur nëse bëhet fjalë për dy manifestime paralele për një apo diçka të tretë. Kjo nuk është vetëm çështje e mangësisë profesionale të këtij mediumi, por çështje etikës profesionale. Ditën e fundit, të martën, më 18 nëntor, manifestimit për nder të Kongresit të Manastirit iu bashkua edhe shkrimtari i madh Ismail Kadare. Po atë ditë në mbrëmje u dha shfaqja në Teatrin e Kombësive. Në këtë shfaqje u dha edhe një dramë, e ndërtuar sipas motiveve të “Pallati i ëndrrave” të shkrimtarit të madh Ismail Kadare. Pas shfaqjes u bë edhe përurimi i dy romaneve të Kadaresë “Vajza e Agamemnonit” dhe “Pasardhësi”, që janë përkthyer, madje edhe në gjuhën maqedonase.

Marrë nga revista "Lobi"

© 2003 Gazeta Panorama