Anėtarėsuar: 20-10-03
Postime: 1,152
|
Si e fituam Luften?...
Si e Fituam Luften.
Ditari I Keshilltarit te Albright, James Rubin qe nga Rambuja e deri ne funde te Konfliktit.
Ishte nata me e keqe e jetes time. Me 24 marse te vitit 1999, NATO filloi bombardimin e Beogradit. Guraja Ime ,Christiane Amanpour e CNN.se ishte atje, siq kishte qen edhe ne Baghdad gjate bombardimeve Amerikane disa vjet me pare. Mirpo, puna ketu po ndryshonte . Kisha nje dnjenj te fuqishme te pergjegjsis dhe parandjeja te keqen, Christiane vite te tera kishte rasportuar per Krimet e Millosheviqit dhe te klysheve te tije, Dhe une e kisha sulmuar paradite regjimin e Beogradit nga foltorja e Departamentit te Shtetit, Shume shpejt ndodhi ajo se ciles I ruhesha.Ate nate isha ulur ne Zyren e sekretares se Shtetit , Madeleine Albright, dhe po merrja pjes ne nje mbledhje te perditshme ku po hartohej strategjia per Kosoven, kur sekretarja ma dha nje letem. Sipas saje ishte shkruar URGJENT nderkaq ne Telefon po me kerkonte Drejtuesi I CNN-International, Eason Jordan, kur e mora ne telefon , me tha se e kishte nje lajme te keq, Christiane ishte zhdukur dhe sipas te gjitha gjasave gjendej ne rrezik. Ai me tha se para disa oreve , sapo kishin filluar bombardimet e NATO.se disa gangstera serbe kishin filluar te qarkullonin ne Hotelin HAJAT dhe ne zyrat e tjera te gazetarve. Kishin hyr ne nje zyre te tille , I kishin mbeshtetur per muri disa korrespodent te agjencive, duke kerkuar ku eshte Amanpour? Mu Tha Gryka, ai me premtoj se do te me telefononte serishte.E mbylla aparatin dhe u drejtova per ne Zyren time .Kisha nevoj te rrija vetem, Ndjehesha I pafuqishem dhe e dija se gjdo hap qe do te merrja vetem veq sa do ta keqsonte punen. Ne Beograd nuk kishte zyrtar Amerikan, qdo shprehje keqardhjeje nga Qeveria Amerikane do te munde te ishte e kobshme ne radhe te pare sepse tregonte se ajo ishte zhdukur, dhe ne radhe te dyte sepse e shendrronet ne nje penge te vlefshem,Pyesja veten nese at me te vertet ata do ta kishin guximin ta vrisnin apo keqtrajtonin korrespodencen kryesore nderkombtare te CNN.se? Serbet ishin vene me absesion pas propagandas, Natyrishte qe e dinin se sa shum do ti bente deme nje gje e tille qeshtjes se tyre, Ndersa kjo gazetare rastesishte ishte edhe gruaja e zedhensit te nje qeverije qe po e bombardonte vendin e tyre, qeshte edhe me zi raportimi I saje I guximshem kishte bere qe ajo te merrte kerrcnime nga serbet, siq ishte krimineli famkeq I luftesARKANI. Ishte nje nate e gjate, nje lloje agonie net e cilen une prisja lajmin. Nuk mund te haja e te pija dhe me mbanin vetem fjalet e mira te disa shokeve te ngushte. Vazhdimisht me sjellje ne koke se mund te isha pergjegjes per vrasjen eventuale te gruas sime . kishim shtat muaj martes . isha perpjekur me kujdes qe tI shmangesha gjdo lloje konflikti ndermjet punes sime dhe profesionit te gruas sime. Tani me nuk isha fereret ne dore. I shtrir ne shtrat sillja neper koke menyren se si perendimi kishte arritur ne kete pike dhe mendoja, si dhe shume kritike te administrates, nese kashte pasur mundesi qe kjo lufte te shmangej, nese fushata do te kishte sukses dhe ne funde te fundit si do te perfundonte e tere kjo.
Si profesionist isha I sigurt se kishim te drejt ti kunderviheshim Millosheviqit, sepse ne I kishim dhene Beogradit te gjitha mundesit e arsyeshme per nje zgjidhje diplomatike. Sulmet ajrore ishin zgjidhja e vetme qe na kishte mbetur. Madje, ndoshta duhet te kishim sulmuar me pare. Mirpo , si bashkeshort, isha I tmerruar. Lufta e NATO.se kunder Sllobodan Millosheviqit dhe regjimit te Beogradit ishte shenderruar ne nje lufte shum personale per Albrightin dhe per mua. Miqsia jone ka lindur me 1992 dhe 1993 kur perendimi po bente sehir derisa Millosheviqi dhe bashkpuntoret e tije ne Bosnje e kishin filluar fushaten e mynxyrshme te vrasjeve massive dhe te spastrimit etnik. Gjate viteve 1993 dhe 1994 ishim perpjekur qe te shpjegonim se pres Perendimi po bente aqe pake per ta parandaluar gjenocidin ne Bosnje me 1995 qendrimet e Albrightit po merreshin para syshe, kur sulmet ajrore te NATO.se I detyruan serbet qe te uleshin ne tryezen e Bisedimeve net e cilen, me ne funde, gjate vjeshtes u be marrveshja paqsore. Tani , kjo Albrighti, Ambasadore e atehershme , u be Sekretare e Shtetit dhe ajo tani e kishte radhen per ti dhene forme gjerave, per te shkruar Historin ne Washington, pa I vene veshin Politikes ne OKB. Dhe kete Histori me te vertet e shkroi. Albright ishte aqe thelbesore per vendimet e NATO.se per tju kunderven Regjimit te Millosheviqit ne Kosove sa qe shpesh here thuhej se kjo eshte Lufte e Albrightit. Gjate muajve para dhe pase lufte, roli I saje dhe Politika e Administrates se Clintonit per Kosoven I qene nenshtruar nje kriticizmi te fuqishem. Nga njera ane, shum kushe vlersonte se Administrata ishte duke vepruar shum ngadal dhe se ndoshta duhej te ishte kunderven Millosheviqit qe me pare. Meq I kishim shtyr sulmet, thoshin keta kritike, nuk duhet te veprohet vetem me sulme ajrore, por duhet te egzistoj edhe nje Strategji e planifikuar per nje invasion te forcave te NATO.se, te gatshme per ti perzene forcat Sebe jashte Kosoves. Ne anen tjeter, disa mendonin se ka pasur mundesi qe te shmanget lufta. Ata thoshin se ne Rambuellin, ne shkurt te vitit 1999 perendimi e kishte mbeshtetur Millosheviqin per muri, duke deshtuar ne mundesin e arritjes se nje kompromisi diplomatic. Duke qen I angazhuar ne keto ngjarje dhe per me teper duke qendruqar shume pran Albrightit gjate dy viteve te fundit, une mendoj se shumica e ketyre kritikeve nuk e dijne se sa zore ka qene per ta shtyer perendimin te reagoj para vitit 1999 dhe sa fleksibil ka qen Vashingtoni rrethe zgjidhjes diplomaqtike deri ne diten e fundit. Edhe vete administrate ishte e perqar, Gjate vitit 1998, lidhur me pikpyetjen, se a eshte gje e menqur kerrcnimi me perdorim te dhuens, po thuaj te gjithe aletate tane perfshir edhe Britanin, I benin pengesa nje aksioni te tille, para conferences paqesore te Rambuellit me 1999. gjate Rambuellit, francezet dhe Italianet kan dashur qe ti pengojn perpjekjet e Administrates per ta njesuar NATO.ne kunder regjimit te Beogradit,Administrata perher e ka kuptuar se Rambuelli ka qen pik e fundit. Ose do te behej marrveshje dhe paqeruajtesit e NATO.se do te dergoheshin per ti dhene funde luftes, ose , siq prisnin te ndodhte bazuar ne provojat tona me serbet, serbet do te refuzonin gjdo marrveshje te arsyeshme paqesore dhe do te paraqitej nevoja per ti bindur Evropjanet per nje fushat ajrore per ti mbrojtur Shqiptaret. Gjate javeve kritike ,Albrighte I beri nje telefonat Millosheviqit per ti propozuar nje takim ne Gjenev, ku Administrata ishte e gatshme te diskutoj per te bere ndryshime ne marrveshjen e Rambuellit, te cilen serbet e kishin refuzuar. Keto kontakte qe me pare nuk jan publikuar, tregojn qarte se perendimi ja ka ofruar Millosheviqit gjdo raste te mundshem per ta zgjidhur ne menyr diplomatike qeshtjen e Kosoves.
Pai shqiptaret filluan te ktheheshin neper shtepit e tyre dhe kriza gradualishte po qetsohej, edhe Evropa ndjehej me e lehtsuar. Por , ne ne Washington shumica e denim se marrveshja e tetorit (ajo e vitit 1998 mes Millosheviqit dhe Albrightit, Shen I yne) ishte vetem nje zgjidhje e perkohshme sa per ta kaluar dimrin. Shtrohet pyetja, mjafte serioze, nese munde te gjenim nje zgjidhje Politike per ti knaqur deshirat legjitime te dyje Milion Shqiptarve te Kosoves, per te udhehequr jetet e tyre, e net e njejten kohe te munde ti ofronim siguri te mjaftueshme minirotetin serbe atje, nderkohe qe lideret e tyre po sundonin me grushtin e hekurte. Gjate vjeshtes dhe dimrit te atij viti, Albright shpesh me pyeste: Qfar jemi duke bere per Kosoven? Une ateher e informoja ate per tratativat diplomatike, te cilat ambasadori Chris Hill vazhdonte me Beogradin dhe shqiptaret e Kosoves. Ajo vazhdimishte arsyetonte se nese ne tetore ishte arritur nje marrveshje e drejt, ateher duhej bere prap, qeshte e mundur ne menyr qe Evropjanet te bindeshin per vleren e kerrcnimit me force. Pa nje kerrcnim te tille, Millosheviqi kurr nuk do te bente kompromis per nje zgjidhje Politike. ne nuk po e zgjidhnim Problemin . Kam nje parandjenje te keqe per ket , thoshte ajo. As nuk e dija se si ti pergjigjesha, vetem mermerisja: duhet te gjeje nje menyr qe perseri te munde ta kerrcnojm me force, per ndryshe kurr nuk do te ia dalim ne funde, ndoshta edhe ne ishim ne nje fare mase te influencuar nga raportet e deshpruese qe lexonim per grupin negociator te Shqiptarve dhe per UQK.ne. Kosova ishte pjes e ish Jugasllavis, ndersa Shqiptaret kerkonin pavarsi. Nuk dihej numri I sakte I kryengritsve, per te cilet thuhej se I fitonin parat ilegalishte, me contraband, apo edhe me keq. Keshtu ishte situate. I vetmi lider qe e njihnim, Dr.Ibrahim Rugova, ishte I pelqyeshem dhe I matur, mirpo menyra e tije e te udhehequrit e heshtur edhe me rezerva, veshtir se mund te ishte inspiruese. Ndoshta edhe paragjykimet e shume Evropjanve, te cilet trillonin shkara vullgare ne llogari te emigranteve Shqiptar dhe te bandave kriminale te tyre, me gjithse jo ne mast e madhe, kishin ndikuar edhe tek ne, ne ne departamentin e shtetit. Mirpo shpesh ndodhe qe nuk mund te zgjidhesh moralishte as armikun, as aleatet. Shqiptaret ndoshta nuk kan qen shembuj te educates mirpo Millosheviqi definitivishte ishte personifikim I se keqes. Por si ti benim edhe aleatet tane qe ti vlersonin gjerat nga ky prizem? Shume shpejt millosheviqi na dha pergjigjjen. Te shtunen, me 15 janar te vitit 1999 Albright e zgjua me lajmin e radios se ne nje Fshat te kosoves, te quajtur Reqak, ishin masakruar Shqiptaret. Kur vezhguesit nderkombtar shume shpejt e konfirmuan se per kete ishin pergjegjes forcat Serbe, ne kryeqytet perendimore u hape rruga per hapin vendimtar. Te henen qe erdhi, ajo mblodhi ne zyren e zevendesekretarin e shtetit, Strobe Talbott, drejtorin per planifikimin e Politikajve, Murt Halperin dhe shefen e stafit te saje, Elaine Shocas. Ishim te vetedijshem se na nevojitej nje formul e re per te future ne liste edhe ndihmen e evropjane per te perdorur kerrcnimin me force. Deri me ate kohe Evropjanet I kundershtonin sulmet ajrore pasi shpesh kishte te ndodhe qe UQK.ja kishte shkelur marrveshjen e Tetorit per armpushim dhe per shkak se krahas kesaj nuk kishte strategji Politike. Ne veme se te nderlidhnim perdorimin e forces vetem me arme pushim te thjeshte, ne do ta lidhnim ate me nje zgjidhje perfundimtare diplomatike. Millosheviqi duhej te bentete kompromis dhe te pajtohej per nje zgjidhje te drejt Politike, e cila do te iu siguronte shqiptarve te Kosoves vetqeverisjen. Shqiptaret do te duhej qe te heqnin dore nga pavarsia. Nese serbet e kundershtonin nje zgjidhje te tille ateher aleateve do tua beje thirrje qe ti perkrahni ajrore te natos pastaj ne beme edhe nje hape. Nese ne me te vertet kishim ndermend te udheheqnim reagimin perendimore dhe ti radhisnim edhe Evropjanet pran neshe, ateher me siguri se do te duhej te ishim te gatshem qe te dergojm edhe trupat tona toksore, per ndryshe Evropjanet menjeher do ten a akuzonin, siq kishin bere me Bosnjen, se kishin fjalor te ashper, porse nuk kemi pranuar qe te dergojm trupa tona atje. Keshtu qe ne vendosem te propozojm qe edhe ushtaret Amerikan te marrin pjes ne forcat paqeruajtese te NATO.se nese arrihej nje marrveshje per intervenimin. Kesaj radhe ky do te ishte misioni I vertet, per ta ruajtur nje paqe te nje mndet e jo e nje armpushim sa per sy e faqe, si ai I tetorit, gjate tere asaj jave Albright , sekretari I mbrojtjes William Cohen, keshilltari per siguri shtetrore, Sondey Berger drejtori I CIA.s George Tene dhe kryatari I bashkimit te shefave te stafit, Hugt Shelton takoheshin per gjdo dite, bisedonin per ore te tera, duke e analizuar problemin dhe duke diskutuar per planin. Brenda disa ditesh. Strategjia e re ju dorzua Klintonit. Ai e miratoi ate. Krahasuar me kriza e me parshme, ky ishte nje aksion shumj vendimtar une dyshoj ne ate se sa shpejt jan perputhur ate bote idet Albright dhe presidentit. Sikurse sekretarja e shtetit te tije, edhe Klintoni ishte I vendosur qe te mos perseriten gabimet qe kishin bere ne Bosnje pas marrveshjes se Washingtonit, Albright u nis per ne udhetimin e caktuar qe me pare, ne Moske dhe ne gji dhe filloi te punoi me Evropjanet. Qendrimi I Moskes ishte vendimtar per te gjitha hapat e ardhshem. Albright, Cohen dhe Berger filluan qe ta hartojn strategjin e re duke u telefonuar vazhdimisht homologeve te tyre ne Londer, Paris, dhe Bonn. Pergjigjjet ishin inkurajuese . Duke llogaritur isistimin e Evropjaneve per nje strategji definitivisht Politike, perfshir ketu edhe nje afat te shkurter per palet qe te vendosin per veprimet e tyre dhe duke shqyrtuar mundesin e dergimit te trupave Amerikane, Aleatet silleshin verdall. Si tia bejme me Ruset pyesnin ata? Me 27 janar Albright e shoqeroi Ministrin e Jashtem ruse, Igor Ivanov ne Boloshoi, ne shfaqjen e peres se verdit La Traviatat. Gjate pauzes, ajo u nda veqmas me te, ne Llozhen e kadifes, e cila ishte ndertuar per caret Ruse. Pasi e shtruan Muhabetin me Kaviar dhe Shampanje, Albright I paraqiti te gjitha letrat ne tavolin. Ivanov I tha: Rusia kurr nuk do te pajtohej qe Forcat e NATO.se te perdoret kunder serbeve. Mirpo Albright ishte shume e qarte: ne nuk kerkojm nga ju qe ta perkrahni perdorimin e forces. Per kete vendos NATO, Rusia . perderi sa kjo te vazhdoi, ky do te jete problem kryesor ndermjet neshe. Dhe ju e dini se nese kemi ndermend ta zgjidhim ndonjeher qeshtjen e Kosoves, per kete nevojitet nje kerrcnim reale per perdorimin e forces, perndryshe Millosheviqi kurr nuk do te pergjigjet.Ivanov me vone u kishte diplomateve te tjer se pikerishte kjo bised e hapur, direkte, ne fakte ka qen njera nga arsyet qe Moska te pajtohej me kerrcnimin e NATO.s me sulme ajrore. Albright u kthye ne dhomen e saje te hotelit, e bindur se me Ruset do ti dilet ne krye. Nderkohe qe haptazi kundershtonin kerrcnimet e NATO.s me sulme Ajrore, Moska do te perkrahte afatin e shkurter per arritjen e nje zgjidhje Politike, duke e ditur shume mir se NATO do te sulmonte nese serbet nuk pajtoheshin . deri sa ajo ishte ne operen , Jim Steinberg , Zevendesi I keshilltarit per siguri shtetrore, dhe une benim skenarin qe ajo do ta perdorte me Evropjanet. Sipas planit te rije, nese serbet dhe shqiptaret pajtoheshin per nje marrveshje, NATO do ta implementonte ate dhe me pjesmarrjen e trupave Amerikane. Nese serbet kundershtonin, NATO do te fillonte sulmet ajrore. Nese Kosovaret kundershtonin , ne do te provonim te terhiqnim perkrahjen nderkombtare per kryengritjen e tyre. Nese te dyja palet kundershtonin, ateher do te provonim qe te ktheheshim ne marrveshjen e Tetorit.
Kishte kaluar mesnata, kur Albright me ne funde ia doli nga Moska te kontaktoj me Ministrat e tjere nga Britania, Franca, Gjermania dhe Italia. Pasi I informoi ata per biseden me Ivanovin, ata insistuan qe te thirret nje takim te Grupit te Kontaktit. Ajo nuk donte me takime pa qene e sigurt se do te mirreshin vendime te qarta. Cook, madje e di shum mir sa e nervozonin Albrightin keto takime. Disa muaj me pare ai vete I kishte thene: Madeleine, je bere aq e papajtueshme ne keto takime. Ndoshta duhet te pushosh per pak kohe. Albright ate bote ka qen aq e ashper sa nuk mbaj mende te ket qen ndonjeher. Secili Minister e bente te njejten pyetje. E dua pergjigjjen tende per kete: Nese une pajtohem qe te vije ne takimin ku te shtrojm kete strategji te re diplomatike, ju do ta urdheroni Ambasadorin tuaj ne Bruksel qe te perkrah sulmet ajrore nese serbet jane pergjegjes per deshtimin e Bisedimeve? Ministrat u pajtuan, por vetem pasi ajo garantoi se ajo do te ndeshkonte edhe palen shqiptare ne raste se UQK.ja ishte ajoqe nuk do te pajtohej. Suita e Albrightit ne hotel te linte pershtypjen se po behej nje kthim historic. Nderkoh dolen ne pahe aq shum konspiracione e kushtezime
pasi u pajtuam me kerkesen e saje , Ministrat Britanik dhe Francez vazhduan te negociojn me Albrightin per privilegjin e Organizatorit te conferences paqesore. Me ne funde u arrit edhe nje euro kompromis: Takimi per te caktuar bisedimet dhe per ta caktuar afatin dy javor do te mbahej ne Londer, pas dy diteve, bisedimet do te mbaheshin ne France, ndersa te dyja, Franca dhe Britania do te udheheqnin Konferencen paqesore. Fati I Kosoves se vogel te caktohej ne keshtjellen afer parisit, ne qytetin e vogel ne Rambuelli. Albright me dergoi ne Rambuelli qe me pare, me pes shkurt te viti 1999. kur arriti dukej se gjithqka ishte ne vendin e vete. Ne perfitonim nga presionet qe u benim serbeve dhe shqiptareve. Elementet kryesore te paketes Politike- Marrveshja e perkohshme tre vjeqare, me te cilen shqiptaret nuk iu jipet pavarsia por u garantohej vetqeverisja, ndersa serbeve mbrojtja ligjore- ishin pothuaj gati. Aty ishte edhe afati dy javor qe palet ta pranojn plaqnin paqesor. Mirpo ne kishim edhe nje problem. Ne permasa kerrcnuese. Forcat serbe kishin filluar te grumbulloheshin Brenda dhe rrethe Kosoves. Dukej sikur ne po bisedonim per paqe ne keshtjellat antike te Frances, nderkohe dhe shqiptaret po beheshin subject I nje dhune, gjenocidi te ri qe po ndodhte atje. Millosheviqi refuzoi te vije ne keshtjell dhe ne vende te tije dergoi presidentin e serbis, Millan Millutinoviq doren e tije te djathte ne anen tjeter shqiptaret kurr me pare nuk kishin operuar si nje grup coherent. Ata e zgjodhen me te riun liderin e panjohur te UQK.se Hashim Thaqin udheheqes I delegacionit te tyre, ne as qe e kihsim iden se kush ishte ai. Problemi im I pari ishte me shum personal. Qfar tu thoja qindra apo me teper gazetarve te cilet tashme kishin arritur ne qytetin Rambuelli? E dija se ata menjeher do te donin te dinin se cila eshte objektiva e bisedimeve. Qart , rezultati me I mir qe mund te pritej ishte nje marrveshje paqesore, e inplementuar nga Forcat e NATO.se. kete ia thashe nje grupi te vogel gazetaresh nga Franca,Britania dhe SHBA.ja.te cilet ishin lejuar qe te me vizitonin ne rezidencen e ambasadorit Amerikan, Personalisht dyshoja se munde te ja arrijme te gjitha keto pernjeher. Strategjia jone e vertet e dia se ishte shume me pragmatike se sa kuptohej nga opinioni ateher ne fund fantazonim se serbet menjeher do te dorzoheshin para kerkesave tona dhe e tera Te zgjidhej ne Rambuelli. Prioritet per ne ishte ti bashkojm Evropjanet qe te qendrojn per sulmet ajrore te NATO.se, duke percaktuar qart agresorin dhe viktimen. Ndoshta pse bazoheshin ne paragjykime apo ne armiqsi ndaj UQK.se, Evropjanet akoma ishin te dyshimt ndaj shqiptarve. Aleatet tone do te perkrahin sulmet ajrore vetem nese shqiptaret heqin kete dyshim duke u treguar fleksibil dhe nese binin takort per te heuqr dore nga kerkesat per pavarsi. Pervoja ka deshmuar se edhe nese Millosheviqi do te bente kompromis, kjo do te ndodhte ne momentin e fundit dhe ate vetem nese ai e dinte te sigurt se sulmet ajrore do te fillonin me te vertet. Dhe qe evropjanet ten a bashkangjiteshin neve per tab ere kete kerrcnim, Shqiptaret duhej ta pranonin planin tone paqesore. Nje gje ishte e qart: lideret serbe kryesishte nuk ishin te interesuar ne bisedimet paqesore. Ata kishin ndermend ti zgjidhnin problemin Shqiptar me nje perndjekje massive vete Millutinoviqi ia kishte pranuar kete Albrightit ne njerin nga takimet e para qe kishin bere me ten e keshtjell. Ishte surreale. Ai perpiqej te tregohej teper I sjellshem , ishte servile, duke perseritur : Serbia eshte mike e Amerikes. Ne duam te jemi pjes e NATO.se ju duhet ten a lejoni qe ti bashkohemi NATO.se, e jot e na bombardoni . Dhe ajo ia perseriste: A e kuptoni ju se NATO do ta sulmoj nese serbet nuk pajtohen?POPO thoshte ai . pastai vazhdonte me pyetje provokuese: E pse brengoseni aq teper per keta shqiptaret? Ne munde ti zgjidhim problemet e tyre vetem per disa jave. Qfar do qe serbet kishin planifikuar Albright arriti, disa dite me vone, Jim OBrien, I cili per nje kohe te gjate ka qen ndihmes I Albrightit dhe njeri nga negociatoret tane kryesore, I rrefeu asaj se personaliteti kryeswor I delegacionit te Politikanve, Gazetarve dhe I intelektualve Shqiptar ishte Hashim Thaqi, lider I krahur Politik te UQK,se. ajo per te paren here u takua me ten e nje dhome te vogel, te fsheht ne podrumin e keshtjelles se ftohte. Thaqi filloj te fliste se pari per rrespektin e thelle qe personalisht ndiente ndaj sekretares Albright. Ai madje qe te fotografoheshin sebashku. Albright e gjalle gjate bisedes qe beri me te, dhe I tha : Shpresoj qe jut e beheni Gery adams I Kosoves dhe te zgjidhni paqen kundrejt luftes se vazhdueshme dhe terrorizimit. Thaqi me pershendeti jashtezakonisht ngrohte. Une akoma dyshoj se kjo ishte pershkak se gjate shum muajve kur jo shum kujt I interesonte Kosova, kam qen fytyra e vetme e Politikes se jashtme Amerikane qe e kasha pare ne CNN dhe BBC dhe qe ka kritikuar perndjekjen e serbeve ndaj shqiptarve dhe qe kishte mbajtur gjallle shpresen e shqiptarve per nderhyrjen Ushtarake te perendimit. Pasi e tere strategjia Amerikane per ti bere prison Millosheviqit, tashti mvarej nga ky kryengrites misterioz, Albright me tha qe te punoj me Thaqin. Pjesa tjeter e delegacionit shqiptar tashme e kishte beret e ditur se ata do te perkrahin gjdo gje qe vendoste ai. Nese ai pajtohet, ne mund te vazhdonim , nese jo, ne duhej perseri te ktheheshim nga pika e pare, prej atje ku kishim nisur . Thaqi dhe une shetisnim neper kompleksin e kopshteve me skulputura te keshtjelles. Pim kafe sebashku ne dhomen qe ishte e detikuar per te drekuar. Bisedonim neper mes perkthyesit per filmat ameriken , per moden Italiane, per gjithqka qe me binte ndermend . I tregoja se si kishte punuar me mediat dhe per lidhjet e Amerikes me disa nga personalitetet me te njohura demokratike te Bosnjes , ai me rrefente se si kishte filluar si nje lider I protestave studentore, mirpo pastaj ishte zhgenjyer nga te gjitha ato dhe kishte ndihmuar ne formimin e UQK.se. ne tere ate kaos te ministrave te jashtem. Diplomateve dhe zyrtareve Ushtarak qe ishin aty Brenda , dhe gazetarve qe prisnin jashte ne zhvilluam nje fare miqsie . Thaqi ishte I ri , nervoz dhe shum here na thoshte se friksohej se serbet do ta vrisnin pot e mundnin , ai madje iu kishte thene gazetarve se friksohej se do ta vrisnin mu aty . ne keshtjell . une I thashe ateher se deklaratat e tilla vetem do te benin qe ai te dukej paranoik . shqiptaret e tjer shpesh here nuk pajtoheshin me ate , duke thene se ai ishte teper emocional dhe pa provoj . ndoshta edhe ishte ashtu. Por prap ata nuk do te merrnin asnje vendim pa te.
Pas gati dy javesh ,negociatoret arriten marrveshjen per nje dokument me se 100-faqesh .Dy problemet kryesore mbeteshin;A do te pranojne shqiptaret nje formulim te percaktuar qarte ,i cili nuk u garantonte atyre pavarsine?A do te pranojne serbet paqeruajtesit e NATO-s?Negociatoret tane na siguruan se me shqiptaret do t.ia dilnin mbane. Mirpo ata po pengoheshin ne nje menyre te fshehte. Edhe me keq, po deshtonte uniteti I evropianeve. Italianet tani po bashkepunonin me serbet per te perfunduar konferencen sipas deshires se Beogradit. Kjo nuk ka qene edhe krejtesisht befasuese per ne, pasi opinioni public Italian vazhdimisht ka qene armiqsor kundrejt planeve te NATO-s per nderhyrje me force kunder fqinjeve serbe. Nje dite me pare, derisa tegjithe ministrant dhe ndihmesit e tyre ishin tubuar ne zyren e ngushte maje keshtjelljes, ministry i Jashtem Italian, Lamberto Dini, perpiqej te perqante njerezit e tubuar per te dale nga zyra. Pas disa oresh kuptuam si ai i kishte treguar projektdokomentet presidentit serb,Milan Milutinovic. Ne nje moment,ai u kthye me sugjerimin qe te hidhnim poshte kerkesen tone qe trupat eNATO-s te implementojne marrveshjen. Ne dhome mbretroi nje heshtje equditshme,pasi asnjeri nga evropianet nuk iu pergjigj propozimit te tij qe ne vetem te kerkojme implementimin e marrveshjes paqsore,pa permendurushtrine apo NATO-n..Une isha I tronditur nga fakti se Italia aq haptaziqonte uje ne mullirin e Miloshevicit.Serbet per disa jave kishin insituar se ata do te pranonin qe te futej vetem personeli I armatosur leht I OKB-se por jo paqeruajtesit e NATO-s. por nje plan te till nuk do ta pranonin madje as shqiptaret e moderuar. Vetem se do te perseritej Bosnja :ushtria serbe,de facto,do te kontrollonte situaten,duke shkelur marrveshjen si t,e tekej, ndersa forcat e OKB-se,por jo paqerujtesit e NATO-s.Por nje plan te tille nuk do ta prasnonin madje as shqipetare e moderuar. Vetem se do te perseritej Bosnja;Ushteria serrbe,de facto do te krontollonte situten,duke shkelur marrveshjen si t,i tekej,ndersa forcat e OKB-se vetm do te veshtronin.Me ne fund,Albright tha: Lamberto,kjo gje nuk te ben pune fare.E tere kjo qe po bejme eshte te detyrojm serbet te pranojm forcat e NATO-s. Ajo kerkoi qe fjala ushterite futej perseri ne projektin dhe se truku I Dinit tashme ishte I pavlere.Ne te njeten kohe,per arsye akoma me misterioze,francezet po sabotinin perpjekjet tona per mare OK e shqipetarve.Ne e denim se factor shume me rendesi per UQK-ne ishin planet e sulmeve ajrore dhe trupat tokesore te NATO-s.Keshtu qe rregulluam edhe ardhjen e komandantit supreme te NATO-s ,gjenerali Weslic Clark,qe te vi ne keshtjlle per t,i informuar ata mbi planet ushtarake te NATO-s dhe per te ndihmuar qe t,I perfitojm ata ne oret e fundit te conferences.gjenerali Clark ishte figure teje e rendesishme.Ai ekuptonte dhe e njehte ushtrin serbe dhe ballkanin si askush tjeter.Mirpo,francezet nuk donin ta lejonin ate qe te hynte ne keshtjelle,duke u arsyetuar se roli I ti ne NATO ne nje fae menyre do te shkatrronte balancimin diplomatik me serbet kjo ishte qesharake.Ne te verteten kundershtimin I francezve ishte ideologjik.Ata urrejnin qdo priveligje qe I jepej krahut ushtarak te NATO-s,se ciles kurre nuk I jane bashkuara. Albright me ne fund e bindi HuberVedrinin.ministrin e jashtum.qe te lejonte qe kater pjestaret eUQK-sete largohshin nga keshtjella per tu takuar Clarkun.ne nje fush ajrore ushtarake .UQK-ja mbahej me zotimin e qarte per pavarsi.Kjo per serbet ishte deal-breaker,e as ne nuk mund at pranoninm kete.Takimin pas takimi me delegacionon shqiptar, Albright argumentonte,me emocione qe sa vinte e shtoheshin,duke I ftuar ata qe te gjykonin duke u bazuar ne mesimet nga historia,nga rrespekti per SHBA-ne dhe nga situata e veshtire dhe e pafuqishme ne te cilen ndodheshin Anuk e kupton?,ajo pyestePa kete marrveshje,nuk do te kete forca ajrore te NATO-s,nuk do te kete forca tokesore te NATO-s dhe serbet do te vrisnin e masakrojn popullin tuaj.Ne fund I erdhi radha Thaqit dhe ai nuk ndryshoj qenderimin.Pjestaret e tjer te UQK-se,privatisht,na kishin thene se ata jan te gatdhum qe te pajtohen por e tera varej nga Thaqi .Keshtu qe une esolla Thaqin qe te takoje , Albrightin,ne dhomen e dedikuar per te drekuar,por qe ate kohe sherbente si zyre e saj. Rrallehere e kam pare Albrightin te jete aq e zemruar.Me ke premtuar se do te punosh me ne.Ti po I shkatrron te gjitha shancet per aksione te Perndimit.Ti personalisht do te jesh pergjegjes per vdekjen e njerzve tu,nese nuk ndrron mendjen.Lidershipi eshte per te marre vendim te veshtire.E di se e ke shume te veshtire te heqesh dore nga pavarsia.Por nese nuk pranon,nuk do ta kesh me perkrahjen e Perendimit.Do te rrezikosh miqesin me mua dhe me z Rubin.Nuk ke miq me te mire se mua e Rubinin ne Perendim.Por keshtu ne nuk mund te te ndihmojm qe te deshperohesh popullin shqiptar.Thaqit se nuk I shpetonin lotet.Ai kurre me pare nuk kishte takuar ministra te jashtem e le me nje sekretare amerikane te zemruar.Ai I tha asaj se sivetekishte qene deshmitar I vdekjeve te shokeve te ati me te ngushte dhe krimeve te kryera kunder grave femijeve dhe te moshuarve.Ai ishte I vetdishem se cilat do te ishin pasojat.Per disa momente ai nuk mundi te fliste.Pastaj,duke e ndrequr pak qendrimin,tha se I vinte keq,por pergjigjja ishtejo
.
Si e gjetem kompromisin
Kur Hashim Thaqi ia la dhomen e tij, naten e fundit te Rambouilliti,Madeline Albright mblodhi ekipin e saj per takim.Ajo ishte e zbehte.Konferenca po shendrrohej ne nje katastrofe.Pas analizimit te kesaj situate te pa shprese, Albright u kthye me automjet ne Paris per te fjetur disa ore.Ate nate,bera nje shetitje te gjate me Thaqin.Jashte ishte ftohte, por ai refuzoi oferten time per t,I dhene pallten.Ishte I shqetsuar. Tha se ishte nene presionin e Komandanteve te UQK.se ne Kosove dhe financuesve te saje nga Evropa. Ata do ta konsideronin ate tradhtar. Ai e ndinete se pot a humbte Albrightin si mike, kjo do te ishte nje katastrofe e vertet per kauzen e tije. Ai sugjeroi nje kompromis. Qe shqiptaret te cilet tashe me ishin takort ne parim, (perfshir ketu edhe tereheqjen nga pavarsia e menjehershme), te shtynin afatin e nenshkrimit te marrveshjes per dy jave, ne menyr qe te diskutonin detajet me te gjithe Komandantet e UQK,se dhe per tu konsultuar me njerzit ne Kosove? Ai premtoi se pase dy javesh do ten e nenshkruhet Marrveshja. Une I thashe se do tia percjelli kete propozim Albrightit. Mengjesi I ardhshem, diten perfundimtare te bisedimeve, Jim O,brien filloi te punoj me teksin e nje kumteste te tille me nje pjestar tjeter udheheqes te delegacionit tjeter shqiptar, gazetar I rrespektuar, Veton Suroin . mirpo edhe me skadimin e afatit te pasdites , Shqiptaret mbeten pa vendim. Albright dhe ekipi I saje perseri u nis poshte shkalleve te ngushta per ne podrumin ku ishte mbledhur delegacioni Shqiptar per tub ere atyre nje apel perfundimtar. Ata perseri e falenderuan ate per gjithqka qe ishte duke bere, por I thane se u duheshin edhe disa ore per te diskutuar formulimin e kumteses. Siq dukej , Thaqi nuk I kishte dhene miratimin e tije perfundimtar ndersa pjesa tjeter e delegacionit ngurronte te pranonte pa te. Serishte dola jashte portes se keshtjelles prap Policeve frances , per te njoftuar turmen e gazetarve , te cilet ishin tubuar ne sheshin e qytetit qe ndodhej ne afersi dhe po perballonin shiun e ashper dhe boren qe kishte rene gjate atyre tri diteve te fundit. Nuk kishte podiume . keshtu qe ndalova ne mes te sheshit ndersa ata me rrethuan . te lene jashte mureve te keshtjelles , ata ishin te uritur per informacione.
A nuk eshte kredibilideti I NATO.se ne rrezik? Qfar do te beni tani? A nuk eshte kjo konferenc nje deshtim? A ka skaduar afati a po a jo?Mbeta I shtangur. e dije se eshte ora, ishte pergjigjja me e mir qe me ra ndermend. Ne nje rrethane tjeter , do te kaloj koha duke ju pergjigjur pyetjeve te gazetarve rrethe orarit te takime te Albrightit apo duke pershkruar ne pergjithsi se per qafre ishte diskutuar . mirpo me skadimin e afatit ishte shume veshtir tu rreshqisja . u perqendrova ne dy qeshtje . e para nese shqiptaret pajtohen te terhiqen nga Pvarsia ata do benin nje vendim historic, duke e zgjedhur paqen ne vende te luftes, dhe e dyta , Marrveshja paqesore nuk do te vlente asgje nese nuk do te ishte aty NATO,ja per ta zbatuar ate.
Fatmirsishte deri sap o bisedoja me gazetar ne sheshin e qytetit me shpetoi telefoni im cellular, perms te cilit me njoftuan se duhet te kthehesha ne keshtjell urgjentishte. Jim o,brien me takoi te porta dhe me tha se duhet te merrja Thaqin ne nje shetitje , keshtu qe pjesa tjeter e delegacionit te ndihej e lire te votonte per kompromis per deri sa ai te ishte jashte dhomes. Thaqi dhe une shume shpejt arritem ne vendin tone te dashur, prapa keshtjelles u ndez nje cigare shum ngadal sepse nuk me vinte asgje ne mende. Pas nje pause te gjate I thashe ne gjysem shaka se njohe disa producente ne Hollywood qe do tem und te deshironin te benin nje filem te jetes se tije. A do te jem une personazhi pozitiv apo I keqi ne kete filem? Pyeti Thaqi. Ne ato qaste ata e thirren serishte ne dhomen per vendimin perfundimtar, por refuzoi te shkoj perderisa te merrte nje pergjigjje nga une. Kjo mvaret nese do te nenshkruash apo jo, I thashe , deri sa ai po nisej drejt keshtjelles. Pas nje ore , O,brien nxitoi ne koridor dhe me nxori nga njera prej dhomave te mbvledhjeve . ai e beri te ditur se Thaqi ka pranuar ti lejoj Surroit te nenshkruaj marrveshjen e perkohshme ne emer te gjithe delegacionit shqiptar. Me Surroin me O,brienin ne koridor e tera qe na duhej ishte nje lapse . andaj I zgjata Surroit lapsin tim.ai nenshkroi . O,brieni ateher mbrriti : Jamie , dile jashte dhe shpalle para se te ndrroj mendje.
U ktheva ne mbledhjen e ministrave I pershperita lajmin ne veshe Albrightit dhe ajo u pajtua se duhej ta beja public. Duke nxituar per ne sheshin e qytetit, gjaku me vlonte . duke u perpjekur te marre fryme I thashe turpes gjithnje e me te madhe te gazetarve se delegacioni Shqiptar eshte pajtuar me marrveshjen e Rambuellit ne parim por se deshironte du jave te tjera per tu konsultuar ne Kosove, pas te cilave do ta nenshkruanin marrveshjen edhe zyrtarishte. Albright dhe ministrant e tjer u ballafaquan me mediat disa ore me vone.ata benin te ditur se konferenca do te vazhdoj pas tre javeve, kur shqiptaret do te nenshkruanin dhe kur serbet, po qe se nuk nenshkruanin, do te ballafaqoheshin me sulme ajrore. Per mua ky ishte nje perparim domethenes. Nese Thaqi mban premtimin , Shqiptaret do te pajtoheshin, ndersa edhe evropjanet nuk do tem mund te kundershtonin kerrcnimin e fushata ajrore. Ateher , ne do te denim perfundimisht se ai ishte Millosheviqi me te vertet I pregaditur per te zgjedhur luften me NATO.ne ne vende te paqes ne Kosove. Me pare , gjate javes qe po shkonte ai isha munduar ta gjeje menyren se sit a zvogloja shpresat e Opinionit nga kjo ngjarje e basteve te madhe. Fatkeqsishte , thjeshte nuk pata nerva tu theme, madje as disa gazetarve te sofistikuar se deshtimi I vetem ne rambuell do te ishte refuzimi I shqiptarve. Ne gjithsesi do te preferonim te benim nje marrveshje te pergjithshme ateher dhe aty por e denim se kjo ishte teper ambicioze. Si nje minimum na duhej te mblidhnim perkrahjen e Evropjanve per nje kerrcnim te besueshem me sulme ajrore . e per kete na duhej PO-ja e Shqiptarve . kur shikoj prapa , e shohe se mungesa e sinqeritetit tone ka pasur nje efekt fatkeq ne ate se si mediat raportuan per rambuellin. Ne vende qe ta shihnin ate si nje pik kthes historike ne vendosmerin e perendimit per ta ndaluar Millosheviqin, ata e quajten ate deshtim.ne thelbe , rambuelli ishte nje arritje e madhe, porn e kuptimin e mardhenjeve me opinionin ajo ishte nje kthim prapa sipas te gjitha gjasave gabimi im me I madhi ne punen time .
Vetem pak gazetar kuptuan rendesin e ketij evenimenti.Shumica e tyre moren njeren nga dy pikpamjet e mundshme.Ose e pane Milosheviqin duke fituar serish, me rezultatin e shtyr per tri jave dhe kredibilitetin Amerikan te demtuar per shkak te vrapit pas UQK.se. ose e pane ate si deshtim te diplomacis per shkak se Albright u kishte dhene serbeve nje propozim merre ose lere, te cilin ata nuk mund ta pranonin kurr .
Une per vete nuk kasha pritur qe mediat ten a sulmonin ne menyr aq te pashpirtshme pershkak te perpjekjeve per ta arritur nje pergjigjje te qarte dhe te vendosur te perendimit ndaj Millosheviqit. Fundi I fundit , keta ishin po ata gazetar qe kishin sulmuar perendimin per shkak te hamendjes aq te gjate rrthe Bosnjes. Thelle ne brendi e dija se ishim ne rruge te mbar. Qeveria jone po perpiqej me se miri qe mundej , per te bere ate qe ishte e drejt . pr apse po kritikoheshin neper gazetat tona ?
Edhe sikur te kasha pasur nje plan me te paramenduar, egzistonin disa gjera qe thjeshte nuk mund ti thoja ne ate kohe . vetem nje grusht njerzish dinin ne shkurt te vitit 1999 se sa e koreografuar me kujdes dhe sa fleksibile ishte diplomacia . Albright ishte pregaditur te takohej ball per ball me Sllobodan Millosheviqin , kur kercenimi me sulme ajrore te behej I vertet . natyrishte , kjo kerkonte qe shqiptaret te nenshkruanin, ndersa evropjanet te perkushtoheshin , me ne funde , per sulme ajrore. Ateher , dhe vetem ateher , diplomacia munde te triumfonte .
Albright ne fakte I beri dy telefonata, qe deri me sote nuk jane beret e ditura Millosheviqit, njeren para rambuellit dhe tjetren para bombardimeve. Per her te pare qe prej nisjes se fushates serbe ne Kosove ajo I ofroi te takohet me te.
Ky nuk ishte nje vendim I lehte. Gjate disa viteve Albright kishte krijuar mendimin se lideri serbe ishte shpirt keq dhe kishte lejuar qe ky mendim I saje te behej I ditur. Ne po ashtu e denim se Millosheviq do te perpiqej ta shfrytezonte kete takim per te forcuar poziten e vete ne vende.
Pavarsishte, nese kjo do te ishte e domosdoshme per arritjen e marrveshjes qe do te ndalonte luften ne Kosove dhe do te siguronte nje zgjidhje te qendrueshme Politike, ajo ishte e gatshme ta bente ate, pa marr parasyshe sa e pashijshme dhe e pakendshme ishte kjo pune dhe pa marr parasyshe se ma sa shum kritika do te ballafaqohej po qe se ky lajme do te dilte ne sheshe. Ne telefonaten e saje te pare, vetem pak para rambuellit, Albright e I tha Millosheviqit se ajo do te shkonte ne Bisedime, kur besonte se munde te arrihej nje zgjidhje paqesore dhe e ndershme qe do ta mbronte te drejtat e serbeve ajo kerkoi nga Millosheviqi qe delegacioni serbe ti jap instruksione fleksibile ne menyr qe te shmanget lufta e tmerrshme ndermjet NATO-se dhe Serbis.Millosheviqi ishte I sofistikuar si gjithnje, duke u betuar se Beogradi vetem deshironte ta mbronte serbet ne Kosove, dhe se njerzit e arsyeshem mund tu dalin ne krye ketyre problemeve. Nga fundi I Ramuellit, kryetari I serbis , Milan Millutinoviq kerkoi nga ajo qe ti telefonoi perseri Millosheviqit. Deri ateher , serbet dhe shqiptaret kishin rene ne dakort gati net e gjitha aspektet e marrveshjes politike, por , delegacioni serbe ende po refuzonte madje edhe te diskutonte Aneksin Ushtarak, ku parashihej plani per angazhimin e paqeruajtesve te NATO-se. ne takime Millutinoviqin, Albright kerkoi nga ai te filloj shqyrtimin e qeshtjes se paqeruajtesve te NATO-se. ai u be gjithnje e me I shqetsuar ne perseritjen JO-se , sepse kuptoj se shqiptaret heret a vone do ta nenshkruanin dhe se mundesia e sulmeve ajrore ishte reale. Perfundimishte, ai I tha asaj : Kjo eshte jashte mundesive te mija. Ju duhet te flisni me te. Ju lutem kjo po shendrrohet ne katastrofe per gjithe serbet. Pse nuk po I telefononi atije ne Beograd? Albright komunikoi me Millosheviqin per here te dyte, nderkohe qe bisedimet ne Rambuelli ishin ne zhvillim e siper. Gjate kesaj bisede, ajo I ofroi Presidenti Jugosllav qe te takoheshin ball per balle, duke thene se ne kete takim do te munde te diskutonin qeshtjen kritike te paqeruajtsve te NATO.se. ajo e sygjeroj kete takim te behet ne gjeneve pas perfundimit te conferences ne Rambuellit.
U zgjodhe Gjeneva ne menyrqe tem is te ipej pershtpja se perendimi po ftonte Millosheviqin dhe gjithashtu qe atij ti parandalohej kontrollimi I mediave, gje qe do tem und ta bente ne vendin e tije. Ai dukej I interesuar . Po , Gjenva do te ishte nje vende I mire, vendi I qete per tu takuar.ai ateher pyeti per agjenden e saje dhe per menyren se si do te takohej takimi . bisedat telefonike perfundoi me fjalet e Millosheviqit se Millutinoviqi ka shum fleksibilitet, se negociatoret duhet te vazhdojn punen ne Rambuellit, dhe se ata duhet te mbeten ne kontakt. Albright me nuk ndegjoj gje prej Millosheviqit. Albright qartazi sinjalizoj ne ate bised te shkurter se SHBA-te ishin te gatshme te jene fleksibil ne arritjen e marrveshjes. Serbet kishin marre kushtet kyqe ushtarake pak kohe pas fillimit te conferences dhe I kishin diskutuar ato gjeresishte me negociatoret tani shum kohe para se dokumenti te vihej edhe zyrtarishte ne qarkullim.
Vete Millosheviqi e dinte se ne do te ishim fleksibil lidhur me disa pika por, j one ato esencialet. Me te vertet, negociatoret tani kishin pregaditur disa modifikime per aneksin Ushtarak ne menyr qe ta benin angazhimin e paqeruajtsve te NATO-se , me te pranueshem per serbet: ne ishim te pregaditur te sigurojm se emir I tyre do te ishte neutral dhe qe vendosja e tyre te behej ne konsulta te aferta me ushtrin Serbe. Ne gjithashtu ishim te vullnetshem per te theksuar se angazhimi I NATO-se do te behej ne autoritetin e OKB.se, gje te cilen si serbet edhe Ruset kishin deshir ta theksonin.
Perfundimisht, per tI dhene Millosheviqit nje mbules ne shtepin e tije ne ishim te gastshem te negociojm edhe te ashtuquajteren Marrveshje per statusin e Forcave per tab ere te qart se vete serbet po autorizonin vendosjen e paqeruajtsve ne teritorin e tyre Sovran. Ne ate kohe asnje nga keto fakte nuk u be I ditur.por , Millosheviqi e dinte se ne po flisnim per te njejtin lloje operacioni qe ai me pare e kishte pranuar per marrveshjen paqesore ne Bosnje. Disa vezhgues kan theksuar se mungesa e fleksibilitetit ne formulimin e aneksit Ushtarak te pregaditur per Rambuellit u ben shkak per refuzimin e serbeve. Keto jan gjepura. Delegacioni serbe iu eshte dhene shume here se dokumenti ishte I Daytonit, te cilin ata e kishin pranuar per Bosnjen. Ne fakte ne I referoheshim aneksit me shaka si drafti I pare e pentagonit sepse ishte I shkruar ne je menyr qe parashihte gjithe autoritetin e mundshem per paqeruajtesin, te cilin avokatet e departamentit te Mbrojtjes do te mund ta endrronin.
Vazhdon......................
|
Modė Lineare
