Filozofët dhe filozofia

[Psikologu]

Të nderuar:
Duke e hapur ketë rubrikë kam qellimin që të postoj qdo herë për filozofët dhe filozofin në pergjithësi, qe nga koha e vjeter dhe deri në ditet tona, mirpo janë të mirë se ardhur të gjithë , qe të diskutojm në ketë temë dhe të afrohemi sa me shumë drejt njohurisë filozofike.
Së pari filloj me Sokratin një ndër filozofet më të nderuar nga ana ime.
Lexim të këndshem ju deshiroj të gjithve.


Sofistet dhe Sokrati

Filozofët e parë e përqëndruan vëmendjen mbi natyrën;
Sofistët dhe Sokrati e shpërngulën interesin e filozofisë në studimin e njeriut. Në vend të pyetjeve të mëdha kozmike reth parimeve të fundit të sendeve, filozofia filloi të preokupohet për qështjet që lidhen më direkt me sjelljen e njeriut. Ky kalim nga predominimi i qështjeve shkencore në qështjet bazë etike, shpjegohet pjesërisht me dështimin e parardhësve të Sokratit për të arritur në një koncept unik për kozmosin. Ishin dhënë interpretime jo të qëndrueshme për natyrën dhe nuk dukej ndonjë mënyrë për ti pajtuar ato.
Herakliti thoshte se natyra është e përbërë nga një pluralitet substancash dhe qdo gjë është në një proces të ndryshimit konstant ose të rrjedhës, ndërsa Parnemidi mbronte pikëpamjen e kundërt duke argumentuar se realiteti është një substancë e vetme statike është njëshi dhe lëvizja e ndryshimit janë iluzione që na jepen nga shqisat tona, të cilat kapin dukjen e sendeve.
Këto kontradikta kozmologjike sollën thjeshtë një lodhje intelektuale nga vlerësimet për të shmangur vështirësitë në zbërthimin e sekreteve të natyrës. Në vend të debateve reth teorive alternative të natyrës, filozofia u orientua tani drejt problemit të dijes njerëzore, duke pyetur nëse është e mundur për mendjen njerëzore të zbulojnë ndonjë të vërtetë universale.

Sofistët

Sofistët ishin filozofët, shkencëtarët, oratorët dhe mësuesit e parë endacak, të cilët u paraqitën në gjysmën e dytë të shekullit V p.e.s në Athinë, kurse më vonë në tërë Greqinë e vjetër. Ata ishin njerëz me dituri të gjërë të llojllojshme të cilët edukonin dhe arsimon qdo kënd që kishte mundësi t`ua paguante punën e tyre arsimore.
Hegeli për iluministët thotë se ishin iluministët (arsimuesit) e parë të popullit ne trevën e Europës. Ato dhanë kontribut të madhë për arsimimin e turmave të gjëra popullore dhe në ngritjen e vetëdijes politike të masave.
Me sofistët (dhe Sokratin) filloi periudha antropologjike në zhvillimin e filozofisë greke. Pikërisht sofistëve u takon merita për aktualizimin e qeshtjeve lidhur me njeriun, shtetin, të drejtën, moralin, lumturinë etj.
Sofistët nuk paraqitnin një shkollë të vetme unike, por dalloheshin sipas mendimeve dhe bindjeve të tyre.
Sofistët u bëne zëdhënës të mëdhenj të ndriqimit grek duke i detyruar athinasit të mernin në konsideratë se ose idetë dhe zakonet e tyre janë ngritur mbi të vërtetën ose ato janë thjeshtë mënyra konvencionale të të sjellurit.
Ata pyesnin: А është dallimi midis grekëve dhe barbarëve si dhe dallimi midis mjeshtërve dhe skllevërve i bazuar në prova apo thjeshtë në paragjykime.
Sofistët jo vetëm që kishin jetuar në vende të ndryshme me zakonet e tyre të ndryshme, por ata gjithashtu kishin grumbulluar një fond të gjërë informacioni bazuar në mbikqyrjen e shumë fakteve kulturore.
Njohuritë e tyre enciklopedike për kulturat e ndyshme i bënë ata skeptikë rreth mundësisë për të arritur ndonjë të vërtetë absolut, sipas së cilës shoqëria të mund të regulloj jetën e saj. Sofistët ishin në radhë të parë njerëz praktikë dhe rethanat në demokracinë athinase në kohën e sundimit të Perikliut ishin të tilla ku aftësitë praktike mund të viheshin në përdorim shpejtë. Ishin interesat dhe aftësitë e tyre në prozë dhe gramatikë si dhe aftësitë e tyre në diskutime të cilat i bënë ata të jenë të vetmit të përshtatshëm për skenën e kohës. Nën sundimin e Perikliut, aristokracia ishte zëvendësuar me demokracinë dhe kjo ka patur efekt në interpretimin e jetës politike në Athinë duke tërhequr qytetarët e lirë në diskutime politike dhe duke i bërë ata të përshtatshëm për të udhëhequr.
Edukimi i vjetër aristokratik nuk kishte përgatitur njerëz për kushtet e reja të jetës demokratike, sepse ky edukim kishte qenë i bazuar në pjesën më të madhe në traditën familjare. Sofistët hynë në këtë vakum kulturor dhe me interesat e tyre praktike për të dhënë mësime plotësuan një nevojë urgjente. Ajo që i bëri ata mjaft të kërkuar ishte se ata shpallën mbi të gjitha se do t`u mësojë artin e retorikës, artin e të folurit në mënyrë bindës
Fuqia e të folurit në mënyrë bindëse ishte bërë një nevojë politike në Athinën demokratike për secilin që shpresonte të ngrihej në nivelin e udhëheqësit. Reputacioni i sofistëve në fillim ishte shumë i favorshëm. Ata bënë një shpërblim të madh duke i mësuar njerëzit të paraqisnin idetë e tyre qartë dhe në mënyrë bindëse. E folura qartë dhe fuqia bindëse ishin veqanërisht të domosdoshme në një asamble popullore, ku do të ishte shkatërues lejmi i debatit midis folësve të papërgatitur, të cilët nuk mund as të paraqisnin idetë e tyre në mënyrë efektive, dhe as të zbulonin gabimet në argumentet e kundërshtarëve. Por retorika u bë si një thikë e cila përdoret për mirë ose për keq, për të prerë bukë ose për të vrarë. Ai që do të zotëroj fuqinë e aftësisë bindëse mund të përdor këtë fuqi ose të zgjidhë një problem të vështirë dhe duke rezistuar psikologjikisht, të arrij në një ide më të mirë, por mund ta përdorë nga ana tjetër, për të imponuar një ide për të cilën ai ka një interes të veqantë, ku mirësia e brendshme e të cilës është e diskutueshme. Kalmi nga njëri përdorim i retorikës tek tjetri, ishte lehtësuar shumë nga skepticizmi i brendshëm i sofistëve. Ishte skepticizmi dhe relativizmi i tyre që i bëri të dyshimtë. Asnjë nuk mund të kritikoj ata për pregatitjen e juristëve të aftë, për të argumentuar të dy anët e një rasti.
Sigurisht, një person meriton të ketë mbrojtësin e tij për të përballur me sa më shumë aftësi akuzat që bëhen kundër tij. Për sa kohë arti i të folurit bindës është i lidhur me gjetjen e së vërtetës nuk ka asnjë ankim për sofistët. Por, kur ata e shihnin të vërtetën si një qështje relative, ishte e pashmangshme që ata të akuzohen se po i mësonin të rinjtë se si të bënin që një rast i keq të dukej i mirë ose që një padrejtësi të dukej e drejtë.
Tre sofistët më të shquar, të cilët e zhvilluan aktivitetin e tyre në Athinë gjatë shekullit të V p.e.s janë:
Protagora, Gorgjiu dhe Trasimaku.

Protagora

Protagora ishte i pari sofist grek më i famshëm, më i vjetri dhe më me influencë në shumë drejtime. Fuqia e tij oratorike i ka fascinuar dëgjuesit, të cilët në ndikim të tij ishin si të magjepsur. Filozofia e Protagorës është antropologjike, sensualiste, relativiste dhe pragmatike.
Kryemendimi i Protagorës është se “njeriu është masa e atyre që ekzistojnë se ekzistojnë, kurse të atyre që nuk ekzistojnë se nuk ekzistojnë. Jashtë njeriut dhe pavarësisht nga ai, asgjë nuk mund të njihet, të vlerësohet, e as të ekzistojë”. Thelbi i sensualizmit të Protagorës qëndron në pohimin se shqisat dhe përvoja janë burimet kryesore të njohjes së botës dhe të gjësendeve. “Gjësendet janë të tilla qfarë na duket se janë”-thotë Protagora duke shprehur besimin e tij të plotë në aftësinë njohëse të shqisave të njeriut.
Filozofia senzualiste e Protagorës është e lidhur me pragmatizmin e saj. Sipas Protagorës çdo gjykim është relativ dhe pragmatik.
Kur e pyetën Protagorën se cili gjykim duhet ta konsiderojë të vërtetën, ai u përgjigj: Atë gjykim ose atë ligj i cili është i dobishëm. Kështu sipas Protagorës dobia është kriter i vërtetësisë, i mirësisë, i bukurisë etj.
Protagora u mor edhe me qështjen e ekzistencës së Zotit. Sipas tij për Zotin nuk mund të thuhet se ekziston, e as se Zoti nuk ekziston. Qështja është shumë e ndërlikuar, kurse jeta e njeriut është e shkurtër për tu përgjigjur se a ekziston apo nuk ekziston Zoti. Me këtë Protagora u akuzua për ateizëm.

Gorgjiu

Gorgjiu erdhi në Athinë nga Sicilia si ambasador nga qyteti i tij i lindjes Leontini në vitin 427 p.e.s. Gorgjiu ka qenë një sofist i famshëm dhe orator i shkëlqyeshëm. Është autor i veprës “Për natyrën ose mbi të paqenët”.
Në këtë vepër Gorgjiu shtroi teza të kundërta me ato të aleatëve. Tri tezat e tij të njohura për qenien janë: (1)”asgjë nuk ekziston”, (2) “edhe nëse ekziston ndonjë gjë ajo nuk mund të njihet dhe kuptohet” dhe (3) “edhe nëse ekziston ndonjë gjë edhe kjo nëse mund të njihet dhe kuptohet ajo nuk mund të shprehet dot”.
Sado që këto duken disi të quditshme, mirëpo me anë të këtyre tezave Gorgjiu vuri në pah vështirësitë që shfaqen gjatë njohjes. Këto kanë të bëjnë me faktin, se qenia dhe mendimi, objektiva dhe subjektiva janë gjëra të ndryshme.
Njëherit këto tri teza sugjerojnë relativizmin dhe antidogmatizmin, se asnjë pohim apo asgjë nuk është aq e sigurtë, saqë të mund të pohojmë në mënyrë kategorike. Në etikë Gorgjiu ishte relativist. Se a është diqka e mirë ose e keqe varet nga rethanat, vendi dhe koha.

Trasimaku

Trasimaku në veprën “Republika” është portretizuar si sofist që pohon se padrejtësia është më e parapëlqyer se sa jeta në drejtësi. Ai nuk e shikonte padrejtësinë si një defekt të karakterit. Përkundrazi, Trasimaku, e konsideronte personin e padrejtë si person pozitivisht superior në karakter dhe në inteligjencë. Në të vërtetë, ai ka thënë se padrejtësia paguan jo vetëm në nivelin e dobët të një hajduti xhepash, megjithëse edhe në këtë nivel ka një përfitim, por veqanërisht në rastin e atyre që e perfeksionojnë padrejtësinë dhe bëhen zotër të qyteteve dhe kombeve. Drejtësia, thotë ai, është ndjekur vazhdimisht dhe të qon në dobësi. Trasimaku thotë se njeriu duhet të ndjekë në agresivitet interesat e tij në një formë virtualisht të pakufizuar të vetëshpalljes. Ai e shikonte drejtësinë si të ishte në interes të të fortit dhe besonte se “forca ka të drejtë”. Ligjet, thoshte ai, janë nga grupet sunduese për interesat e tyre. Këto ligje përcaktojnë se qfarë është e drejtë. Në të gjitha shtetet e drejta ka te njejtin kuptim sepse e drejta është në interes të grupit që është në pushtet. Kështu, Trasimaku thotë se “konkluzioni kryesor është se e drejta është kudo e njejtë-interesi i grupit më të fortë”


Sokrati


Sokrati është një nga kritikuesit më të mprehtë të sofistëve. Identifikimi i Sokratit me sofistët, pjesërisht ka ardhur nga fakti se Sokrati ka përdorur analizën e pamëshirshme për qdo subjekt, teknikë kjo gjithashtu e përdorur nga sofistët. Por midis Sokratit dhe sofistëve ka një dallim kryesor. Sofistët treguan se argumente njëlloj të bazuar mund të jepen për secilën anë të një qështjeje.
Ata ishin skeptik dhe dyshonin nëse mund të ketë ndonjë dije të sigurt ose të besueshme. Për më tepër, ata konkludonin se përderisa gjitha dijet janë relative atëherë edhe idetë dhe idealet morale janë gjithashtu relative.
Sokrati nga ana tjetër kishte një motivim të ndryshëm për argumentet e tij të qëndrueshme. Ai besonte në arritjen e së vërtetës dhe e konsideronte gjetjen e bazave të një dijeje të qëndrueshme dhe të sigurtë si misionin etj.
Ai gjithashtu përpiqej të zbatonte bazat për një jetë më të mirë. Duke zbatuar misionin e tij, Sokrati formuloi një metodë për arritjen e të vërtetës, duke e lidhur dijen me veprimtarinë në një mënyrë të tillë me njëra tjetrën saqë për të, të argumentosh njohjen e së mirës, është të veprosh mirë sepse dija është virtyt. Ndryshe nga sofistët Sokrati u muar me argumentimet në dialektikë jo për të shkatëruar të vërtetën ose për të zhvilluar aftësitë pragmatike midis juristëve dhe politikanëve, por për të arritur konceptet krijuese të së vërtetës dhe të mirës.


Jeta e Sokratit

Rallë mund të gjendet një vend dhe një kohë kaq e pasur me njerëz gjenialë, sesa Athina në kohën kur lindi Sokrati. Sokrati u lind në Athinë në vitin 470 p.e.s dhe është një ndër figurat më interesante dhe më atraktive në historinë e filozofisë së lashtë greke. Ishte me origjinë të thjeshtë-nëna e Sokratit ishte amvise,kurse i ati gurskalitës. Sokrati ishte autodidakt dhe u aftësua dhe u ngrit në nivel të një filozofie falë punës së tij vetanake.
Por megjithëse Sokrati u rrit në një periudhë të artë, në vitet e tij të fundit atij iu desht të shihte mundjen e Athinës në luftë dhe ta mbyllte jetën e tij në burg në vitin 399 p.e.s në moshën 71 vjeqare. Sokrati është i vetmi që nuk ka shkruar as edhe një resht (asnjë vepër). Megjithatë ai është filozofi që ka ushtruar ndikim më të fuqishëm përgjatë shekujve. Shumica e atyre që ne dime për të, ka qenë ruajtur nga tre bashkohës të rinj të tij, Aristoteli, Platoni dhe Ksenofoni.
Nga këto burime del se Sokrati ka qenë një gjeni, i cili përveq një arsyetimi të jashtëzakonshëm dhe rigoroz, zotëronte edhe një ngrohtësi personale dhe një ndjenjë humori. Ai ka pasur një trup të fortë dhe zotëronte një fuqi të madhe fizike. Në komedinë e tij, Aristofani e përshkruan Sokratin si një shpezë shtëpiake që të bën për të qeshur me zakonet e tij të rrotullimit të syve, duke u referuar me këtë nxënësve të tij dhe dyqanit të mendimit.
Ndërsa nga Ksenofoni na vjen portreti i një ushtari besnik, i cili kishte një pasion për diskutime rreth bazave të moralit dhe i cili në mënyrë të paevitueshme tërhiqte të rinjtë të kërkonin këshillën e tij. Platoni e konfirmon portretin e Ksenofonit dhe shton se Sokrati ishte një njeri me ndenjë të lartë detyre dhe me një pastërti morale absolutiste. Në veprën “Simpoziumi” Platoni tregon se si Alkibadi, një i ri mesatar përpiqej të fitonte simpatinë e Sokratit duke sajuar mënyra të ndryshme për të qëndruar me të. Por thotë Alkibadi:”asnjëherë nuk ndodhi një gjë e tillë”; ai thjeshtë mund të bisedonte me mua në mënyrën e tij të zakonshme dhe kur e kisht harxhuar ditën me mua, më linte e vazhdonte me rrugën e tij. Gjatë fushatave ushtarake Sokrati mund të ecte pa ngrënë më shumë se qdo njeri tjetër dhe ndërsa të tjerët mbështeteshin me mandeke kundër të ftohtit të ashpër të dimrit, Sokrati ecte jashtë në dimër duke mbajtur një pallto që e kishte zakon të vishte dhe ai ecte mbi akull më lehtë pa këpucë, se sa të tjerët me këpucë-thotë Alkibadi. Sokrati ishte në gjendje të përballonte një përqëndrim ekstrem. Gjatë një fushate ushtarake ai qëndroi në një meditim të thellë për një ditë e një natë të tërë, derisa erdhi agimi dhe lindi dielli, pastaj ai u largua pasi bëri një lutje për diellin.Ky mbase ka qenë rasti me anën e të cilit ai provonte atë që ai e quante vazhdim i misionin të profetit mbi jetën morale të bashkëkohësve të tij.Ai gjithmonë merrte mesazhe apo paralajmërime nga një zë misterioz ose nga si e quante ai- demonii i tij.
Megjithëse kjo shenjë mbinatyrore ka përshkruar mendimet e tij që nga fëmijëria e hershme, kjo të sygjeron më shumë se qdo gjë tjetër, sensibilitetin e Sokratit si një vegimtar, veqanërisht ndjeshmërinë e tij për cilësitë morale të veprimeve njerëzore të cilat e bëjnë jetën e vlefshme për ta jetuar. Ai duhet të ketë qenë i familjarizuar me shkencat natyrore të filozofëve të hershëm jonianë dhe anaksakgorësve, sadoqë te vepre Apologjia ai thotë se “e vërteta e thjeshtë është se,” o Athinas, se unë nuk kam të bëj fare me spekulimet fizike”. Ngjarja më e rëndësishme që konfirmoi misioni I tij si një filozof moral ishte përgjigja e Orakullit të Delfit. Kur Kerofani pyeti Orakullin nëse gjendej ndonjë person I gjallë që të ishte më i zgjuar se Sokrati, Orakulli u përgjigj se nuk gjendej. Sokrati interpretoi këtë përgjigje duke thënë se ai ishte më i zgjuar sepse ai e kuptoi dhe e pranoi injorancën e vet. Në këtë mënyrë, Sokrati kishte për qëllim, në kërkimet e tij, që të triumfonte e vërteta dhe dituria.

Sokrati si një filozof

Pasi që Sokrati nuk ka shkrimet e tija, sot ka disa mosmarëveshje se qfarë idesh filozofike mud ti atribohen atij në të vërtetë. Burimet tona më të gjëra për idetë e tij janë dialoget e Platonit, në të cilat ai ishte veqanërisht në dialogjet e hershme, personazhi kryesor.
Por qështja kryesore është nëse Platoni është këtu për të sqaruar se si mendonte Sokrati, apo shprehte idetë e tij nëpërmjet figurës së Sokratit.
Disa argumentojnë se Sokrati i gjetur në dialogjet e Platonit është historikisht Sokrati i vërtetë.
Nga ana tjetër Aristoteli bën një dallim midis kontributit filozofik të dhënë nga Sokrati dhe atij të dhënë nga Platoni. Sokrati, sipas Aristotetlit ka merita për “argumentimet induktive dhe për përkufizimet univerzale”, ndërsa Platoni atij i atribon zhvillimin e teorisë së formave, nocionin e ideve ose forma univerzale, që ekzistojnë pavarësisht nga sendet e veqanta që ato personifikojnë. Argumentimi, se kush e zhvilloi teorinë e formave në pjesën më të madhe ka përfunduar. Derisa vetë Aristoteli ka qenë veqanërisht i interesuar në këtë temë, duke e diskutuar atë gjatë me Platonin në Akademi, duket e arsyeshme të mendohet që dallimi I tij, midis ideve të Sokratit dhe të Platonit është i saktë. Në të njejtën kohë, disa nga katalogjet e hershme janë përshkrime të qarta dhe të sakta të mendimeve të vetë Sokratit, si në rastin e Apologjisë dhe Euthifro.
Mbi këtë bazë, Sokrati është pare si një filozof origjinal i cili zhvilloi një metodë të re të kërkimeve intelektuale.
Që Sokrati të ishte I sukseshëm në kapërcimin e relativizmit dhe të skepticizmit të sofistëve, ai duhej të zbulonte disa themele të palëvizshme, mbi të cilat të ndërtohej kalaja e diturisë.
Këto themele Sokrati I zbuloi jo në faktet e botës jashtë njeriut, por brenda njeriut. Bota e brendshme e njeriut, thotë Sokrati, është vendi i një aktiviteti unik, vendi I aktivitetit njohës i cili udhëheq aktivitetin praktik.
Për të përshkruar këtë aktivitet Sokrati krijoi konceptin e shpirtit të psiqikës.
Për të shpitri nuk është ndonjë dhunti e veqantë, as ndonjë llojë i veqantë substance, por është deri në një farë shkalle kapacitet për inteligjencë dhe karakter. Sokrati më vonë përshkroi se qka kuptonte me shpirt si “diçka brenda nesh në bazë të së cilës ne jemi të përcaktuar, të zgjuar ose budallenj, të mire ose të këqij ”.
Duke e përshkruar atë me këto terma, Sokrati identifikoi shpirtin me fuqitë normale të inteligjencës dhe të karakterit, në vend që ta identifikonte me ndonjë substance mbinatyrore. Shpirti është struktura e personalitetit. Sado që për Sokratin, shpirti nuk ishte një send, ai mund të thoshte që qëllimi më i madhë i njeriut duhet të ishte kujdesi përkatës për shpirtin sa më të mire që të ishte e mundur. Pika e patundshme në këtë konceptim të shpirtit ishte, për Sokratin, ndërgjegjësimi i vetëdijshëm i njeriut se qfarë kuptimi kanë disa fjalë për të. Të dish se disa gjëra kundërshtojnë disa të tjera, që drejtësia nuk mund të ketë për qëllim të dëmtojë të tjerët, paraqet për Sokratin një shembull tipik të një lloj njohjeje të shpirtit, që mund të arrihet pikërisht duke përdorur fuqinë e tij. Të veprosh në kundërshtim me këtë njohje, të dëmtosh të tjerët edhe kur dihet që një sjellje e tillë është në kundërshtim me njohjen e tij të drejtësisë është të ushtrosh dhunë mbi natyrën e tyre si një qenie njerëzore. Sokrati ishte i sigurtë që njerëzit mund të arrinin njohjen e vërtetë dhe të besuseshme dhe se vetëm një njohje e tillë mund të ishte baza e vërtetë e moralit.
Detyra e tij e pare kryesore ishte pra, të sqaronte veten dhe pasuesit e tij se si arihej njohja e besueshme.

Metoda Sokratike

Sokrati ishte i bindur që rruga më e sigurtë për të arritur njohjen e besueshme ishte nëpërmjet praktikimit të bashkëbisedimit të rregullt, duke vepruar si një mumi intelektuale, një metodë që ai e quajti dialektikë.
Sokrati për zhvillimin dhe mishërimin me idetë e tij zbatoi metodë të veqantë e cila në historinë e filozofisë njihet si metoda sokratike.
Metoda sokratike përbëhet nga dy pjesë apo faza nga ironia dhe nga majeutika. Ironia sokratike është një veprim metodik, i cili mbështetet në ndjekjen e mendimit, parashikimit të pyetjeve të bashkëbiseduesi të deklarohet se nuk është dakord me vetveten aq sa edhe ai vetë nuk di më se qfarë kishte menduar. Ironia sokratike është pra zbulim i mosdijes, përkatësisht qëllimi i ironisë është që tia bëj me dije bashkëbiseduesit se mendimet e tij janë të mangëta, të njëanshme. Në të vërtetë ironia sokratike është një induksion. Përmes fazës së dytë majeutikës, Sokrati te bashkëbiseduesi ndikonte të zgjohej ndjenja e së vërtetës, përkatësisht bashkëbiseduesi të nxjer përfundime të sakta. Majeutika është një definicion, përkufizim, deduksion përkatësisht “art i të lindurit”. Sokrati thoshte se ai ushtronte të njejtin profesion sikurse nëna e tij, ka ndihmuar që të lindin fëmijë, Sokrati ka ndihmuar që të lindin shpirtëra, të lind ndjenja e së vërtetës. Sokrati nga nxënësit e tij kërkonte para së gjithash nuhatje për të vërtetën. Thënia e njohur e Sokratit:”Unë di se nuk di asgjë” është një kërkesë për një të vërtetë më të lartë, e jo për të vërtetën në vetvete.


Filozofia morale

Sokrati tërë filozofinë e tij ia kushtoi njohjes së njeriut dhe marrëdhënieve ndërnjerëzore, si miqësisë, dashurisë, mirësisë, trimërisë, guximit, urtësisë, drejtësisë, të mires, maturisë, kënaqësisë etj.
Sokrati me këtë filozofisë së vetë ia dha orientimin antropologjik. Duke e pasur parasysh këtë orientim antropologjik mendimtari i njohur romak, Ciceroni thotë se Sokrati e zbriti filozofinë nga qielli dhe e vendosi mbi tokë. Për Sokratin, dituria dhe virtyti ishin e njejta gjë. Në qoftë se virtyti kishte të bënte me “bërjen e shpirtit sa më të mirë që ishte e mundur” së pari është e nevojshme ta dijmë se qfarë e bën shpirtin të mirë. Virtyti dhe dituria janë pra të lidhur ngushtë. AiiI identifikoi të dyja duke thënë se që të njohës të mirën do të thotë të bësh të mirën dhe se dituria është virtyt. Duke identifikuar diturinë dhe virtytin, Sokrati gjithashtu thoshte se vesi ose ligësia janë mungesë e diturisë. Ashtu si dituria është virtyt, ashtu edhe vesi është injorancë. Të barazosh virtytin me diturinë dhe vesin me injorancën mund të duket se bie në kontradiktë me experience më elementare të qenieve njerëzore. Kuptimi ynë i përbashkët na trgon se më shpesh jepemi pas gjërave që ne i dime që janë të gabuara kështu që bërja e gabimit për ne është një veprim i paramenduar dhe i vullnetshëm. Sokrati do të kishte qenë i gatshëm të pranonte që njerëzit kryejnë veprime që mund të quhen ligësi. Kur dikush kryen një veprim të keq, thotë Sokrati, ai gjithmonë e bën atë duke menduar që ai veprim është i mirë në një farë mënyre.
Një nga pyetjet në filozofinë morale të Sokratit ka qenë:
Si duhet jetuar sipas parimeve të së mirës?. Sokrati ishte i pari që mbeti i habitur nga detyrimet që ka qenia njerëzore për ta drejtuar jetën e vet, për ti drejtuar veprimet drejt së mirës. Kur një njeri sipas Sokratit vepron, ai është i prirë të arrij diqka të cilën e sheh si të mirë. Mirëpo ndodh të lind e keqja e cila sipas Sokratit rrjedh nga fakti se njeriu gabohet me qështjen e së mirës.
E keqja vjen nga padija. Pra, sipas Sokratit, ne bëjmë të këqija vetëm për shkak të paditurisë, dhe nëse ne dëshirojmë të zbulojmë paditurinë dhe të njohim të vërtetën dhe të zhvillojmë te vetja kërkesën për të vërtetën duhet të fillojmë me veten tonë. Prej këtij rrjedh edhe maksima e famshme e Sokratit:”Njeri, njihe vetëm vetveten tënde”. Të njohim veten tone, do të thotë të zbulojmë te tek ajo jo vetëm rrënjën më të thellë të ndjenjës për të vërtetën, e zbulojmë edhe padijen tone. Pra, qëllimi i njohjes së vetvetes është që njeriu të bëhet i vetëdijshëm për mosdijen e vet, të bëhet përpjekje që kjo mosdije të kapërcehet e të zëvendësohet me dituri të vërteta, të zhvillohet ndjenja e së vërtetës te njeriu.
Për të zbuluar të mirën e vërtetë, sipas Sokratit është i domosdoshëm një transformim i brendshëm, pasi padituria prej së cilës rrjedh një veprim i keq, nuk është një padituri objektive. Ajo është një paaftësi e brendshme. Të njohësh të vërtetën e mire është në vetvete edhe një veprim moral, sepse ndjenja për të vërtetën është vet morali.

Gjyqi dhe vdekja e Sokratit

I bindur se kujdesi për shpirtin njerëzor duhej të ishte qëllimi më i madh për njeriun, Sokrati harxhoi shumicën e kohës së vet duke shqyrtuar jetën e vet dhe jetën e mendimet e bashkëkohësve të tij athinas.
Gjatë kohës që në Athinë ishte një demokraci e sigurtë dhe e fuqishme në Perikliun, Sokrati mund të vazhdonte karierën e tij si një zekth pa ndonjë kundërshtim serioz.
Zhvillimi i aftësive dialektike midis të rinjëve nga familjet e shquara, aftësimi i tyre në ngritjen e qështjeve kërkuese rreth zakoneve të moralit, të fesë dhe të sjelljes politike shtuan shumë shpejtë dyshimet për Sokratin, por veprimet e tij nuk ishin konsideruar si një rrezik i qartë dhe aktual, derisa athinasit ishin në luftë me spartanët.
Një seri ngjarjesh të lidhur me këtë luftë quan eventualisht në gjykimin dhe dënimin e Sokratit. Një ngjarje ishte veprimi tradhtar i Alkbiadit, për të cilin athinasit e dinin se ai ishte nxënës i Sokratit. Alkibadi aktualisht kishte shkuar në Spartë dhe i kishte dhënë këshilla të vlefshme spartanëve në luftën e tyre me athinasit. Në mënyrë të pavitueshme, shumë athinas nxorrën përfundimin se Sokrati, në një farë mënyre, duhet të ishte i përgjegjshëm për atë qka Alkibadi kishte bërë. Më tej, Sokrati u gjend në mosmarëveshje serioze me Komitetin e Senatit të të Pesëqindëve, ku ai ishte anëtar. Në fillim komiteti i rezistoi kësaj, duke i mbrojtur nga quajtja si dhunues të procedurave të rregullta të konstitucioneve.
Por, kur paditë kërcënuan se do të shtonin emrat e anëtarëve të Komitetit në listën e gjeneralëve, vetëm Sokrati i qëndroi mendimit të tij, ndërsa pjesa tjetër e Komitetit kapitulloi. Gjeneralët u gjendën fajtor dhe gjashtë prej tyre, të cilët ishin në arrest u dënuan menjëherë me vdekje. Kjo ndodhi në 406 p.e.s dhe në 404 p.e.s. Me rënien e Athinës, Sokrati edhe njëherë u gjend në opozitë me një grup të rrezikshëm. Sokrati duke gjurmuar pas të vërtetës morale dhe ekzistencës së vet i dha kuptim etik. Kur u bë i famshëm, pushteti i Athinës e akuzoi se ai e prishte rininë. Edhe pse e vërteta ishte se Sokrati vinte gjithqka në dyshim: të drejtën e shtetit, autoritetin, fenë etj. Gjyqi athinas Sokratin e dënoi me vdekje. Mirëpo, në kohën ishte i dënuar në burg me vdekje, nxënësit e tij e organizojnë arratisjen e tij. Sokrati edhe pse dënimin e tij e quan të padrejtë, ai nuk ikën nga burgu. Sokrati mendonte se kishte qenë i dobishëm dhe se shteti përkundrazi duhej ta shpërblente. Nëse do arratisej nga burgu, do të mohonte gjithçka që u kishte mësuar të tjerëve. Sokrati edhe pse e dinte se ishte i dënuar padrejtësisht, përkundrazi i arsyetonte ligjet e shtetit. Ai ka thënë “ligjet janë babai dhe nëna ime”. Sokrati do të qëndroj në burg dhe do të pësoj dënimin ku e piu helmin dhe vdiq në moshën 70 vjeq.

[Psikologu]

ARISTOTELI

ARISTOTELI , filozof grek (384-322 p.e.r.). Lindi në Stagirë të Trakisë, nxënës i Platonit. Me ftesën e mbretit të Maqedonisë Filipit bëhet mësues dhe edukator i Aleksandrit (që më vonë u quajt i Madh). Në kohën kur Aleksandri filloi pushtimet e veta jashtë Evropës, Aristoteli u kthye në
Athinë dhe këtu, duke ligjëruar në Lice, shkroi veprat kryesore të tij. Është themelues i shkollës peripatetike në Athinë. I akuzuar për ateizëm ikën nga Athina në Haleks («që athinasit për herë të dytë të mos e fyejnë filozofinë»), ku së shpejti edhe vdes.
Aristoteli hyn në radhën e filozofëve më të mëdhenj të të gjitha kohëve. Është mendja sintetike më e rëndësishme dhe në përgjithësi gjeniu më i gjithanshëm i antikës. Duke rishqyrtuar në mënyrë kritike filozofinë e mësuesit të vet Platonit, ai sistematikisht zhvilloi në një sërë veprash kapitale filozofinë e re origjinale dhe grumbulloi njëkohësisht në mënyrë enciklopedike të gjitha rezultatet e rëndësishme të filozofisë së vjetër greke dhe të shkencave të veqanta. Të gjitha fushat deri atëherë të njohura si dhe një sërë fushash të reja të aktivitetit mendor dhe të njohurive njerëzore të disiplinave filozofike (logjika, metafizika, fizika, psikologjia, etika, politika, astronomia, meteorologjia, zoologjia, poetika e tjera) janë objekt i hulumtimeve gjeniale të Aristotelit.

Logjika e Aristotelit me disa teza të veta themelore ka ruajtur vlerën e vet dhe deri sot ajo merret si model për themelimin e logjikës elemetare, kështu që edhe Kanti mundi të vërtetonte se si logjika e Aristotelit mori një formë aq të përsosur saqë pas saj nuk ka mundur të bëjë një hap përpara, as nuk ka qenë e detyruar të bëjë një hap prapa. Logjika e tij, në radhë të parë, shqyrton qështjet lidhur me nocionet, gjykimet (deklaratat, fjalitë), përfundimet dhe argumentet.

Nocionet janë esencë ose formë e sendit, njohja e të cilit është qëllim themelor i të menduarit. Nocionet më të larta të gjinisë, që përfshijnë në vëte të gjitha nocionet tjera janë kategoritë. Kategori të tilla, sipas Aristotelit ka dhjetë: substanca, kuantiteti, kualiteti, relacioni, vendi, koha, pozita, posedimi, veprimi dhe durimi. Në veprat logjike të Aristotelit (të grumbulluara më vonë nga nxënësit e tij me titull Organon) janë shqyrtuar hollësisht dhe jashtëzakonisht në mënyrë ekzakte edhe disa probleme logjike fundamentale si janë parimet e të menduarit, induksioni dhe deduksioni, përkufizimi, teoria e silogjizmave, argumentimi, gabimet logjike etj.
Aristoteli konsideron se ekzistojnë tri parime të përgjitshme të të menduarit: Parimi i identitetit, parimi i kontradiksionit dhe parimi i përjashtimit të së tretës. Kushdo që dëshiron të mendojë në mënyrë konsekuente nuk mund të mendojë në kundërshtim me kuptimin e këtyre tri parimeve, sepse këto nuk janë farë zbulimesh rasti, por vlejnë për vetë njëmendësinë. Përveq shpjegimit të hollësishëm të teori-së së silogjizmit kategorik-asertorik (qka konsiderohet kontribut më i madh i tij në logjikë), në veprat e tij e gjejmë edhe logjikën shumë të ndërlikuar modale si dhe fillimet e shumë teorive logjike të mëvonshme.
Dhe ndonëse Aristoteli në themel përpunoi parimet e logjikës rreptësisht formale, prapëseprapë ai nuk i ndau në mënyrë abstrakte format e të menduarit të logjikshëm dhe të drejtë nga vetë qenia. Për të p.sh. edhe kategoritë janë jo vetëm predikatet më të përgjithshme të të menduarit por njëkohësisht edhe përcaktimet më të përgjithshme të qdo gjëje ekzistuese. Logjika për Aristotelin nuk është ndonjë qëllim i vetvetes dhe nuk merret me abstraksione boshe, me forma «të kulluara» të mendimit, por niset nga sendi real dhe e studion ashtu si shprehet në të menduarit. Lidhur me ketë, Aristoteli në Hermeneutikë tregon se theniet e gjykimit janë në raport të njëjtë sikurse sendet në njëmendësi, kështu që lidhja e nocioneve është tregues i lidhjeve të vetë sendeve.

Ndonëse fillimet e logjikës, madje edhe të zgjidhjes së qështjeve të caktuara logjike mund ti kërkojmë edhe te Sokrati e Platoni, prapëseprapë, Aristoteli përgjithësisht konsiderohet themelues i logjikës si disiplinë e veqantë. «Filozofia e parë» (ose më vonë e quajtur metafizikë për arsye se në përmbledhjen e veprave të tij është «pas fizikës») studion parimet e fundme, më të larta dhe më të përgjithshme të qdo gjëje ekzistuese, andaj është mësim mbi shkakun e parë, mbi qenien në përgjithësi. Shkencat e veqanta studiojnë aspektin e caktuar të qënies, por jo edhe qenien në vetvete. Prandaj, sipas Aristotelit, duhet të ekzistojë shkenca e cila duhet të merret me parimet që janë themel për tërë kuptimin dhe njohjen e të gjitha përcaktimeve të veqanta.
Pikërisht këto parime i studion metafizika ose filozofia e parë, kështu që objekt i saj i studimit është materia, forma, shkaku i lëvizjes, qëllimi i ekzistimit e të tjera. Kjo disiplinë është njëkohësisht edhe më e vështira, sepse është më abstraktja, por me vetë këtë fakt ajo është edhe shkenca më ekzakte. Shumë teza metafizike të Aristotelit provojnë tendencën realiste-materialiste me të cilën iu kundërvu botës së ideve të Platonit, duke konsideruar se idetë janë imanente për vetë sendet dhe jo modele transcendentale të sendeve.

Me një varg argumentesh bindëse dhe spirituoze Aristoteli në përgjithësi i hedhë poshtë bazat e doktrinës së Platonit mbi idetë. Do të duhej të kishte më shumë ide sesa sënde të veqanta meqë do të duhej të ekzistonin idetë edhe mbi marrëdhëniet e tyre; do të duhej të ekzistonin idetë e drobitjes, kurse kjo është në kundërshtim me vetë përkufizimin e idesë; si mund të ekzistojë veqmas substanca dhe ajo nga e cila përbëhet substanca; në qoftë se në të gjitha idetë qëndron burimi i lëvizjes, atëherë edhe ato lëvizin, ndërsa nëse nuk lëvizin, prej nga atëherë lëvizja e të tjera.
Në njëmendësi, sipas Aristotelit, ekzistojnë vetëm sendet e veqanta, vetëm këto përbëjnë substancën e parë. E përgjithshmja nuk ekziston pranë ose mbi sendet por në to. Nocionet e përgjithshme (gjenerike), që shprehin cilësitë e përbashkëta të sendeve të veqanta vetëm janë substanca të rendit të dytë. Mirëpo edhe e veqanta ekziston pikërisht aq sa realizohet në të e përgjithshmja. Sepse në qoftë se përveq sendeve të veqanta nuk ekziston kurrgjë, atëherë nuk ekziston asgjë që do të mund të arrihej vetëm me njohje, por tërë kuptimi do të varej nga perceptimi ndijor. Dhe ne në mënyrë ndijore njëmend, për shembull,. nuk vërejmë se ekziston ndonjë shtëpi në përgjithësi pranë shtëpive të veqanta.
Mirëpo sendet e veqanta megjithatë manifestojnë unitetin e tyre, dhe kategoritë e mendjes, të cilat tregojnë për këtë, njëkohësisht reflektojnë raportet objektive të vetë sendeve. Substanca bën unitetin e të veqantes dhe të përgjithshmes dhe së këtejmi (në «Metafizikë» 1,3) ajo «përse» reduktohet në nocion, sepse ajo që është vetëm është ngaqë në të realizohet e përgjithshmja. Mirëpo për ta njohur të veqanten dhe për të folur për të mendueshëm, nevojitet të theksohen katër shkaqe: materia, forma, shkaku i lëvizjes dhe qëllimi.
Forma (morfë) me materien e pazhdukur (hyle) përbëjnë tërë ekzistimin. Ndërkaq, materia e pa kurrfarë forme nuk ekziston në njëmendësi (por vetëm në mendime). Qëllimisht lëvizja paraqitet në faktin se forma zhvillohet gjithnjë më shumë në llogari të materiales, deri te mbarimi në «formë të formës», në të menduarit e kulluar që ka vetëm veten për objekt të vet. Materia e pacaktuar është vetëm mundësi e sendit, potencialitet, ndërsa forma është aktualitet, realizim. Mirëpo kundërshtia ndërmjet formës dhe materies gjithmonë është relative. Ajo që është ndaj diqkahit të papërkryer forma, ndaj diqkahit të përkryer është materia.
Guri i përpunuar, për shembull, është formë ndaj gurit që gjendet në mal, që nuk është i përpunuar, por është materie ndaj gurit që është murosur në shtëpi. Realizimi i mundësisë, kalimi dhe zhvillimi i formës nga materia bazohet në lëvizje. Qdo lëvizje, ndërkaq, domethënë ajo që lëviz, supozon atë që e vë në lëvizje, dhe kështu në fund e supozon një shkak të fundit, shkakun e palëvizshëm. Të gjitha sendet ndryshojnë, mirëpo duhet të ekzistojë edhe diqka që është shkak i ndryshimit. Ky shtytës i parë, që duhet të jetë i palëvizshëm dhe së këtejmi vetëm një, është formë e kulluar pa materie, akt i kulluar (actus parus), qenie jomateriale, më e përsosur, hyjni.
Meqë lënda e metafizikës është jomaterialja, qenia e amshueshme, atëherë edhe lënda e fizikës së Aristotelit është ajo që lëviz, domethënë qenia materiale. Sipas Aristotelit ekzistojnë katër lloje të lëvizjes: lëvizja substanciale (domethënë ekzistimi dhe shkatërrimi), kuantitative (rritja dhe rënia), kualitative (shndërrimi i një materie në tjetrën) dhe lëvizja hapësinore (dornethënë ndryshimi i vendit). Hapësira e pakufi ekziston vetëm potencialisht (për shembull në numërimin) por jo aktualisht, njëmendsisht. Lëvizja në hapësirë është e vazhdueshme, e amshueshme, kurse vetëm qeniet e veqanta krijohen dhe zhduken.
Në veprën e tij «Mbi shpirtin» Aristoteli theksoi se njeriu nuk mund ta njohë botën e jashtme sikur të mos kishte shpirtin. Pastaj as ndjenjatat nuk mund të përceptojnë kurrgjë në qoftë se nuk i kanë para vetes objektet e jashtme. Në psikologjinë e Aristotelit ose në shkencën mbi shpirtin dominon mendimi se vetë shpirti është i palëvizshëm, mirëpo njëkohësisht ai vë në lëvizje trupin si formë dhe qëllim të tij të brendshëm dhe substancial, ai është «entelehia e parë» e tij, parim i jetës dhe i organizimit.
Ekzistojnë tri lloje të shpirtit: shpirti vegjetativ (që konsiston në aftësinë e të ushqyerit dhe të shumimit), pastaj shpirti animal (që ka edhe aftësinë e sensibilitetit ndijor dhe të vetëlëvizjes në hapësirë) dhe së fundi shpirti njerëzor (që ka aftësinë e të menduarit, arsyen, mendjen). Mendja pasive, që është e lidhur me aspektin material është tabelë e zbrazët (tabula rasa), mbi të cilën ndijat regjistrojnë thjeshtësisht atë që pranojnë. Kjo mendje është kaluese sikurse edhe individët, ndërsa mendja aktive është e pavdekshme. Fryma aktive në shpirtin njerëzor, fryma që krijon format, që bën qdo gjë (dhe jo që pranon në mënyrë pasive) dhe që i vëren drejtpërdrejt të vërtetat më të larta, është me origjinë hyjnore.
Në parimet etike të tij, Aristoteli i kundërvihet rigorizmit idealist të Platonit dhe virtytin e përkufizon si mes ndërmjet dy ekstremeve (për shembull pavarësia dhe dinjiteti i frymës është mes ndërmjet kryelartësisë dhe vetëpëruljes). Pos virtyteve etike (që kanë karakter të vullnetshëm), Aristoteli analizoi edhe të ashtuquajturat virtyte dianoetike (virtytet intelektuale si është për shembull menquria). Pikëpamjes së Sokratit dhe të Platonit se ne vazhdimisht dëshirojmë medoemos të mirën, Aristoteli kundërvë pohimin se shtytësit dhe instinktet njerëzore, për të arritur të mirën, duhet vazhdimisht të drejtohen nga konkluzionet e arsyes dhe se vetvetiu nuk duhet të jenë medoemos të mirë. Në shqyrtimin e njohur mbi nocionin e miqësisë, Aristoteli theksoi tri lloje të miqësisë: miqësinë e dobishme, të këndshme dhe të virtytshme.
Dhe derisa e para manifestohet më shpesh të njerëzit e vjetër, e dyta te të rinjtë, e treta, miqësia e vërtetë në të cilën miku përqafohet për shkak të vetë atij, është karakteristike për moshën e pjekur të mashkullit. Realist dhe racionalist, Aristoteli në etikë është edhe përfaqësues i imanentizmit, domethënë i tezës se nga vetë njeriu varet se a do të bëhet i lumtur ose jo, a do të bëhet i virtytshëm apo shpirtlig.
Pikëpamjet politike dhe sociale të Aristotelit themelohen në tezën se njeriu është për nga natyra qenie shoqërore, politike (zoon politikon). Pas analizës së hollësishme të formacioneve politike (monarkisë, oligarkisë, demokracisë e tjera), Aristoteli nxjerr përfundimin se rregullimi më i mirë është republika demokratike e matur.
Në shqyrtimet e veta politike dhe shoqërore ai megjithatë e ruan në dimensionin të plotë institucionin e skllavërisë, duke konsideruar se skllevërit janë të domosdoshëm për jetën e «njerëzve të vërtetë», domethënë për pjesëtarët e qytetarëve të lirë. Ndërkaq, për Aristotelin, përsosuria e shtetit nuk bazohet në aspektin teorik, por para së gjithash, në atë empirik. Me fjalë të tjera, ai konsideron se dëshmi e vërtetë për atë nëse shteti është rregulluar mirë qëndron, para së gjithash, në faktin se «populli me vullnetin e vet mbetet në këtë rregullim shtetëror», domethënë se nuk ka shpërthyer kurrfarë «kryengritjeje që meriton të përmendet» as nuk ka pasur tirani dhe keqpërdorim të pushtetit.
Në Poetikën e njohur të tij, Aristoteli përkundër Platonit, qmon lart krijimtarinë e vërtetë artistike të kohës së tij sidomos autorët e mëdhenj të tragjedive greke Eskilin, Sofokliun dhe Euripidin) dhe konsideron se vlera e plotë e krijimtarisë artistike dramatike shprehet në katarsën e cila pastron dhe fisnikon shpirtin e shikuesit.
Arti që tregon atë që ka mundur të ndodhë (pra, që ka gjasë se ka ndodhur), është «më i rëndësishëm për të se historia që tregon vetëm për atë që njëmend ka ndodhur. Lidhur me këtë, Aristoteli tregon ligjësitë e veqanta të sferës estetike të cilat janë të pavarura nga njëmendësia historike, kështu që shumë interpretues (E. Grasi p.sh.) konsiderojnë se, përkundër Platonit që pohonte lidhjen e ngushtë të artit me realitetin politik, Aristoteli është themelues i estetikës si shkencë mbi një veprimtari njerëzore të veqantë dhe autonome që ka normat dhe ligjsitë imanente. Nga Aristoteli rrjedhin edhe normat mbi tri unitetet klasike të tragjedisë greke (uniteti i vendit, i kohës dhe i veprimit) mbi të cilat më vonë u bënë polemika të ashpra ndërmjet teoricienëve francezë dhe gjermanë (Lesingu për shembull konsideronte se Aristoteli theksonte vetëm nevojën për unitetin e veprimit, ndërsa unitetet e kohës dhe të vendit janë të kushtëzuara vetëm nga mundësitë teknike të skenës së atëhershme greke).
Klasik është edhe përkufizimi i tij i tragjedisë mbi të cilin u shkruan studime dhe monografi të shumta; «Tragjedia është imitim i veprimit serioz dhe të kryer që ka madhësi të caktuar, me të folur që është elegant dhe i veqantë për secilin lloj në pjesët e veqanta, në personat që veprojnë dhe nuk rrëfejnë, ndërsa duke shkaktuar dhimbsuri dhe frikë kryen pastrimin e afekteve të tilla». Shkallën më të lartë të mëshirës e nxitin ato ngjarje në të cilat miku i ka bërë keq mikut, ndërsa më mirë zhvillohet ai veprim tragjik kur vepra bëhet nga mungesa e diturisë, domethënë në qoftë se faji në tragjedi është pikërisht faj pa faj. Rruga e analizës së veprave artistike e Aristotelit dhe, para së gjithash, e një sërë veprimeve dramatike të kohës së tij, niset nga këto vepra kah përfundimet e përgjithshme teorike. Andaj Poetika e Aristotelit edhe sot mbetet model për ata estetë dhe sidomos për teoricienët dramatikë që kërkojnë burimet e normave estetike në vetë artin.
Me gjithë njohurit dhe kundërthëniet e veta, konstruksionet teologjike dhe idealiste, vepra filozofike madhështore e Aristotelit është e pashoqe në tërë antikën jo vetëm për nga zgjidhjet e thella, aspekti sistematik dhe gjithanshmëria e paraqitjes së disiplinave të veqanta, por, para së gjithash, për nga shtruarja e një serë qështjeve fundamentale filozofike, të cilat pikërisht si qështje janë edhe sot aktuale dhe paraqesin vlerë të përhershme të trashëgimit mendor botëror.
Veprat: veprat e Aristotelit mund të ndahen në veprat egzoterike, (kushtuar publikut të gjerë) dhe ezoterike ose akroanetike (të brendshme, përkatësisht vepra për të dëgjuar). Veprat e para egzoterike, që me siguri u shkruan në formë dialogësh, nuk janë ruajtur. Gjithashtu nuk janë ruajtur as të gjitha veprat ezoterike, ndërsa të ruajturat mund të ndahen në këto grupe: .Veprat logjike të përmbledhura së bashku me titullin O r g a n o n (domethënë vegël), që përmban këto vepra:
Mbi kategoritë, Mbi interpretimin, Analitika e parë, Analitika e dytë, Topika dhe Mbi përgënjeshtrimet sofistike. 2. Veprat nga fusha e shkencave natyrore: Fizika, 8 libra; Mbi qiellin, 41ibra; Mbi ekzis-tencën dhe mbi zhdukjen, 2 libra; Mbi shpirtin si dhe disa vepra të tjera që nuk janë relevante ( Meteoro1ogjia , Shtazëria e tjera) ose veprat autenticiteti i të cilave nuk është vërtetuar.

3. Vepra metafizike është Metafizika (ose filozofia e parë e cila sipas renditjes në anuarin e Andronikut u quajt kështu), 14 libra 4. Veprat etike: Etika e Nikomakutl, libra (u quajt sipas Nikomakut, të birit të Aristotelit); Etika e Eudemit, 7 libra (u quajt sipas Eudemit nga Rodosi, nxënës i Aristotelit); Etika e madhe , 2 libra (ekstrakt nga dy veprat e para, por më shumë nga vepra e dytë); Mbi virtytet dhe mbi veset (për të cilën nuk dihet a është autentike); 5. Prej veprave politike më e rëndësishmja është Po1itika (8 libra, e pakryer) dhe Kushtetutat shtetërore Politike, 158 libra në të cilët paraqiti kushtetutat e 158 shteteve 6. Veprat retorike: Retorika , 3 libra (mirëpo për autencitetin e 3 librave dyshohet). Poetika e cila me siguri ka 2 libra, mirëpo nuk është ruajtur në tërësi.

[Psikologu]

ANTIFONTI

Filozof grek (shek. V p.e.r.). Një nga sofistët e parë që për nga mësimi i vetë mbi natyrën është i afërt me Empedoklin. Sipas Antifontit, kombinimet më të ndryshme që krijohen nga konflikti i elementeve ndodhin në saje të forcës mekanike dhe jo nga ndonjë forcë qëllimore. Është e njohur doktrina e tij mbi të drejtën natyrore me të cilën angazhohej për barazinë e njerëzve. Ligji natyror është i lidhur ngushtë me mirëqenien e qdo individi meqë është ligjë jetësor i organizmit të gjallë. Vetëm plotësimi i kësaj të drejte natyrore është e dobishme për jetën, ndërsa shtypja e saj është e dëmshme. Dallimet ndërmjet grekëve dhe barbarëve, të farfërve dhe të pasurve i quante dallime barbare.


Sipas Antifontit, ligjeve njerëzore duhet tu nënshtrohemi vetëm para syve të atyre që i kanë nxjerrë: ndërkaq, kur nuk ka dëshmitarë, duhet të jetojmë ekskluzivisht sipas natyrës, sepse kjo asnjëherë nuk sjellë as turp as dënim. Dënimi për cënimin e ligjeve, sikurse edhe vetë ligjet, janë pikërisht paragjykime: prandaj dënimit duhet ti shmangemi meqë ai është shkelje e ligjeve të cilat, kryesisht, janë nxjerrë arbitrarisht dhe shumë prej tyre janë të kundërta me natyrën.
Veprat kryesore: Nga katër veprat që përmenden me emrin e tij, këto të dyja janë me siguri të tij: E vërteta dhe Mbi harmoninë.

[Psikologu]

ALEKSANDRI- Afrodisias

Filozof grek (fundi i shek. II dhe fillimi i shek. III). Prej vitit 198-211 mësoi filozofinë eripatetike në Athinë. U përpoq, ndonëse jo gjithmonë në mënyrë konsekuente, të hedhë poshtë qdo mistikë për shpjegimin e botës. Është një nga komentuesit më të njohur të Aristotelit, mirëpo lidhur me disa qëndrime, ai u largua shumë nga ai. Sipas tij e përgjithshmja ekziston vetëm në të menduarit, ndërsa ajo e përgjithësishme është më afër nominalizmit sesa vetë Aristoteli. Duke bërë dallimin, sikurse edhe Aristoteli, ndërmjet funksioneve të larta dhe të ulëta të njohjes, ky insistoi veqmas në tezën se perceptimi është parakusht i domosdoshëm i të menduarit.
Ështrë ruajtur një pjesë e vogël e komenteve të tij të quajtura Egzegeta (interpretues).

[Psikologu]

ALKMEONI, Krotonias
ALKMEONI, Krotonias, filozof dhe mjek grek (rreth 520 p.e.r.) Pitagorist që mësoi se në të gjitha gjërat njerëzore sundon kontradikta. Aspekti qenësor i shpirtit qëndron në lëvizjen e saj të përjetshme dhe në pavdekësinë. Në medicinë përkrahu qëndrimin se shëndeti është ekuilibër i elementeve materiale në trup. U mor edhe me hulumtime empirike, bëri autopsinë e kafshëve, konsiderohet themelues i fiziologjisë. Pohoi se truni me të cilin njeriu dallohet nga kafsha, është qendër e të gjitha funksioneve psikike. Në këtë drejtim shumë teza racionaliste, natyraliste të Alkmeonit janë mohim i mistikës pitagoriane.

[Psikologu]

ALKINDI

ALKINDI , (Alkendi), filozof arab (rreth 800-873). Jetoi në Basrah, pastaj në Bagdad, konsiderohet themelues i filozofisë arabe. Ishte erudit dhe shkroi vepra të llojeve të ndryshme shkencore (para së gjithash nga matematika dhe pastaj nga astronomia, medicina e të tjera). Aristotelian konsekuent, përktheu shumë studime të tij, mirëpo në doktrinën e tij janë të qarta edhe disa ndikime të neoplato-nizmit. Theksoi në mënyrë të veqantë rëndësinë e matematikës për themelimin e të gjitha shkencave

[Psikologu]

ABELAR, Pjer

ABELAR, Pjer (ABÉLARD, Pierre), filozof france z (1079-1142). Në Paris dhe Kompjenj dëgjoi ligjeratat e realistit Gijom dë Shampo dhe të nominalistit Roscelini. Herët hapi shkollën e vet dhe në ligjëratat brilante të tij grumbulloheshin nxënësit nga të gjitha viset e Evropës. Duke luftuar në mënyrë të pasionuar kundër irracionalizmit dhe misticizmit (kundërshtari më i ashpër i tij ishte Bernari i Klervosë), përkrah tezën se feja duhet të bazohet para së gjithash në kuptimin racional, se dituria është para religjionit, arsyeja para autoritetit. Në debatin e njohur rreth universalieve mori qëndrim ndërmjetës, duke i konsideruar të njëanshme si tezat e realizmit ashtu edhe të nominalizmit. Diqka universale, e përgjithshme nuk ekziston si reale në vetvete (realizmi), mirëpo nuk është as fjalë boshe; ajo ekziston si koncept (konceptues - dhe për këtë arsye pikëpamja e tij quhet konceptualizëm) para gjërave të veqanta në intelektin hyjnor, pastaj në këto g j ë r a si grumbull i cilësive të tyre të qenësishme dhe pas gjërave si koncept në arsyen njerëzore. Natyra e së përgjithshmes, pra, nuk qëndron në fjalë (voces) por në kuptimin, në domethënien e tyre, në thënien (sermo - kështu që pikëpamja e Abelarit herëherë quhet edhe sermonizëm).



Në planin etik A; para së gjithash, u përpoq të caktonte qka e formon esencën e së mirës, përkatësisht së keqes. Në këtë gjë konsideron se epërsitë ose të metat trupore nuk duhet të jenë relevante nga aspekti etik, mirëpo edhe shpirti ka disa kualitete të caktuara të cilat, meqë ekzistojnë që nga lindja, gjithashtu nuk janë të qenësishme për moralin. As vetë dëshira për të palejueshmen nuk është mëkatare, por vetëm pëlqim që ajo të realizohet. Kriteret vendimtare për të mirën, përkatësisht të keqen janë qëllimi, pëlqimi dhe vetëdija.

Në veprën Sic et non ky i vë ballë për ballë doktrinat e ndryshme të autoriteteve kishtare dhe tregon guximshëm kundërthëniet e tyre reciproke.

Abelari theksoi edhe kërkesën për drejtësinë sociale dhe u kërcënohet njerëzve të fuqishëm shoqërorë me dënime dhe mundime ferri. Kërkoi gjithashtu reformën e shoqërisë, foli për shfrytëzimin dhe padrejtësitë, për nevojën e mbrojtjes së të varferve.
«Në interpretimin e ndërgjegjes si mbështetje më të qenësishme të njeriut Abelari mbrojti të drejtën e individualitetit të njeriut dhe me këtë theksoi kërkesën se megjjthatë të menduarit lirisht vendos mbi thelbin dhe kuptimin e jetës» .
Koncili në Soason vendosi më 1121 të digjet vepra e tij Teologjia e krishterë, kurse Koncili në Sans në vitin 1141 dënoi tërë doktrinën e tij. Abelari për shkak të dashurisë ndaj Eloizës (është e njohur korrespondeca e tyre) është tredhur dhe është detyruar të tërhiqet në manastirin e St.Denis.

Veprat kryesore: De unitate et trinitate divina;
Theologia Christiania (1353, shpesh e ripunuar, botuar edhe me titullin Theologia, por më vonë u përdor titulli Hyrje në teologji - introductio - nuk ekziston te Abelari);
Sic et non; Scito te ipsum, përkatësisht Etika;
Historia calamitatum; Dialogus inter Judaem; Philosophutn et christianum; Epistolae. Te gjitha veprat i botoi V. Kuzeni në Paris (1849-1859).

[Psikologu]

ABANJANO Nikola


(ABANJANO, Nikola (ABBAGNANO, Nicola), filozof italian (1901-).
Një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të ekzistencializmit në Itali.
U doktorua në vitin 1922 me tezën Burimet irracionale të të menduarit. Prof. i filozofisë dhe i pedagogjisë në Napoli, kurse nga viti 1939 është shef i katedrës së historisë së filozofisë në Torino. Ekzistencializmi i tij shpesh u konfrontua në mënyrë polemike me disa teza të Hajdegerit dhe Jaspersit. Numri më i madh i veprave të tij u kushtohen problemeve të religjionit, të artit dhe të lirisë, qështjeve gnoseologjike- teorike dhe studimeve në fushën e historisë së filozofisë.



Përkundra "orientimit nihilist" të Hajdegerit dhe Jaspersit, Abanjano kërkon zgjidhje "pozitive" të problemit të ekzistencës. Me këtë rast ai tregoi perspektivën e re të ekzistencializmit: «Njeriu në qdo rast kërkon të kënaqurit, përmbushjen, stabilitetin, të cilat i mungojnë.
Kërkon qenien.
Nëse e kërkon qenien atë nuk e posedon, ai nuk është qenie. Të bëhesh i vetëdijshëm për këtë të fundme, të studiosh deri në fund natyrën e saj, është detyrë fundamentale e ekzistencializmit. Por të bëhesh i vetëdijshëm për këtë të fundmen ose ta studiosh, nuk do të thotë ta bësh vetëm objekt të spekulimit, por të marrësh ndaj saj qëndrim dhe të vendosësh mbi pasojën. Këtu tregohet qartë perspektiva e re e ekzistencializmit. Ai kërkon nga njeriu preokupim në të fundmen
"vetjake"

Një nga veprat më të rëndësishme të Abanjanos është Struktura e ekzistencës, në të cilën flet mbi njeriun në relacion ndaj qenies. Për të njeriu në esencë është strukturë, formë në të cilën "situata finale" e përpjekjes kah qenia, realizon unitetin esencial personal me "situatën fillestare".
"Situata finale" është themel dhe justifikim si "mundësi e mundësisë", kurse ky raport njëkohësisht një aspekt probletnatik i ekzistencës. Njeriu me dashjen ekzistenciale mund të pranojë situatën e vet dhe, duke u angazhuar, në të njëjtën kohë realizohet në transcendentimin e vazhdueshëm të vetvetes ndaj qenies.
Abanjano konsideron se gabimi i përbashkët i të gjitha varianteve të filozofëve evropianë të perëndimit të ekzistencës (p.sh. Hajdegerit, Jaspersit, Sartrit, Kamysë e tjerë) është shmangia e plotë e problematikës se vlerave dhe të normatives.
Ai konsideron se në konceptin e "mundësisë transcendentale" ka gjetur zgjidhjen adekuate për normativën dhe se me këtë ka evituar relativizmin vlerësor.



Në veprën Arti, gjuha, shoqëria, Abanjano tregoi sesi, në realitet, kontrollohet arti nga rrethi i tij shoqëror dhe si tradita, institucionet dhe interesat klasore ndikojnë në aktivitetin e artit, por njëkohësisht tregoi edhe se si artisti e kontrollon shoqërinë. Arti është gjuha: ai është aktivitet semantik i lirë, i pavarur nga aplikimet e përgjithshme. "Kthimi natyrës", si e kupton Arbanjano, artin e lidh me realizimin autentik të ekzistencës njerëzore. Njeriu, që me ndjesinë e vet ka një relacion ndaj objektit në botë vihet me anën e artit në një marrëdhënie të drejtpërdrejtë dhe të pastër me ndjesinë që kushtëzon objektet. Me orientimin e tij të tërësishëm në problemet ekzistenciale të njeriut, Arbanjano hoqi dorë nga qëndrimi kontemplativ pasiv ndaj artit "në zotërimin e të cilit njeriu mund të kënaqet lirisht" që është karakteristikë për shumicën e estetikave tradicionale. Pavarësisht nga mënyra herë-herë jo e zakonshme e të shprehurit dhe të theksuarit të tepërt të momentit të vetëndërdijes emocionale lidhur me "kthimin natyrës", dhe bile edhe pavarësisht nga identifikimi i paarsyeshëm i angazhimit reaksionar dhe revolucionar, Arbanjano me futjen e tij të thellë në sferat primare të artit si dhe me tezën se arti, kundruall qdo lloji të relacionit lëndor (në të cilin ekzistenca shkapërderdhet në dobishmëri) është unitet i drejtpërdrejtë i objektit dhe i personalitetit, tregoi qartë mbicaktimin mendor të koncepteve të shumta estetike bashkëkohore.



Veprat kryesore: Principi i metafizikës (1936); Struktura e ekzistencës (1936); Hyrje në ekzistencializëm (1942); Filozofia, religjioni dhe shkenca (1947); Historia e filozofisë (3 vëll. 1946-50); Arti, gjuha, shoqëria (1951); Mundësia dhe liria (1956) - Problemet e sociologjisë (1959); Fjalor i Filozofisë (1960); Njeriu, projekt i shekullit 21. (1980).

[Psikologu]

ABUBAKËR

ABU BAKËR (emri i vërtet Ibn Tofal) filozof arab (rreth 1100-1185).

Ithtar i Avempases.
Autor i romanit filozofik , I gjalli, i biri i të Zgjuarit, në të cilin paraqet zhvillimin intelektual të njeriut që është internuar në një ishull të vetmuar dhe gjendet jashtë të gjitha marrëdhënieve historiko-shoqërore. Në ekstazë, sipas Abubakërit, njeriu bashkohet me perëndinë dhe kështu zhduket ndryshueshmëria dhe shumëkuptimësia e gjërave, gjithqka bëhet një.
Bashkimi me perëndinë sjell lumturi ndërsa largimi nga ajo vetëm mundime.


Veprat (ndër të cilat edhe I gjalli, i biri i të Zgjuarit) i botoi dhe i përktheu nga arabishtja Pons Boigues në Saragosë (1900).

[Psikologu]

ABENDROT, Volfgang

ABENDROT, Volfgang (ABENDROTH, Wolfgang), filozof gjermanë, sociolog dhe politolog (1906 )
U doktorua në Berlin më 1935, ndërsa nga viti 1937 deri 1941 për shkak të veprimtarisë antifashiste qe internuar në një kamp përqëndrimi. Pas luftës docent në Hale, profesor në Lajpcig, Jenë dhe Marburg.
Me orientim marksist, kurse punimet kryesore kanë përmbajtje kritike ndaj kundërthënieve të shoqërisë qytetare.



Veprat kryesore: Wirtschaft, Geselschaft und Demokratie in der Bundesrepublik (1965); Das Grundgesetz (1966); Antagonistische Geselschaft und politische Demokratie (1967).

[Psikologu]

Abraham ben David

Abraham ben David (Ibn Daud) filozof qifut (1110-1180).
Me shkirmet dhe vepren e tij të botuar edhe ne gjuhen gjermane , ky filozof njifet si kudershtarë i fortë i platonisteve të rinjë.
Bazën kryesore të fiozofis e mbeshten ne vepren e tij Besimi i madhërishëm ( Emula Raah)
Ishte me shumë teza i afert me Aristotelin dhe filozofin aristoteliane duke e vlersuar atë si të drejtë.

Vepra kryesore: Besimi i madhërishëm (Emunah Raah) që u perkthy edhe ne gjuhen gjermane në vitin 1852.

[Psikologu]

ALBELI.. Antun Ferdinand

ALBELI, Antun Ferdinand eshtë juristë dhe shkrimtar filozofie .
U lind në vitin 1794 në Varazhdin dhe vdiq në vitin 1875 në Pozhun.
Ishte profesor i Akademisë së shkencave në Zagreb i cili ligjeroi në gjuhen e vjeter greke,njëkohsishtë edhe te drejten natyrore dhe atë publlike të pergjithëshme.
Njifet si një nder filozofet e parë i cili u muar edhe me filozofin e drejtësisë.


Veprat kryesore: Philosophiae jurispraecognita (1830)Philosophiajuris (dorëshkrim).

[Psikologu]

Adler Maks

AdlerMaks (Adler Max) sociolog dhe filozof austriak (1873-1937)
Drejtimi themelor i studimeve të Adlerit , përfaqësuesit të rëndësishëm të revizionizmit austromarksist, përqëndrohet në themelimin e sociologjisë në baza gnoseologjike-kritike.
Sociologjia është shkencë kauzale, ndërsa qështjet filozofike fundamentale Adleri i shqyrton në suazën e përpjekjes që ka për qëllim të lidhë konceptimin e Marksit dhe të Kantit. Këtë lidhje, në radhë të parë, ai nuk e kupton si plotësim të Marksit me etikën e Kantit as me tërë filozofinë e tij, por, si pohon, më tepër në kuptimin logjik dhe metodologjik. Një kohë ka qenë deputet i partisë socialdemokrate në parlament.



Veprat kryesore: Marx als Denker (1908)
Kant und der Marxismus (1925)
Der Marxismus als proletarische Lebenslehre (1922)
Das Soziologische in Kants Erkenntniskritik (1925).

[LEDHATIMI]

...............Shkolla e Pitagores............................

Ne Kroton (Itali) Pitagora themeloi shkollen e tij e cila pemban dy rrathe:

1.Matematikanet dhe shkencetaret:

-jetojne ne bashkesi;
-vegjetarianet, qe perpos kesaj nuk guxojne te hane groshen dhe disa bime tjera;
-prona private e ndaluar;
-dhenia e sekreteve,perkatesisht mesimit jashta bashkesise eshte e ndaluar ( denimi me vdekje).

2.Nxenesit:

-rregulla me te buta;
-prona private e lejuar.

Shkolla ka patur 3 orientime: Politike, shkencore dhe mistike-religjioze.


TEORIA E NUMRAVE

"Numri eshte thelbi i te gjitha sendeve dhe organizimit te universumit; ne pergjithesi paraqet nje sistem harmonik te numrave".

Pitagora ka studjuar muziken dhe ne baze te gjatesise se telave dhe lartesise se tingullit arriti deri te 4 numrat themelore: 1,2,3 dhe 4 - nga keto numra perbehet i tere kozmosi.



Monada- e para e te gjithave (fizis);
Diada- bashkim i te kundertave (bashkeshortesia);
Triada - bashkim i te ndryshmeve (gjenerata te ndryshme, te posalindurit)
Tetrada- manifestimi i shqisave te elementeve themelore - uji, zjarri, ajri dhe dheu ( te gjitha ato qe perceptohen me shqisat tona).

[Daja POLIC]

Aq shum kam lexuar per Sofistet dhe Sokrati saqe me shum di per keta, sa per vetveten
i kam lexuar disa libra ne gjuhen gjermane