Këputa një trëndafil nga kopshti i "Ëndërrimeve"

[Murgesha]

ALI AKBAR ZIJAI

Të kuptuarit e tretjes dhe njohjes
te Naim Frashëri

- Këputa një trëndafil nga kopshti i "Ëndërrimeve"-

Bulbula Khamush bash ve dem mezen
Nezdi gul benshinu u par berhem mezen
Ta kuned hushem sefer suji sema Tashavad der ishki razi u fena
Tabikhanem Theme vaxhh Allah ra Tabiajbed çishmen an dergah ra
Khud nedanem ba’d azajin mençistem
Ba’d azijin men nistem men nistem


I solla këto vargje në gjuhën origjinale, persisht, me qëllim që lexuesi i nderuar të shijojë bukurinë e masës metrike të Poetit. Këtu nuk mund të dallojmë poetin shqiptar nga poeti persian, që ka jetuar në atmosferën letrare persiane e që vargëzon në intelektin e tij spontanisht. Po i përkthej këto vargje fjalë për fjalë pa përfituar nga përkthimi i poetit të shquar, të ndjerit Vexhi Buharaja, me qëllim që t’i krijohet hapësirë kritikës së studiuesve shqiptarë për vlerësimin e përkthimit të shkrimtarit Vexhi Buharaja. Përkthimi i tekstit fjalë për fjalë do të ishte:


O bilbil, hesht e këngën mos vazhdo
Pranë trëndafilit ulu e krahët mos i lëviz
Gjersa mendja ime në qiell të ketë shkuar
Gjersa mendja ime në hirin e fshehtësisë së Tij të tretet
Gjersa atje fytyrën e Zotit të lexoj
Gjersa sytë e mi atë fron të Tij të gjejnë
Pas kësaj nuk e di më kush jam unë
Pas kësaj unë jam tretur, unë jam tretur.

Në këto vargje vërejmë një kuptim të hollë dhe elegancë të tillë, që mund t’i realizojë vetëm një njohës i strukturës së filozofisë orientale dhe i të fshehtave të saj. Meqenëse burimet e filozofisë orientale lexuesi nuk i ka përpara, ose i ka pak, do t’u hedhim një vështrim të shpejtë kuptimit të këtyre vargjeve mbështetur në njohuritë e kufizuara që gjenden për këtë filozofi.

[Murgesha]

Le të fillojmë me sqarimin e vargut të parë nga katër vargjet e shkëputura nga kopshti i Naim Frashërit.
Vargu i parë

Mund të mendohet që me bilbilin, që përmendet në vargun e parë, të jenë shenjëzuar disa kuptime:

Së pari: Bilbili mund të jetë shenja e së keqes së vetë njeriut, i cili është caktuar të zgjedhë të mirën ose të keqen. Filozofët e vjetër persianë të "filozofisë së ndriçimit" besonin se njohësit duhet të mbështeten në dy premisa: e mira dhe e keqja. Kështu ata e shpjegonin sistemin apo rregullsinë e botës sipas dualizmit. Më pas shihet se ky botëkuptim, kjo filozofi, u përvetësua nga grekët. Prej saj përfituan filozofët e filozofisë së ndriçimit si Platoni, përballë filozofisë peripatetike që mbronte Aristoteli i mençur. Bartësit e filozofisë së ndriçimit besonin se shpirti i njeriut mbizotërohet nga dy kalorës: kalorësi i së mirës, që e tërheq njeriun drejt qiellit dhe kalorësi i së keqes, që e tërheq njeriun drejt tokës. Në këtë luftë të përhershme midis së mirës e së keqes përcaktohet edhe fati i njeriut për jetën qiellore apo atë tokësore. Nëse fiton kalorësi i së keqes, njeriu zbret në tokë dhe mund të ngrihet përsëri atje ku ishte më parë vetëm po qe se kryen vepra të mira. Ndërkohë që është duke iu afruar bukurisë së vërtetë, i shërohen edhe plagët që ka marrë gjatë zbritjes për në tokë.
Prandaj poeti e këshillon vetë shenjën e së keqes që të heshte dhe të ndjekë rrugën e së mirës.

Së dyti: Bilbili mund të ketë si kuptim kontekstual dukuritë e jetës materiale, të cilat pengojnë njeriun të ngjitet në shkallet e përsosmërisë shpirtërore. Ky arsyetim mbështetet në faktin që, në gjuhën e poetëve, sipas tradites letrare perse, bilbilat përfaqësojnë shfaqjen e bukurisë materiale.
Së treti: Mundet që me bilbilin të personifikohet vetë poeti, sepse ndër cilësitë dalluese të bilbilit është bukuria dhe fluturimi drejt qiellit. Këto dy veçori janë të mjafta për njohësin, i cili përpiqet të gjejë bukurinë e vërtetë dhe dëshiron të fluturojë drejt të dashurit të tij.
Në këtë kuptim, poeti këshillon veten që të heshtë e të mos flasë. Ndryshe ç’kuptim ka heshtja te poeti!?
Për heshtjen ka dy kuptime: i pari është kuptimi i jashtëm që paraqitet me heshtjen. Heshtja për njohësit do të thotë të mos i shpërfaqësh të fshehtat. Ai që u ekspozon të fshehtat njohësve (arif) është baras me atë që u shpall luftë. I dyti është kuptimi figurativ, që e shohim në poezinë e Mevlana Rumiut si dhe tek njohësit persianë përgjithësisht. Ky kuptim shprehet në përjashtimin e polemikës dhe të debatit filozofik me atë që ndjek rrugën e hapur.
Mevlana Rumiu akuzon filozofët, kur thotë:

"Këmbët e filozofëve prej druri janë dhe këmba e drurit e paqëndrueshme është".
Prandaj poeti i drejtohet vetvetes që të heqë dorë nga fjalët boshe dhe të filozofuarit, pasi ato janë perde që errësojnë njohjen e së vërtetës.
Në pjesën e dytë të vargut të parë poeti thotë:
Pranë trëndafilit ulu e krahët mos i lëviz!
Me trëndafilin poeti ka parasysh përsosmërinë shpirtërore, ndërsa me uljen te ai, - qetësimin e zemrës së njohësit kur ky të mbërrijë te i dashuri. Me moslëvizjen e krahëve ai dëshiron të thotë se njohësi, me të mbërritur tek i dashuri i tij, pasi të ketë pirë ujë të kulluar, që është vetë njohja, nuk i shkon më ndër mend të ndahet prej tij dhe as e tërheqin dukuritë e jetës materiale. Tashmë është më mirë për të të qëndrojë te i Dashuri i tij dhe Përsosmëria më e Lartë (Zoti). Ky kuptim vjen rrjedhshëm në logjikën e njeriut nëse besojmë, siç konstatuam, që me bilbilin nënkuptohet vetë poeti. Por, nëse vlerësojmë se me bilbilin nënkuptohet ajo pjesë e shpirtit njerëzor, që është e prirur për të bërë keq, mund të themi se me trëndafilin poeti ka shëmbëllyer imazhet e bukurisë dhe larminë e ngjyrave të krahëve të bilbilit me dukuritë e kësaj bote, që janë muri ndarës midis poetit dhe përsosmërisë shpirtërore. Krahasimi lejon të supozohet që kuptimi i parë është më afër logjikës nga i dyti.

[Murgesha]

Vargu i dytë:

Poeti thotë:

"Gjersa mendja ime në qiell të ketë shkuar"


Në këtë varg mendimi nuk përmendet në kuptimin filozofik, por në kuptimin e njohjes së të vërtetës, të cilën njohësi e gjen te vetja e tij. Duke u shprehur ndryshe, kjo do të thotë që ai të krijojë përsosjen e qenies dhe shtimin e nurit (dritës) tek vetja. Ndërsa te gnosticizmi filozofik njohja është krijimi i imazhit të sendeve në tru ashtu siç i shohim ato në pasqyrë, tek njohësit është prezenca e sendeve vetë përpara tij dhe jo e fotografisë së tyre. Ndërmjet këtyre dy kuptimeve ka një ndryshim të madh, sikundër që është vetë ndryshimi midis filozofit dhe njohësit.


Me fjalën "qiell", në vargun e dytë, poeti nuk ka në përfytyrim qiellin si materie apo hapësirën mbi kryet tona, por një kuptim më të hollë: atë të njohjes së vërtetë, të cilën synon çdo njohës e njohje, sikundër e shpjeguam, dhe që është përsosja shpirtërore. Pra, njohja nuk është pasqyrimi i imazhit të sendeve në trurin e njeriut. Kjo lloj njohje është faza më e ulët e njohjes. A mund të jetë ajo rruga se si njohësi mund të mbërrijë te njohja e vërtetë, për të cilën shprehet poeti, duke përmendur shkuarjen e mendjes në qiell. Sipas filozofisë, nuk ka pasojë pa shkak dhe nuk ndodh çdo pasojë për çdo shkak, por ka një rregullsi në botën e sendeve, në kuptimin që çdo shkak ka pasojën e vet, gjë që vërteton lidhjen midis tyre me origjinën. Duke vijuar me këtë arsyetim, do të mund të pohonim se njohësi, i cili dëshiron të krijojë njohjen e vërtetë në veten e tij, d.m.th., që të arrijë deri në atë fazë nga fazat e sjelljes shpirtërore - mund ta arrijë këtë nëse do të ekzistojë midis tij e njohjes së vërtetë një farë lidhje origjine. Prandaj, nëse njohësi pastron zemrën nga shkaqet e këqija shpirtërore, ai mund të shohë dritë në zemrën e tij. Sepse pengesat shpirtërore dhe mëkatet errësonjëse, të cilat kanë pushtuar zemrën, ndalojnë hyrjen e dritës në të.
Me pastrimin e zemrës nga errësira dhe heqjen e perdes së errësirës në fazat fillestare të sjelljes dhe të perdes së dritës në fazat e larta të saj, mund të themi se njohësi ka mbërritur te e vërteta. Por shtrohet pyetja tjetër: a mund të jetë drita, gjithashtu, një pengesë? Depërtuam drejt njohjes me perden e dritës, por a mund të jetë drita pengesë e dritës?! Sado kundërthënëse të duket, përgjigja është pohuese. Perdja dritëdhënëse (e dritës) është preokupacioni i njohësit për atë që ai ka arritur në shkallët e përsosjes në drejtim të dijes e njohjes së lartë. Kur poeti Naim Frashëri thotë: "...e krahët mos i lëviz", nëse rrahim të zbulojmë përmbajtjen e vërtetë, përtej lëvozhgës poetike, kjo do të thotë: mos lakmo drejt shfaqjeve të kësaj bote dhe mos u kënaq me atë që ke fituar nga njohja shpirtërore, sepse preokupimi i zemrës me dritën pengon njohësin të shkojë drejt shkallëve më të larta dhe për afrimin e mendjes drejt qëllimit. Por nuk jep të drejtën e fjalës, sikurse është e drejta e tij.
Për ta thjeshtuar të kuptuarit e këtij interpretimi, bëjmë në krye një marrëveshje: marrim pasqyrën dhe e shëmbëllejmë me zemrën e njohësit. Sa më e pistë të jetë pasqyra, aq më tepër nuk shohim gjë tjetër përveç saj. Sa më shumë e pastrojmë, aq më pastër e shohim pamjen e sendeve. Papastërtia mbi sipërfaqen e pasqyrës është perdja e errësirës dhe pasqyra e pastruar është vetë perdja e dritës. Sepse njohësit ajo i vlen që të mos shohë veten dhe të mos shohë përsosjen në të cilën ka mbërritur. Gjithashtu edhe mendjen të mos e ketë të preokupuar me atë që ka, domethënë të shohë të dashurin, vetëm. Prandaj poeti në vargun e fundit thotë: nuk ekzistoj, nuk ekzistoj.
Duke e shpjeguar në vend të tij, zbulojmë këtu diçka të hollësishme, që është orientuesi e burimi në njohjen e të padukshmes dhe që aty të shohë shumë gjëra. Në vetvete ai është i kënaqur për çka ka arritur dhe është në fazën e perdes së dritës, por ka mbërritur tek e vërteta dhe te njohja. Ai që pretendon se ku ka arrirë drejt së vërtetës, ky është në fazën e perdes së errësirës. Njohës i vërtetë është ai që ecën nëpër fazat e sjelljes me vepra e jo me fjalë. Pastaj pastron zemrën nga perdja e errësirës dhe e sheh veten të varur nga e vërteta. Pastaj nuk e sheh plotësisht veten dhe arrin te e vërteta.
Ai që sheh vetëm vetveten është i mangët në të besuarit e njësimit të Zotit dhe ai që e sheh veten me Zotin është më afër dualizmit. Ndërsa ai që sheh vetëm Zotin ka mbërritur te e vërteta dhe njohja.
Vargu i tretë

Synimi me fjalën "ikra" (të lexoj), në këtë varg, nuk është shqiptimi (leximi) me fjalë, por mbërritja e njohësit në fazën e përsosmërisë shpirtërore, me qëllim që të qetësohet për bëmat e tij, pasi nuk sheh tjetër përveç Zotit.
Shprehja që përdor poeti në këtë varg, "atje fytyrën e Zotit", është pjesë e Ajetit Kur’anor: "Ejnema teualu fe themme vaxhh Allah", dhe ka kuptimin që kudo që vështroni do të shihni aftësinë e Zotit e madhështinë e Tij. Në këtë Ajet është një kuptim i hollë, të cilin nuk është vendi të përmendet. Thelbi është se poeti, me fjalët "gjersa sytë e mi të gjejnë fronin e Tij", nuk ka kuptimin e njohjes filozofike. Siç u munduam të shpjegojmë, ai ka parasysh mbërritjen në përsosmëri e njohje: në atë njohje e gjerësi që e dëshiron qenia e tij dhe në fuqizimin e forcës së dritës së Tij; të shohë madhështinë e Krijuesit në zemrën e tij, jo sipas treguesit filozofik.

[Murgesha]

Vargu i katërt

Poeti thotë:

Pas kësaj nuk e di kush jam unë Pas kësaj unë jam i tretur, jam i tretur.


Është ky varg në kontradiktë me çka shpjeguam, se njohësi, që ndoqi shkallën e përsosjes, forcon dritën e tij e për pasojë ai forcon dijen e tij, që është thelbi i së vërtetës së tij? Si thotë poeti, se pas kësaj unë nuk kam më njohje dhe as do të mund të njoh më veten. Por, si mundet ai që nuk njeh dot veten të njohë të tjerët dhe të njohë të fshehtat hyjnore?! Mos do të thotë se dija, që shpjeguam në vargjet e mëparshme, dhe injoranca, të dyja së bashku, janë e njëjta gjë te poeti ynë? Si mundet që njohësi të mbërrijë tek e vërteta dhe të mohojë qenien e tij? Apo poeti ka qëllim tjetër?
Poeti dëshiron të kumtojë që, njohësi nga shtimi i dijeve për të vërtetën, arrin në përfundimin se njeriu, përballë Përsosmërisë Absolute, nuk është asgjë dhe ai që njeh sekretet hyjnore e sheh veten shumë të vogël kundrejt kësaj Madhështie Hyjnore. Por aty ka edhe një kuptim më të qartë se ky, që do ta shpjegojmë më poshtë.
Në fazën e fundit të përsosjes njohësi nuk sheh tjetër veçse Përsosmërinë Absolute, deri sa arrin në fazën ku nuk e sheh më vetveten.
Njohësi, siç e kupton poeti, ashtu si dashuronjësi real (dhe jo ai i figurshmi), kur i drejtohet së dashurës së tij, e humbet vetveten e nuk sheh tjetër veçse të dashurën. Ndërsa dashuronjësi që sheh vetveten, nuk mund të shohë bukurinë e të dashurës së tij. Mevlana Rumiu na sjell një shembull të shkëlqyer për të kuptuar këtë, kur thotë se mbreti dëgjoi shumë për Mexhnunin që dashuroi Lejlanë, por ai e shihte që Lejlaja nuk ishte aq e bukur dhe çuditej pse Mexhnuni nuk donte një tjetër që ishte më e bukur se e dashura e tij. Mbreti mblodhi vajzat më të bukura të pallatit dhe e vendosi Lejlanë midis tyre, me qëllim që Mexhnuni të mahnitej nga bukuria e tyre dhe të harronte të dashurën e tij. Mbreti i kërkoi Mexhnunit që të vështrojë nga oborri i Pallatit dhe e pyeti se çfarë shihte. Mexhnuni iu përgjigj se nuk shihte gjë tjetër veç Lejlasë. Pas kësaj mbreti mësoi kuptimin e dashurisë së vërtetë.
Shkrirja ose tretja, në filozofinë pozitiviste, është baras me zhdukje, prandaj filozofi pozitivist nuk është në gjendje të gjejë lidhjen midis vargut të tretë e të katërt. Ai sheh aty një lloj kontradikte. Por njohësi nuk sheh kontradiktë midis këtyre dy vargjeve. Tretja, sipas njohësit, është faza e zbulimit të faktit për të vërtetën, në kuptimin që ashiku (dashuronjësi) është zhytur në bukurinë e të dashuruarit dhe nuk sheh vetveten. Mosshikimi i vetvetes, tek ai, nuk është baraz me vetinjorimin e saj. Por, nga njohja e madhe, që i është krijuar brenda vetvetes për të vërtetën bindet se ai nuk është asgjë. Kjo është filozofia e unitetit të ekzistencës tek njohësit.

[Murgesha]

Kemi mbërritur, kështu, në fund dhe në mbyllje themi se vargjet, që përfshihen në librin "Tahajjulat" (Ëndërrime) të Naim Frashërit i lidh një filozofi harmonike si perla të renditura në një varëse dhe japin një bukuri të papërshkruar.
Përderisa Naimi flet për njohjen dhe të vërtetën, besojmë se gjethet e kopshtit të tij nuk zverdhen. Sa herë që njeriu largohet nga origjina e tij, - sikurse përmend Rumiu në "Ankimi i fyellit", në fillim të librit të tij "El Methnavi El Ma’navi" - dhe sa herë që njeriu zhytet në jetën e sotme të ndërlikuar, sheh nevojën e qarkullimit të vargjeve të bukura si këto. Këtu është edhe Burimi i nxjerrjes së mendimit të thellë që ato përmbajnë.

Këto vargje janë dhuratë nga Shqipëria e bukur për të gjithë intelektualët në botë. Këto vargje janë trëndafila nga trëndafilishtja e Naimit dhe një shëtitje e shkurtër në kopshtin e ëndërrimeve.

Përktheu: Medin Çollaku