Kur Ismail Qemali deshi ta ndante Shqipërinë në kantone

[K-man]

Po afrohet 28 Nëntori, dita e Shpalljes së Pavarësisë, dita që shënon shkëputjen përfundimtare nga pushtimi pesëshekullor osman. Demokratët, këtë datë historike (duke e bashkuar dhe me 28 nëntorin e kthimit të Gjergj Kastriotit në Krujë dhe çlirimin e saj), menduan ta quajnë si një datë unikale dhe përgjithësuese, bashkë me çlirimin nga thundra nazi-fashiste (dhe këtu nuk shoh asgjë negative). Faktikisht, më 28-29 Nëntor 1944 (ndonëse kam qenë afro 9 vjeç) nuk kam qenë në Shkodër, por sipas mendjes time asnjë të keqe nuk shoh në këtë mes për çështjen e datës 28 nëntor, nëse këtë do ta quajmë ditën e lirisë.

Ky konfondim datash më duket tepër abstrakt dhe më shuë se një kapriçio. Jam i mendimit se një shtet, kur çlirohet kryeqyteti duhet konsideruar i çliruar. Tirana u çlirua më 17 nëntor. Mbas kësaj date kemi vetëm 12 ditë luftë, d.m.th. pushtuesi ishte në ikje. Atëherë, për të shuar grindjet me dy forcave më të mëdha politike ofroj mendimin që data 17 nëntor 1944 të quhet dita e lirisë (ose dita e çlirimit nga okupatorët nazi-fashistë). Kjo ishte në formën e një paranteze, ndërsa titullin e shkrimit do të mundohem ta trajtoj me besnikëri sipas referencave historike.

Më parë se të flasim për ditën e shenjtë të Pavarësisë na duhet të kalojmë në ekranin e kujtesës ato figura titanësh që përgatitën premisat, sepse Pavarësia nuk erdhi në mënyrë spontane, por si një anije triumfatorësh që lundroi përmes lumenjve të gjakut, për të arritur në bregdetin e Vlorës.

Rezistenca antiosmane e ka zanafillën në vitin 1389 (në betejën e Fushë-Kosovës), kur Drenica trime nxjerr nga gjoksi i saj obeliqin që ther njërin nga sulltanët më të përbindshëm të Perandorisë Osmane, Sulltan Muratin. Pastaj kemi Kastriotët, Gjon dhe Gjergj Kastriotin dhe të gjithë prijësit e tjerë të Arbërisë. Mbi 100 kryengritje antiosmane kemi mbas vdekjes së Gjergj Kastriotit. Rrethimi i fundit i Shkodrës shënon "preludin" e lavdisë së rezistencës supernjerëzore, ku për afro njëvit rrethim (1478-1479) shkodranët, të udhëhequr nga Anton Loredani, komandanti legjendar venedikas, shkruajnë një ndër faqet më të ndritura të historisë. Cilit më parë se këtij trimi duhej t'i ishte ngritur monumenti në Kështjellën e Rozafës?!

Qëndresa e klerikut dhe filozofit Pjetër Bogdani ësht një "zjarr" tjetër i pashuar që mban të ndezur kujtesën e çdo atdhetari të ndershëm. Lidhja e Prizrenit është "sirena" më e fuqishme e zgjimit të ndërgjegjes nacionale. Fatosat e kësaj lidhjeje i japin "mesazhin" më të fuqishëm Perandorisë Osmane dhe "lajmërojnë" Europën se ne jemi pasardhës të ilirëve dhe jo të turko-tartarëve. Iljaz Pashë Dibra, Ymer Prizreni, Sulejman Vokshi, janë martirët e pavdekshëm të këtij evenimenti madhor. Lidhja e dytë, na sjell në skenë Haxhi Zekën (1880), shkodranin e madh Hodo Sokolin, që shkul me përbuzje gradat e Stambollës për t'i kthyer krenarinë Shkodrës. Internohet në shkretëtirat dhe burgjet e Anadollit.

Kush duhet të kishte përmendore në Shkodër para këtij martiri?! Preng Bibë Doda kalon 29 vjet i internuar në shkretëtirat e Anadollit (1880-1909). Idriz Seferit i vendoset litari në majën e lisit, por sfidon vdekjen duke u përjetësuar në histori si martir. Kosova nuk hesht. Si një feniks ngrihet Isa Boletini, që dridh portat e Stambollit. Dasho Shkreli me kohë ia ka "zbardhur" faqen Shkodrës duke e mbushur tokën me koka asqerësh turq. Çuditërisht edhe ky s'ka monument! Dedë Gjon Luli e Mehmet Shpendi hyjnë triumfalisht në eposin e kreshnikëve duke i zbardhur faqen Shkodrës, Malësisë, Dukagjinit e mbarë Shqipërisë. Çuditërisht asnjëri nuk ka monument!

Si "tufane" ngrihen Dom Nikollë Kaçorri e Gjin Pjetër Previzi, njëri nga Lura e tjetri nga Kurbini. Ideatori dhe projektuesi i Pavarësisë është "superstati" i qytetarisë shkodrane, Luigj Gurakuqi.

Të gjithë këta "lumenj" zbresin në Vlorë, për t'i vënë asaj "kurorën" e lirisë. Në Vlorë zbresin trimat nga të katër anët e Shqipërisë, të gjithë me kontributet dhe vlerat e tyre. Ismail Qemali ngre flamurin dhe shpallet mvetësia e Shqipërisë. Aktiviteti i Ismail Qemalit për Pavarësinë e Shqipërisë dhe krijimin e Shtetit të parë Shqiptar është i njohur dhe askush nuk mund ta mohojë, por në të njëjtën kohë ky aktivitet duhet të vendoset (me shumë kujdes) në peshoren e historisë, duke i bashkangjitur edhe gabimet e mëdha dhe fajet të cilat mund të na japin një konstante reale për këtë figurë të cilën e kthyen në "mit" dhe që në raport me figurat që trajtuam më lart nuk na rezulton si i tillë (mendimi im).

Duke iu referuar librit të Profesor Arben Putos "Pavarësia e Shqipërisë dhe Diplomacia e Fuqive të Mëdha, 1912-1914", do të shohim bashkëpunimin e fshehtë të Ismail Qemalit me majorin turk Beqir Gabreneja. Pra, Ismaili bënte lojë të dyfishtë, nga njëra anë me gjashtë Fuqitë e Mëdha, dhe nga ana tjetër me Portën e Lartë. Dëshira e tij për të sjellë në Shqipëri një prijës turk dhe pikërisht Izet Pashën, është shfaqja më konkrete e nostalgjisë së tij për Perandorinë së cilës i kishte shërbyer disa dekada, madje duke harruar edhe shuplakën që pati ngrënë nga Kryeministri turk brenda sallës së Parlamentit. Këtë episod dhe bashkëpunimin e Ismail Qemalit me majorin turk (të sipërpërmendur) e kam trajtuar gjerësisht në librin tim "Shakaxhinjtë" e Nacionalizmit.

Por ky episod nuk i kishte pëlqyer një mikut tim, dhe më sugjeroi se burimi historik nga e kisha marrë informacionin i përket periudhës komuniste. Vlen të theksojmë se ishte pikërisht ky bashkëpunim i fshehtë i Ismail Qemalit me Xhon-turqit që i detyroi Fuqitë e Mëdha të ndalonin çdo formë bashkëpunimi me Portën e Lartë, dhe ky vendim u mor më datën 29 korrik 1913, ku citohet: 1-Shqipëria formohet si Principatë Autonome Sovrane... nën garancinë e gjashtë Fuqive të Mëdha..."; 2- Çdo lidhje Syzereniteti midis Shqipërisë dhe Turqisë përjashtohet.

Duke qenë se libri i lartpërmendur është shkruar në periudhën komuniste, dhe që në mendjen e mikut tim apo të ndonjë tjetri është krijuar bindja se çdo gjë që është shkruar në atë kohë është "antihistorike", mendova që të servir një fakt tjetër historik, nga një historishkrues mjaft prestigjioz dhe që askush nuk mund ta akuzojë si komunist, dhe ky historian është mjaft i njohur: "Historia e Shqipërisë" (mendimi shqiptar), Tajar Zavalani, 1998, fq.248-249.

Citimi i drejtpërdrejtë i autorit: "Kupa e helmit për nacionalistët shqiptarë u mbush kur Ismail Qemali u kthye në Shqipëri pikërisht ndërsa po luhej akti iu fundit i dramës shqiptare. Duke ardhur nga Zvicra, ai ishte ndalur në Romë dhe ishte takuar me Ministrin e Jashtëm italian, San Ciulianon. Ata bashkë kishin hartuar një plan për të zbërthyer njëherë e mirë çështjen shqiptare. Mbasi zbritën në Vlorë, Ismail Qemali shkoi në Durrës, i shoqëruar nga paria e Vlorës. Në Durrës u mblodh kabineti nën kryesinë e Princ Vidit, për të dëgjuar hollësirat e planit shpëtimtar. Thelbi i projektit ishte që Shqipëria të ndahej në tri kantone të vetëqeverisura sipas modelit zviceran.

Princ Vidi duhej të largohej, kabineti të jepte dorëheqjen dhe Shqipëria të qeverisej nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit (KNK). Princ Vidi, bashkë me të gjithë ata që u ndodhën në atë mbledhje, duke përfshirë edhe Isa Boletinin, e hodhën poshtë me zemërim dhe indinjatë planin e Ismail Qemalit. Ismail Qemali, kur e pa se nuk i ndezi, u kthye në Vlorë dhe formoi "Komitetin e Shpëtimit Kombëtar" me disa vlonjatë dhe refugjatë nga Shqipëria e Jugut. Komiteti i dërgoi një shkresë Fuqive të Mëdha, duke kërkuar që Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit ta autorizojë këtë komitet të marrë qeverinë në dorë dhe të instalohej në Vlorë duke caktuar Vlorën kryeqytet.

Ta bënin Shqipërinë, Zvicrën e Ballkanit, kishte qenë ëndrra e pionierëve të Rilindjes Kombëtare. Por të krijohen tre kantone autonome në rrethanat e verës së vitit 1914 nuk ishte gjë tjetër veçse të krijoheshin tri zona influence: Austriake në Veri, Italiane në qendër dhe Greke në Jug...! Prandaj nuk është aspak çudi që plani i Ismail Qemalit u kritikua ashpër nga opinioni nacionalist shqiptar dhe më në fund autori u detyrua të shkojë në Itali, ku vdiq më 1918.

Për të shlyer çdo acarim ndjenjash mbas këtij episodi të vajtueshëm, Princ Vidi shkoi tinëz për të vizituar Vlorën, ku u prit me shumë entusiazëm. Delegatët e qytetit dhe të refugjatëve nga viset e okupuara iu lutën që të kujdesej për fatin e tyre. Porsa u kthye në Durrës, Princ Vidi mblodhi përfaqësuesit e Fuqive të Mëdha duke i porositur të bëjnë demarrshe pranë qeverive të tyre që të përmbushin detyrimet që kishin marrë ndaj Shqipërisë dhe ndaj atij personalisht.

Por Fuqitë e Mëdha nuk kishin ndërmend të merreshin me çështjen shqiptare, veçse për të bërë intriga kundër njëra-tjetrës. Ato ishin duke zënë pozita në parashikimin e luftës së përgjithshme që pritej të fillonte fatalisht me një shpërthim të vrullshëm mbas vrasjes në Sarajevë të Arqidukës Franc Ferdinand, i cili ra viktimë e një grupi terrorist serb. Durrësi ngjasonte me një vapor që po mbytej. Rebelët e kishin rrethuar dhe gati izoluar nga pjesa tjetër e Shqipërisë.

Fuqitë e Mëdha, me përjashtim të Italisë, i tërhoqën luftanijet e tyre nga limani. Hasan Prishtina me Isa Boletinin bënin plane për të filluar kryengritjen në Kosovë. Italia donte të shkëpuste konçesione duke përfituar nga kriza financiare e qeverisë kombëtare. Austro-Hungaria orvatej të shtynte Princ Vidin t'i shpallte luftë Serbisë, megjithëse ambasadori i saj në Londër kishte votuar kundër dhe për neutralitetin e Shqipërisë. Misioni ushtarak hollandez u largua nga Durrësi, ku të huajt po bëheshin gjithnjë e më të rrallë.

Edhe Princ Vidin e këshillojnë nga çdo anë të kthehej në vendin e tij. Ai nis më së pari dy fëmijët dhe vetë qëndroi me shpresa se diçka do të ndryshojë në këtë situatë që ishte krijuar. Ndërkaq, rebelët okupojnë Vlorën pa luftë, mbasi Osman Haxhiu i Komitetit të Shpëtimit Kombëtar i bindi se çdo rezistencë ishte e kotë. Më në fund, Princ Vidi vetëvendosë ta lërë Shqipërinë më 3 shtator 1914.

Me një proklamatë drejtuar popullit shqiptar, ai shpjegon se po shkonte në Perëndim për të vazhduar punën që kishte nisur në Shqipëri. Në mungesë të tij, Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit do të merrej me punët e Qeverisë. Princi dhe Princesha Vid lundruan nëpër Adriatik dhe u degdisën në Gjermani duke kaluar nëpër Lugano. Shqiptarët vëzhgonin me trishtim largimin e mbretit të tyre sikur të ishte një shpresë që po venitej.

Europa ishte në buzë të humnerës dhe Shqipëria e dizintegruar do të përlahej së shpejti nga një tufan u stuhishëm. Çështja nëse Ismail Qemali kishte vepruar mirë apo keq, kur ai kërkoi ta ndante Shqipërinë në tre kantone, tashmë besoj se është më se e kuptueshme nga çdo shqiptar i vërtetë. Ajo që na çudit është fakti që këtë veprim e marrim vesh me kaq vonesë dhe çudia e dytë është: Kujt i intereson të fshehë apo të vjedhë historinë?!

Cilido, me të drejtë mund të pyesë: Kujt i ka interesuar ta kthejë Ismail Qemalin në një "mit", kur në "peshoren" e historisë vlerat e tij janë nën kuotën e atyre burrave që trajtuam që në fillimin e këtij shkrimi. A nuk kemi të drejtë të pyesim përse në "Monumentin" e Shpalljes së Pavarësisë (të vendosur në Vlorë) nuk janë skalitur figurat e dy personaliteteve nga më të shquarat në Shpalljen e Pavarësisë, Luigj Gurakuqit dhe Dom Nikollë Kaçorrit?! Jam i mendimit se qëndresa ndaj çdo pushtuesi ka qenë gjithëpërfshirëse, që nga Mitrovica deri në Gjirin e Artës.

Por, kur flasim për figurat e dimensioneve të larta, nuk duhet të ndryshojmë "polet" ose e thënë më shqip, nuk duhet t'i spostojmë nga Veriu në Jug. Krahinorizmi, religjionizmi dhe idealizmi duhen respektuar në mënyrë proporcionale sepse në çdo krahinë, në çdo besim dhe në çdo ideologji ka kualitete dhe këto duhen evidentuar pa asnjëlloj paragjykimi dhe shkalla e përfaqësimit duhet të jetë në proporcion të drejtë me sasinë numerike të çdo religjioni në të gjitha institucionet. Urojmë që 28 Nëntori, dita e Shpalljes së Pavarësisë të jetë dita e solidaritetit, unitetit dhe bashkëjetesës si të barabartë.

Urojmë në të njëjtën kohë një rishikim dhe rishqyrtim të historisë, duke nxjerrë në dritën e diellit të gjitha ato figura të cilat (padrejtësisht) qëndruan në hije. Urojmë gjithashtu që Akademia e Shkencave, në bashkëpunim me Ministrinë e Arsimit dhe Kulturës të caktojnë një komision (kompetent profesionalisht dhe të denjë moralisht) për vlerësimin e figurave dhe të mos ngjasin më gafa të tilla, të hidhet baltë mbi figurat më të ndritura të nacionalitetit tonë. Urojmë që në 600-vjetorin e të madhit Gjergj Kastrioti, të skuqet sadopak fytyra e atij që deshi ta baltojë.

Kam lexuar para dy apo tre vjetësh në gazetën "Shqipëria Etnike" një shkrim të publicistit Ndue Bacaj, me një titull mjaft interesant dhe që ngjasonte më shumë si një satirë: "Flamuri në Deçiq - shkopi në Vlorë"! Me sa konstatojmë, autori ka bërë një gjetje mjaft të bukur dhe të bazuar mbi vlera dhe fakte historike.

Për të ngritur flamurin e Arbërisë mbi Bratilë u derdh gjak i kulluar malësorësh trima, ndërsa ngritja e flamurit në Vlorë ishte më tepër një akt diplomatik, i arritur përmes pushkëve, krismat e të cilave zgjuan ndërgjegjen e trazuar të Fuqive të Mësdha dhe vetë Ismail Qemali ishte një gjetje e kësaj diplomacie për t'i treguar vetë Perandorisë Osmane se është pikërisht Ismail Qemali njëri nga diplomatët dhe personalitetet e asaj perandorie që do të mbajë në dorë flamurin e Arbërisë dhe që do ta konfirmojë shkëputjen përfundimtare të Shqipërisë nga Perandoria Turko-Osmane.

Ngjarjet e mëvonëshme të trajtuara në këtë shkrim me një korrektesë ndaj referencave historike, na rezultojnë se Ismail Qemali, nga frika apo nga nostalgjia, e kishte mjaft të vështirë të shkëputej nga "mitra" osmane. Sido që të jetë edhe për aq sa mundi të bëjë për Shqipërinë, duhet t'i rezervojmë respet e mirënjohje, por në asnjë mënyrë nuk mund t'i bëjmë "kult" duke e mitizuar. Ai, më shumë se një figurë historike duhet të mbetet simbolike si shpalosës i flamurit mbi ballkonin e një godine. Ndërsa ata trima që e ngritën mbi shkëmbinj, mbi shkëmbinj i kanë monumentet.

Ky shkrim duhet të vlejë si një trokitje për më shumë përkujdesje në ngritjen e shtatoreve. Qyteti im, Shkodra, duhet të pasurohet me monumente duke e filluar me Hodo Sokolin, Dasho Shkrelin, Dedë Gjon Lulin e Mehmet Shpendin. Mbasi të kemi kryer detyrën ndaj këtyre korifejve, atëherë mund të mendojmë për mbrojtësin hoerik të Rozafës në rrethimin e fundit të Shkodrës, venedikasin trim, komandantin e paepur, Anton Loredani. Monumenti i këtij miku të madh të qytetit tonë duhe të ngrihet në Kështjellën e Rozafës, si dëshmi e kulturës dhe mirënjohjes shkodrane.

[Psikologu]

Kur Ismail Qemali deshi ta ndante Shqipërinë në kantone

nga Mark Bregu

Po afrohet 28 Nëntori, dita e Shpalljes së Pavarësisë, dita që shënon shkëputjen përfundimtare nga pushtimi pesëshekullor osman. Demokratët, këtë datë historike (duke e bashkuar dhe me 28 nëntorin e kthimit të Gjergj Kastriotit në Krujë dhe çlirimin e saj), menduan ta quajnë si një datë unikale dhe përgjithësuese, bashkë me çlirimin nga thundra nazi-fashiste (dhe këtu nuk shoh asgjë negative). Faktikisht, më 28-29 Nëntor 1944 (ndonëse kam qenë afro 9 vjeç) nuk kam qenë në Shkodër, por sipas mendjes time asnjë të keqe nuk shoh në këtë mes për çështjen e datës 28 nëntor, nëse këtë do ta quajmë ditën e lirisë. Ky konfondim datash më duket tepër abstrakt dhe më shumë se një kapriçio. Jam i mendimit se një shtet, kur çlirohet kryeqyteti duhet konsideruar i çliruar. Tirana u çlirua më 17 nëntor. Mbas kësaj date kemi vetëm 12 ditë luftë, d.m.th. pushtuesi ishte në ikje. Atëherë, për të shuar grindjet me dy forcave më të mëdha politike ofroj mendimin që data 17 nëntor 1944 të quhet dita e
lirisë (ose dita e çlirimit nga okupatorët nazi-fashistë). Kjo ishte në formën e një paranteze, ndërsa titullin e shkrimit do të mundohem ta trajtoj me besnikëri sipas referencave historike.

Më parë se të flasim për ditën e shenjtë të Pavarësisë na duhet të kalojmë në ekranin e kujtesës ato figura titanësh që përgatitën premisat, sepse Pavarësia nuk erdhi në mënyrë spontane, por si një anije triumfatorësh që lundroi përmes lumenjve të gjakut, për të arritur në bregdetin e Vlorës.

Rezistenca antiosmane e ka zanafillën në vitin 1389 (në betejën e Fushë-Kosovës), kur Drenica trime nxjerr nga gjoksi i saj Obeliqin që ther njërin nga sulltanët më të përbindshëm të Perandorisë Osmane, Sulltan Muratin. Pastaj kemi Kastriotët, Gjon dhe Gjergj Kastriotin dhe të gjithë prijësit e tjerë të Arbërisë. Mbi 100 kryengritje antiosmane kemi mbas vdekjes së Gjergj Kastriotit. Rrethimi i fundit i Shkodrës shënon “preludin” e lavdisë së rezistencës supernjerëzore, ku për afro njëvit rrethim (1478-1479) shkodranët, të udhëhequr nga Anton Loredani, komandanti legjendar venedikas, shkruajnë një ndër faqet më të ndritura të historisë. Cilit më parë se këtij trimi duhej t’i ishte ngritur monumenti në Kështjellën e Rozafës?! Qëndresa e klerikut dhe filozofit Pjetër Bogdani ësht një “zjarr” tjetër i pashuar që mban të ndezur kujtesën e çdo atdhetari të ndershëm. Lidhja e Prizrenit është “sirena” më e fuqishme e zgjimit të ndërgjegjes nacionale. Fatosat e kësaj lidhjeje i japin
“mesazhin” më të fuqishëm Perandorisë Osmane dhe “lajmërojnë” Europën se ne jemi pasardhës të ilirëve dhe jo të turko-tartarëve. Iljaz Pashë Dibra, Ymer Prizreni, Sulejman Vokshi, janë martirët e pavdekshëm të këtij evenimenti madhor. Lidhja e dytë, na sjell në skenë Haxhi Zekën (1880), shkodranin e madh Hodo Sokolin, që shkul me përbuzje gradat e Stambollës për t’i kthyer krenarinë Shkodrës. Internohet në shkretëtirat dhe burgjet e Anadollit. Kush duhet të kishte përmendore në Shkodër para këtij martiri?! Preng Bibë Doda kalon 29 vjet i internuar në shkretëtirat e Anadollit (1880-1909). Idriz Seferit i vendoset litari në majën e lisit, por sfidon vdekjen duke u përjetësuar në histori si martir. Kosova nuk hesht. Si një feniks ngrihet Isa Boletini, që dridh portat e Stambollit. Dasho Shkreli me kohë ia ka “zbardhur” faqen Shkodrës duke e mbushur tokën me koka asqerësh turq.

[Psikologu]

Çuditërisht edhe ky s’ka monument! Dedë Gjon Luli e Mehmet Shpendi hyjnë triumfalisht në eposin e kreshnikëve
duke i zbardhur faqen Shkodrës, Malësisë, Dukagjinit e mbarë Shqipërisë. Çuditërisht asnjëri nuk ka monument!

Si “tufane” ngrihen Dom Nikollë Kaçorri e Gjin Pjetër Previzi, njëri nga Lura e tjetri nga Kurbini. Ideatori dhe projektuesi i Pavarësisë është “superstati” i qytetarisë shkodrane, Luigj Gurakuqi.

Të gjithë këta “lumenj” zbresin në Vlorë, për t’i vënë asaj “kurorën” e lirisë. Në Vlorë zbresin trimat nga të katër anët e Shqipërisë, të gjithë me kontributet dhe vlerat e tyre. Ismail Qemali ngre flamurin dhe shpallet mvetësia e Shqipërisë. Aktiviteti i Ismail Qemalit për Pavarësinë e Shqipërisë dhe krijimin e Shtetit të parë Shqiptar është i njohur dhe askush nuk mund ta mohojë, por në të njëjtën kohë ky aktivitet duhet të vendoset (me shumë kujdes) në peshoren e historisë, duke i bashkangjitur edhe gabimet e mëdha dhe fajet të cilat mund të na japin një konstante reale për këtë figurë të cilën e kthyen në “mit” dhe që në raport me figurat që trajtuam më lart nuk na rezulton si i tillë (mendimi im). Duke iu referuar librit të Profesor Arben Putos “Pavarësia e Shqipërisë dhe Diplomacia e Fuqive të Mëdha, 1912-1914”, do të shohim bashkëpunimin e fshehtë të Ismail Qemalit me majorin turk Beqir Gabreneja. Pra, Ismaili bënte lojë të dyfishtë, nga njëra anë me gjashtë Fuqitë e
Mëdha, dhe nga ana tjetër me Portën e Lartë. Dëshira e tij për të sjellë në Shqipëri një prijës turk dhe pikërisht Izet Pashën, është shfaqja më konkrete e nostalgjisë së tij për Perandorinë së cilës i kishte shërbyer disa dekada, madje duke harruar edhe shuplakën që pati ngrënë nga Kryeministri turk brenda sallës së Parlamentit. Këtë episod dhe bashkëpunimin e Ismail Qemalit me majorin turk (të sipërpërmendur) e kam trajtuar gjerësisht në librin tim “Shakaxhinjtë” e Nacionalizmit. Por ky episod nuk i kishte pëlqyer një mikut tim, dhe më sugjeroi se burimi historik nga e kisha marrë informacionin i përket periudhës komuniste. Vlen të theksojmë se ishte pikërisht ky bashkëpunim i fshehtë i Ismail Qemalit me Xhon-turqit që i detyroi Fuqitë e Mëdha të ndalonin çdo formë bashkëpunimi me Portën e Lartë, dhe ky vendim u mor më datën 29 korrik 1913, ku citohet: 1-Shqipëria formohet si Principatë Autonome Sovrane... nën garancinë e gjashtë Fuqive të Mëdha...”;
2- Çdo lidhje Syzereniteti midis Shqipërisë dhe Turqisë përjashtohet.

[Psikologu]

Duke qenë se libri i lartpërmendur është shkruar në periudhën komuniste, dhe që në mendjen e mikut tim apo të ndonjë tjetri është krijuar bindja se çdo gjë që është shkruar në atë kohë është “antihistorike”, mendova që të servir një fakt tjetër historik, nga një historishkrues mjaft prestigjioz dhe që askush nuk mund ta akuzojë si komunist, dhe ky historian është mjaft i njohur: “Historia e Shqipërisë” (mendimi shqiptar), Tajar Zavalani, 1998, fq.248-249. Citimi i drejtpërdrejtë i autorit: “Kupa e helmit për nacionalistët shqiptarë u mbush kur Ismail Qemali u kthye në Shqipëri pikërisht ndërsa po luhej akti iu fundit i dramës shqiptare. Duke ardhur nga Zvicra, ai ishte ndalur në Romë dhe ishte takuar me Ministrin e Jashtëm italian, San Ciulianon. Ata bashkë kishin hartuar një plan për të zbërthyer njëherë e mirë çështjen shqiptare. Mbasi zbritën në Vlorë, Ismail Qemali shkoi në Durrës, i shoqëruar nga paria e Vlorës. Në Durrës u mblodh kabineti nën kryesinë e Princ Vidit, për të dëgjuar hollësirat e planit shpëtimtar. Thelbi i projektit ishte që Shqipëria të ndahej në tri kantone të vetëqeverisura sipas modelit zviceran. Princ Vidi duhej të largohej, kabineti të jepte dorëheqjen dhe Shqipëria të qeverisej nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit (KNK). Princ Vidi, bashkë me të gjithë ata që u ndodhën në atë mbledhje, duke përfshirë edhe Isa Boletinin, e hodhën poshtë me zemërim dhe indinjatë planin e Ismail Qemalit. Ismail Qemali, kur e pa se nuk i ndezi, u kthye në Vlorë dhe formoi “Komitetin e Shpëtimit Kombëtar” me disa vlonjatë dhe refugjatë nga Shqipëria e Jugut. Komiteti i dërgoi një shkresë Fuqive të Mëdha, duke kërkuar që Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit ta autorizojë këtë komitet të marrë qeverinë në dorë dhe të instalohej në Vlorë duke caktuar Vlorën kryeqytet.

Ta bënin Shqipërinë, Zvicrën e Ballkanit, kishte qenë ëndrra e pionierëve të Rilindjes Kombëtare. Por të krijohen tre kantone autonome në rrethanat e verës së vitit 1914 nuk ishte gjë tjetër veçse të krijoheshin tri zona influence: Austriake në Veri, Italiane në qendër dhe Greke në Jug...! Prandaj nuk është aspak çudi që plani i Ismail Qemalit u kritikua ashpër nga opinioni nacionalist shqiptar dhe më në fund autori u detyrua të shkojë në Itali, ku vdiq më 1918.

[Psikologu]

Për të shlyer çdo acarim ndjenjash mbas këtij episodi të vajtueshëm, Princ Vidi shkoi tinëz për të vizituar Vlorën, ku u prit me shumë entusiazëm. Delegatët e qytetit dhe të refugjatëve nga viset e okupuara iu lutën që të kujdesej për fatin e tyre. Porsa u kthye në Durrës, Princ Vidi mblodhi përfaqësuesit e Fuqive të Mëdha duke i porositur të bëjnë demarrshe pranë qeverive të tyre që të përmbushin detyrimet që kishin marrë ndaj Shqipërisë dhe ndaj atij personalisht. Por Fuqitë e Mëdha nuk kishin ndërmend të merreshin me çështjen shqiptare, veçse për të bërë intriga kundër njëra-tjetrës. Ato ishin duke zënë pozita në parashikimin e luftës së përgjithshme që pritej të fillonte fatalisht me një shpërthim të vrullshëm mbas vrasjes në Sarajevë të Arqidukës Franc Ferdinand, i cili ra viktimë e një grupi terrorist serb. Durrësi ngjasonte me një vapor që po mbytej. Rebelët e kishin rrethuar dhe gati izoluar nga pjesa tjetër e Shqipërisë. Fuqitë e Mëdha, me përjashtim të Italisë, i tërhoqën luftanijet e tyre nga limani. Hasan Prishtina me Isa Boletinin bënin plane për të filluar kryengritjen në Kosovë. Italia donte të shkëpuste konçesione duke përfituar nga kriza financiare e qeverisë kombëtare. Austro-Hungaria orvatej të shtynte Princ Vidin t’i shpallte luftë Serbisë, megjithëse ambasadori i saj në Londër kishte votuar kundër dhe për neutralitetin e Shqipërisë. Misioni ushtarak hollandez u largua nga Durrësi, ku të huajt po bëheshin gjithnjë e më të rrallë. Edhe Princ Vidin e këshillojnë nga çdo anë të kthehej në vendin e tij. Ai nis më së pari dy fëmijët dhe vetë qëndroi me shpresa se diçka do të ndryshojë në këtë situatë që ishte krijuar. Ndërkaq, rebelët okupojnë Vlorën pa luftë, mbasi Osman Haxhiu i Komitetit të Shpëtimit Kombëtar i bindi se çdo rezistencë ishte e kotë. Më në fund, Princ Vidi vetëvendosë ta lërë Shqipërinë më 3 shtator 1914. Me një proklamatë drejtuar popullit shqiptar, ai shpjegon se po shkonte në Perëndim për të vazhduar punën që kishte
nisur në Shqipëri. Në mungesë të tij, Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit do të merrej me punët e Qeverisë. Princi dhe Princesha Vid lundruan nëpër Adriatik dhe u degdisën në Gjermani duke kaluar nëpër Lugano. Shqiptarët vëzhgonin me trishtim largimin e mbretit të tyre sikur të ishte një shpresë që po venitej. Europa ishte në buzë të humnerës dhe Shqipëria e dizintegruar do të përlahej së shpejti nga një tufan u stuhishëm. Çështja nëse Ismail Qemali kishte vepruar mirë apo keq, kur ai kërkoi ta ndante Shqipërinë në tre kantone, tashmë besoj se është më se e kuptueshme nga çdo shqiptar i vërtetë.

[Psikologu]

Ajo që na çudit është fakti që këtë veprim e marrim vesh me kaq vonesë dhe çudia e dytë është: Kujt i intereson të fshehë apo të vjedhë historinë?! Cilido, me të drejtë mund të pyesë: Kujt i ka interesuar ta kthejë Ismail Qemalin në një “mit”, kur në “peshoren” e historisë vlerat e tij janë nën kuotën e atyre burrave që trajtuam që në fillimin e këtij shkrimi. A nuk kemi të drejtë të pyesim
përse në “Monumentin” e Shpalljes së Pavarësisë (të vendosur në Vlorë) nuk janë skalitur figurat e dy personaliteteve nga më të shquarat në Shpalljen e Pavarësisë, Luigj Gurakuqit dhe Dom Nikollë Kaçorrit?! Jam i mendimit se qëndresa ndaj çdo pushtuesi ka qenë gjithëpërfshirëse, që nga Mitrovica deri në Gjirin e Artës. Por, kur flasim për figurat e dimensioneve të larta, nuk duhet të ndryshojmë “polet” ose e thënë më shqip, nuk duhet t’i spostojmë nga Veriu në Jug. Krahinorizmi, religjionizmi dhe idealizmi duhen respektuar në mënyrë proporcionale sepse në çdo krahinë, në çdo besim dhe në çdo ideologji ka kualitete dhe këto duhen evidentuar pa asnjëlloj paragjykimi dhe shkalla e përfaqësimit duhet të jetë në proporcion të drejtë me sasinë numerike të çdo religjioni në të gjitha institucionet. Urojmë që 28 Nëntori, dita e Shpalljes së Pavarësisë të jetë dita e solidaritetit, unitetit dhe bashkëjetesës si të barabartë. Urojmë në të njëjtën kohë një rishikim dhe rishqyrtim të historisë,
duke nxjerrë në dritën e diellit të gjitha ato figura të cilat (padrejtësisht) qëndruan në hije. Urojmë gjithashtu që Akademia e Shkencave, në bashkëpunim me Ministrinë e Arsimit dhe Kulturës të caktojnë një komision (kompetent profesionalisht dhe të denjë moralisht) për vlerësimin e figurave dhe të mos ngjasin më gafa të tilla, të hidhet baltë mbi figurat më të ndritura të nacionalitetit tonë. Urojmë që në 600-vjetorin e të madhit Gjergj Kastrioti, të skuqet sadopak fytyra e atij që deshi ta baltojë.Kam lexuar para dy apo tre vjetësh në gazetën “Shqipëria Etnike” një shkrim të publicistit Ndue Bacaj, me një titull mjaft interesant dhe që ngjasonte më shumë si një satirë: “Flamuri në Deçiq - shkopi në Vlorë”! Me sa konstatojmë, autori ka bërë një gjetje mjaft të bukur dhe të bazuar mbi vlera dhe fakte historike. Për të ngritur flamurin e Arbërisë mbi Bratilë u derdh gjak i kulluar malësorësh trima, ndërsa ngritja e flamurit në Vlorë ishte më tepër një akt diplomatik, i arritur përmes pushkëve, krismat e të cilave zgjuan ndërgjegjen e trazuar të Fuqive të Mësdha dhe vetë Ismail Qemali ishte një gjetje e kësaj diplomacie për t’i treguar vetë Perandorisë Osmane se është pikërisht Ismail Qemali njëri nga diplomatët dhe personalitetet e asaj perandorie që do të mbajë në dorë flamurin e Arbërisë dhe që do ta konfirmojë shkëputjen përfundimtare të Shqipërisë nga Perandoria Turko-Osmane.

[Psikologu]

Ngjarjet e mëvonëshme të trajtuara në këtë shkrim me një korrektesë ndaj referencave historike, na rezultojnë se Ismail Qemali, nga frika apo nga nostalgjia, e kishte mjaft të vështirë të shkëputej nga “mitra” osmane. Sido që të jetë edhe për aq sa mundi të bëjë për Shqipërinë, duhet t’i rezervojmë respet e mirënjohje, por në asnjë mënyrë nuk mund t’i bëjmë “kult” duke e mitizuar. Ai, më shumë se një figurë historike duhet të mbetet simbolike si shpalosës i flamurit mbi ballkonin e një godine. Ndërsa ata trima që e ngritën mbi shkëmbinj, mbi shkëmbinj i kanë monumentet.

Ky shkrim duhet të vlejë si një trokitje për më shumë përkujdesje në ngritjen e shtatoreve. Qyteti im, Shkodra, duhet të pasurohet me monumente duke e filluar me Hodo Sokolin, Dasho Shkrelin, Dedë Gjon Lulin e Mehmet Shpendin. Mbasi të kemi kryer detyrën ndaj këtyre korifejve, atëherë mund të mendojmë për mbrojtësin hoerik të Rozafës në rrethimin e fundit të Shkodrës, venedikasin trim, komandantin e paepur, Anton Loredani. Monumenti i këtij miku të madh të qytetit tonë duhe të ngrihet në Kështjellën e Rozafës, si dëshmi e kulturës dhe mirënjohjes shkodrane.

[Psikologu]

Nga Mit´hat Frasheri ;


Problemet e Shqipërisë indipendente

"Me indepindencën e saj Shqipëria u gjend përpara problemeve më të rënda dhe më të vështira që mund të takojë një komb. Ngushtësia e kufijve, pakica e numurit, në vend që të lehtësonin situatën, e bënin dëshprimisht akoma më të komplikuar. Nga kaosi i një mbledhje fisesh duhesh nxjerrë një komb dhe një shtet. Me brumin amorf të popullsive të vogla ishte për të bërë një kristalizim i rregullt në kondita tepër të pavolitshme përpara cirkonstancave të krijuara prej një lufte të egër. Tridhjetëpesë vjet para se të buçasë kriza ballkanike, me Shoqërin e Stambollit dhe me Lidhjen e Prizrendit ishte bërë nisja e një pritmi për Shqipërinë, të ndryshëm prej jetës që ishte rrojtur gjermë atëherë. Lëvizja dhe zgjimi kombiar-shfaqur prej tronditjes që solli lufta ruso-tyrke, me traktatin e Shën Stefanit dhe Kongresin e Berlinit-po e vinte Shqipërinë përpara realiteteve të rrojtjes, duke i dëftyer gjithë rrezikun që i ishte ngrehur në fund të asaj gremine që gjendesh: pa një zhvillim kombësie, pa forcën morale që pjell bashkimi, pa të drejtën e pranuar prej botës së qytetëruar e shtetit mbi Bosforin qenë fare inkompetentë në çështje politike, fanatikë dhe intolerantë: donin më mirë një katastrofë sesa zgjimin e një nacionalizme që inteligjenca e tyre s'e kuptonte dot. Kështu që ballkanikët gjetën një aleat te Tyrqia kur ishte fjala për popullin dhe truallin e Adriatikut. Përgatitja donte kohë dhe përpjekje të mëdha; kishe të bësh me tradita konservatore, me ide rebele, me zakone reaksionare, me inercinë që paraqit grumbulli vitet e kaluar, të vdekurët e shkuar. Në një anë kishim, pra, punimin dhe gatimin e brendshëm; në atë anë antipatinë dhe hostiliterin (armiqësinë) e sundimtarit; dhe nga ana tjetër kishim një detyrë më imediate, problemin e racës, i vogëlsuar, i pakësuar prej trubullimeve permanente dhe, më tepër akoma, prej shërbimit ushtarak dhe mënyrës me të cilën aplikohesh. Mezi që pak vjet e tëhu, kishte filluar raca të marrë një zgjerim, të bëhet prapë e zonja e kufijve etnografike, të hyjë në pronjë dhe të jepet pas një pune pjellore. Në këto kondita shqiptari ishte i shtrënguar, kishte detyrën të mejtojë: në ishte më mirë të durojë akoma ca kohë zgjedhën e shkatërruar të një dominate të dobësuar dhe të drejtojë gjithë fuqinë dhe vitalitetin e tij për të siguruar pritmin e racës, për të ndaluar sulmin e shqehëve dhe të grekëve, apo në duhesh të humbasë durimin kundër dominonjësit pesëherë shekullor?

[Psikologu]

Turqia: dilema e patriotëve

Nga ky dilem i tmerr-shëm rridhnin edhe hezitimet e patriotëve: e shihnin se rrëzimi i Tyrqisë mund të sillte me vete fatkeqësinë e Shqipërisë, copëtimin e tokës arbënore. Dhe në mes të dy udhëve preferohesh-të paktën në teori-shtegu i parë: pak durim akoma që të forcohet ndërgjegja të marrë fuqi i rilinduri, të fitohet një e drejtë përpara opinionit të përbotshëm. Qe një mënyrë punimi për të fituar qind për qind, të mos lozim fatin e kombit me një zar. Regjimi që u proklamua me aq bujë në korrik të motit 1908 e pruri çështjen shqiptare në një shkallë më akute, e bëri më të gjallë problemin e kombit tonë: a duhesh një luftë e çelur kundër dominatorit të huaj, një shkëputje e krejtë, pa le të dalë ku të dalë, apo një përpjekje e brendshme për një fuqi intrenseke, për koherencën e molekulave që i quajmë individë dhe njerëz? Pyetja qe e tmerrshme: alternativa e parë kishte tërheqjen e aventurës, e një luftimi të rreptë ashtu si e ka dashur arbëreshi. Vepra e dytë ishte mbase më pjellore, por edhe më e rëndë; pemët e saj do të ishin më të durueshme, por edhe lypte një bashkëpunim, makar për ca kohë me autoritetet e njohura, një farë paqe, bese provizore, kurse mënyra e parë parashihte një kolaborim me ballkanikët, me ata që lakmonin truallin dhe gjakun arbëror. E para donte kohë, vullnet, organizim, disiplinë, edukatë kombiare, një patriotizmë inteligjent, një politikë të matur fuqi mbi veten tonë. E dyta lypte bujë dhe zhurmë. Tek gjendeshim ndërmjet dy udhëve, tek përpiqeshim herë me veten tonë, herë me sjelljet verbërore dhe fanatike të Tyrqve të Rinj, herë me pritat e ngrehura prej fqinjëve, kërcëllima e luftës ballkanike i dha zjarrin barutit. Lufta po ngjante bash me një sukses, qoftë dhe i pjesshëm, ishte fituar mbi Tyrqinë, kur qeveria e Stambollit po ulesh përpara kërkesave nacionale të shqiptarëve. Edhe lufta ballkanike kërciste për të ndaluar këtë realizim të rivendikimeve të Shqipërisë. Në atë zjarr, si edhe kurdoherë që flakëron shtëpia, duhesh të shpëtonim ç'të ishte e mundur, Indipendenca jonë na gjente përpara një faktori të vetëm, një ndalim që kishte zënë vendin e të treve të mëparshëm: tani më s'bëhesh fjalë as për dominatorin e Bosforit që nuk përfaqësohesh prej ndonjë fuqie, as edhe prej veprës së brendshme të shqiptarëve, të cilët rreziku i beftë po i bashkonte në një të vetëm aspiratë: shpëtimi në indipendencë.

[Psikologu]

Ambicjet e fqinjëve

Po mbetesh faktori i tretë, i tmerruar tani që kishte ndihmën e armëve dhe të ushtrive: ambicioni pa masë i fqinjëve tanë, të atyre që kishin marrë armët në emër të njerëisë dhe të drejtësisë për të shpëtuar të robëruarit dhe që tani donin të aplikojnë këto parime të bukura duke copëtuar, robëruar, shkretuar Shqipërinë, kryengritjet e së cilës kundër Tyrqisë u kishin lehtësuar dhe siguruar arritjen e qëllimit. Në mendjet e aleatëve ballkanikë nuk kishte zënë vend ideja e të drejtave shqiptare: në mes të tyre nuk parashihesh tolerimi i një kombi, i një shteti shqiptar. Ishte mohim komplet, pa përgjigje. Edhe më tepër se një fuqi e madhe, të paktën dy, Rusija cariste me aleaten e saj, favorizonin qëllimet shqeho-grekëve. Qeveria provizore e Vlorës që në fillesë u gjend përpara një të vetmi problem: ay i kufijve, shpëtimi i tokës prej ushtërive të huaja. Çështja e Tyrqisë më nuk preokuponte njeri; kërcëllimat e topave bullgarë mbi vijën e mbrojtjes, të Çatallxhesë nuk më linin asnjë dyshim për shkëputje definitive të çdo marrëdhënie ndërmjet Bosforit dhe Adriatikut, kështu që edhe kush kish shpresuar një forcim të kombësisë shqiptare dhe të shqiptarizmës me fitimin e Tyrqisë dhe mundjen e fqinjëve lakmitarë, tani po e shihte realitetin fatal. Mbetesh vetëm brenga e tokës, e truallit arbëresh, i shkelur prej ushtrive serbe që po përparonin pa gjetur ndalim dhe po unjeshin në zall të detit. Të dy luftëtarët e tjerë kishin gjetur nga një pengim në Shkodër dhe në Janinë dhe, përpara rrezikut fare të afërm, vetë shqiptari, pas zakonit të tij dhe instiktit, mbante një qetësi, pa ndonjë sforcim. Shqipëria e lirë kufizohesh nga veriu me Fierin dhe Mallakastrën, ndehesh në lindje gjer në Berat dhe nga juga mezi zgjatesh gjer në Gjinokastër. Shkodra qe rrethuar, pa komunikim me botën e jashtme. Janina i bënte ballë ushtrisë greke me një ushtëri të prishur tyrke, një pjesë e saj e mbledhur prej mbeturinave të ushtrive të Kosovës dhe të Maqedonisë, e gjendur keq për municion dhe ushqim. Kjo situatë e jugës zgjoi pyetjen: a duhesh ndihmuar ushtria tyrke në Janinë dhe t'i bëhesh ballë Greqisë me çdo mënyrë që të ishte, apo, duke besuar fatin e saj në duart e fuqive të mëdha, Shqipëria duhesh të ruante një neutralitet strikt, të mos duket se ka luftë me ndokë, se lufton me fqinjën e saj të jugës? Teza e parë nisesh prej pikëpamjes se ç'vise të shpëtonin prej shkeljes së ballkanikëve nga trupi i tokës shqiptare, nuk mund veçse t'i mbeteshin Shqipërisë. Fuqia e Tyrqisë duhesh ndihmuar, meqënëse rezultati do të ishte jo për Tyrqinë, por për Shqipërinë. Një tjatër pikë, dhe jo më pak me rëndësi e argumentave të tyre, ishte kjo: shqiptarët duhet të kuptojnë se kanë për detyrë të mbrojnë dheun e tyre; të bëjnë therori për mbrojtjen e tij, të luftojnë, të vriten, të përpiqen që të ndiejnë të drejtën, detyrën përkundrejt mëmëdheut. Pra një therori, edhe e dëshpëruar të ishte, do të kishte fitimin e saj moral: ishte një risi që po mbillesh në shpresë për të ardhmen. Teza e dytë pretendonte se Shqipëria, sapo e lindur dhe pa mjete mbrojtjeje, nuk mundte pa rrezik të rrëfehet sikur merr pjesë në luftën me ballkanikët. Fuqia e saj ishte dhe duhet të jetë neutraliteti. Mbi këtë parim qe shtrënguar të mbështetesh qeveria e re kur grekët kishin bërë tentativë të shkarkojnë në Himarë ose ditën që një vapor grek kishte ardhur përpara Vlorës dhe qëlluar me top. S'kishte dyshim se qeveria, dhe më tepër akoma kryetari i saj, prirej nga kjo anë e dytë, e cila, në mos ishte fare pas idealit të patriotizmës, kishte së paku meritën të jetë diplomatike dhe kërkonte një sforcim më të pakët, pra mbante me vete edhe një aparencë (nuk them realitet) sigurimi. Edhe sado që, miturisë dhe pafuqisë u pëlqen më tepër inaktiviteti, prapë u bë një sforcim për të interesuar bajonetat shqiptare në mbrojtjen e Janinës në perservencë dhe therori patriotike. Mjerisht gjendja psikologjike (e cila i shtynte shumë njerëz të besojnë se proklamimi i indipendencës e lironte dhe e shkarkonte shqiptarin prej çdo përgjegjësie) u komplikua edhe me një vështirësi krejt materiale, mungesa e ushqimit dhe kjo shkaktoi një dezertim në tufë, dezertim nga më të pikëllueshmit, i vazhduar prej një mësytjeje të ushtërive armike, një shkelje të tokës.

[Psikologu]

Pengesat nga Greqia

Nuk mundim këtu të mos kujtojmë me një lavdi të mallëngjyshme të posaçme taborin e Gjinokastrës që, duke kuptuar detyrën e tij përkundrejt mëmëdheut, flamurit dhe shtetit, u bë prapë gati të vejë në llogorete Janinës t'i verë krahërorin obuzeve dhe mitralozit dhe në qoftë se ky vendim i tyre mbeti pa zbatim praktik, faji është i fatit që plotësoi rënien e Janinës. Të mbetur, ose më mirë, të lindur pa fuqi për mbrojtjen e trashëgimit të stërgjyshëve, shqiptarëve s'u paraqitesh veçse fuqia e drejtësisë: ishin të shtrënguar që të vënë gjithë shpresën e tyre te gjykatorja që u shfaqesh nën formën e Konferencës së Ambasadorëve në Londër. Kriza e arritur në një formë akute, rreziku imediat me gjithë të këqijat e luftrave ballkanike, na shtrëngonin që të ngremë duart drejt të mëdhenjve që rrinin rreth tryezës diplomatike. Padyshim është një fatkeqësi e madhe për një popull të verë gjithë besimin e tij te një i huaj, të presë shpëtimin e tij prej një dore të tretë. Gjendeshim larg atyre luftimeve-qofshin dhe me therori e dëshpërim, më mirë akoma, bash prej atyre përleshjeve të përgjakta-në të cilat zgjohet dhe mprehet ndërgjegjja kombiare, ata rreziqe të përbashkta që ngurosin njësinë, forcojnë karakterin dhe mbërthejnë solidaritetin. Cirkonstancat në të cilat ishte shpejtuar lindja e shtetit të ri, kriza e flakëruar që s'e linte të shohë gjëkund ndonjë ndihmë të brendshme, po ngjallte një mentalitet të regretushëm, ay i "hë për hësë" i "provizores", e shpresimit vetëm prej "Evropës", që s'u bëmë vetë, po na bënë të tjerët, besim, pa dyshim, jo i përshtatun realitetit të atij fakti që dëshmonte për një përpjekje më tepër se tri herë dhjetëvjeçare po edhe më komod, me më pak mundime. Në këto kondita dhe ditën që një vapor grek përpiqesh të priste kabllin telegrafik të Vlorës (të vetmin mjet komunikimi me botën e jashtme) u dërguan rivendikimet delegatëve që ishin emërua për të mbrojtur të drejtat e Shqipërisë: kufijtë e Shqipërisë në truallin etnografik; indipendenca e plotë e shtetit të ri. Rivendikimet e formuluara në atë telegraf ishin një program për politikën e ndjekur prej Shqipërisë, një program plotësimi i të cilit vërtet dipendonte prej fuqisë dhe qejfit të të tjerëve. Në orën kur po shkrojmë këto rradhë, procesverbalet e Konferencës së Londrës akoma s'janë botuar që të dijmë faqen e brendshme të politikës së lojtur prej të dy palë shteteve. Por s'duhet të ketë njeriu një imagjinatë të madhe për të kuptuar se mamitë që kryesonin lindjen tonë kishin kujdes fare të kundërt dhe jo kurdoherë konform me gjallimin e foshnjes. Në qoftë se në çështjen tokësore, ajo e kufinjve, Shqipëria e re ishte fare e pafuqishme dhe zgjidhja e saj dipendonte prej vullnetit dhe interesave të Fuqive të Mëdha, mbi pikën e statusit të shtetit të ri mund të thuhet se dëshira e vetë shqiptarëve nuk qe fare për t'u neglizuar. Opinioni ishte i theksuar në Vlorë: një mbret i huaj; as komisar i Fuqive të Mëdha, as një princ nën suzerenitetin otoman, as edhe një sovran mysliman. Kjo pikë e fundit s'ishte për t'u habitur; meritonte një vërejtje: Zihjet dhe luftimet ndërmjet shqiptarëve dhe tyrqve qenë një konflikt ndërmjet orinetit dhe oksidentit. Autoritetet e Stambollit donin të na orientalizojnë me fenë, me konviksionet politike, me shkronjat e tyre dhe ne kundërqëndronim, se e njihnim që s'kishim gjë të përbashkët me Orientin; pa ditur, dhe instiktërisht, e ndienim veten tonë të ndarë prej tyrqve, një race të Oksidentit. Nuk mundnim të kemi një mentalitet në kundërshtim me parimin e racës. Nuk qe e mundur për shtetin e ri, që shkëpuste çdo marrëdhanie me Orientin dhe sundimin e një mbretërie orientale, të pranonte kandidaturën e një princi mysliman dhe oriental: do të ishte mohimi i vullnetit të përparimit, i dëshirës të bëhemi një faktor ndërmjet kombeve dhe shteteve të Ballkanit, të asaj pjese të Europës".

[Zero Cool]

Si e lashë Shqipërinë...


Nga Ismail Qemal Bej Vlora


Mbretërimi i shkurtër i Wilhelm Wiedit, qe më i pasur në episode groteske, se sa në veprime për organizimin e një shteti të ri. Kjo ishte prova e kujdesit të pakët që Fuqitë kishin përdorur në zgjedhjen e një sovrani për një vend, lumturia e të cilit varej nga një zgjedhje e kujdesshme. Kishim shpresuar se takti dhe urtësia e Princit, do të shërbenin si kundërpeshë për humbjet e territorit, për të cilat kishim vuajtur, dhe ngjitja e tij në Fron, do ti jepte një shtytje të konsiderueshme zhvillimit të vendit. Përkundrazi situata u bë më e ngatërruar dhe për pak kohë u bë kritike. Një mëngjes mora një telegram nga Vlora, që më shkaktoi një tronditje të thellë. Shtëpia e Esad Pashës ishte bombarduar dhe vetë ministri ishte arrestuar. Ky njoftim i shkurtër pa asnjë shpjegim tjetër, mu duk kaq i çuditshëm, sa për një çast nuk e besova për të vërtetë. Sidoqoftë, nxitova të shkoja tek konsujt italian e austriak në Nicë e në Vjenë për të vërtetuar informatën nëse ishte e vërtetë e për të përcaktuar domethënien. Përgjigjet që mora, nuk lanë asnjë dyshim, e pas pak kohe mora vesh hollësitë e ngjarjes.
Kisha parashikuar gjithnjë se Esad Pasha do të ndodhej në një pozitë jashtëzakonisht të vështirë në Durrës. Ky qytet me më pak se pesë mijë banorë, kishte qenë qendër intrigash e kundërshtimesh për kandidaturën e Ëiedit si princ evropian, si dhe qendër e kryengritjes së Esadit kundra Qeverisë së Përkohshme të Vlorës. Esadi, që menjëherë pas një kthimi të dyshimtë, ishte vënë ministër pikërisht i atij Princi që ishte aq i padëshiruar për shokët e tij, nuk mund të kishte tjetër veç mungesë popullariteti e përbuzje. Mllefi kundra tij u bë shpejt më i thellë dhe demonstratat popullore në vend, morën një karakter kërcënues. Princi, përkundrazi, në vend që të qetësonte popullin kur lëvizja ishte në kulm, përdori topin. Nga ana tjetër, në vend që të pushonte ministrin e tij të padëshirueshëm, me një procedurë legjitime të rregullt, Princi vetë, duke vepruar nën një influencë, që nuk jam në gjendje ta përcaktoj, përdori përsëri mjete të dhunës. Ai adaptoi një linjë veprimi të pashembullt në analet e qeverisjes. Shtëpia e Esadit u rrethua e u bombardua deri sa gruaja e tij doli në një dritare duke tundur një çarçaf të bardhë si shenjë armëpushimi. Bombardimi u pezullua. Ndërhyri ministri italian Carlo Aliotti, në sajë të të cilit Esadi pati mundësi të dilte pa incidente të tjera. Të shoqëruar me marinarë e gjithë familja mundi të largohej me një anije vrojtimi austriake, nga ku u transferua në anijen bazë të Italisë, me të cilën Esadi shkoi në Evropën Perëndimore, pasi kishte dhënë fjalën e nderit, se nuk do të kthehej më në Shqipëri.
Duke patur parasysh këto ngjarje të çuditshme, e quajta detyrë që të kthehesha menjëherë në Vlorë. Pikërisht kur po i hipja trenit në Nicë, më takoi konsulli italian, me një telegram të Ministrit të Jashtëm, Markezit San Xhiuliano, që më kërkonte të njihte mendimin tim, për gjendjen në Shqipëri dhe për masat që duheshin marrë, duke pasur parasysh se gjendja po bëhej gjithnjë e më alarmuese. Meqë kërkonte, nëse ishte e mundur të diskutonim argumentin me të, ndalova në Romë, ku San Xhuliano e unë u morëm vesh për masat që do të ishin të përshtatshme të merreshin. Në Vlorë, sapo arrita, mora vesh hollësitë e ngjarjeve që isha njoftuar dhe se Durrësi ishte i rrethuar nga të gjitha anët e nuk kishte komunikim me pjesën tjetër të vendit. Autoriteti më i lartë dhe juridiksioni i Mbretit tonë ishte kufizuar në atë qytet të vogël. Pas disa ditësh, u nisa për në Durrës me pesëmbëdhjetë fisnikë të krahinës, me qëllim që ti parashtronim Princit opinionin tonë për situatën, që përputhej me atë të ministrit San Xhuliano. Gjatë një takimi tete-a-tete (kokë më kokë) që pata me të, i paraqita konkluzionet që kishim arritur dhe masat e nevojshme. Princi më çuditi për mungesën e një ideje për gjendjen dhe koshiencën e vështirësive të jashtëzakonshme të momentit. U tregua i paaftë të bënte një vërejtje, apo të bënte një pyetje të dalë nga arsyetimi i tij personal. Ndërsa i ilustroja masat e ndryshme që mund të zgjidhte, për të dalë nga gjendja e vështirë, nuk më pyeti asnjëherë se si mund të viheshin në praktikë këto masa.
Të nesërmen Princi priti të pesëmbëdhjetë fisnikët e Vlorës. Nuk na la megjithatë, pa dhënë më parë ndonjë shenjë kujdesi për vendin. Në Pallat u bë një mbledhje e të gjithë krerëve shqiptarë që ndodheshin në Durrës. Princi e hapi vetë mbledhjen me pak fjalë frëngjisht, duke shpjeguar që na kishte mbledhur që të shprehnim mendimet tona personale mbi gjendjen në vend. Nuk kishim pasur asnjë diskutim paraprak, siç është zakon kur është puna për të dhënë një mendim në rrethana të këtij lloji, por iu përshtatëm dëshirave të tij. Në vend që të mbyllja serinë e propozimeve, siç duhet të bëja lidhur me pozitën time, unë fola i pari. Në fund Princi na falenderoi e tha se pasi të përktheheshin vërejtjet tona e ti studionte, do të na njoftonte vendimin e tij. Pritëm disa ditë, dhe pastaj për shkak të mungesës së njoftimeve të tjera, shkuam në Vlorë.
Duke parë rëndimin e gjendjes së përgjithshme të vendit dhe të paaftësisë së dukshme të Qeverisë së Durrësit, me qëllim që të merreshin masat përkatëse për të shpëtuar Shqipërinë, u caktua në sheshin e madh të Vlorës një mbledhje e banorëve të qytetit e të krahinës, ashtu dhe të gjithë refugjatëve të krahinave të tjera të pushtuara nga armiku. Mbas një diskutimi të gjerë, u vendos të formohej Komiteti i Shpëtimit Publik, nën kryesinë time. Njoftuam Fuqitë e Mëdha dhe Princin me një proklamatë, në të cilën deklarohej se përfaqësuesit e popullit të Vlorës dhe të një duzine krahinash të tjera, ishin mbledhur dhe kishin votuar krijimin e Komitetit të Shpëtimit Publik me qëllim që tu kërkonin Fuqive garante të princit, që tia transferonin përkohësisht pushtetin Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, e të merrnin të gjitha masat që kërkonin rrethanat. Mesazhi i nënshkruar nga tridhjetë delegatë, i bënte thirrje drejtësisë së Fuqive, e i lutej ti besonte Komisionit këtë detyrë pa vonesë, duke shtuar se ishte fjala për të vetmen masë, sipas mendimit tonë, që mund të mbajë sovranin legjitim në fron, të sigurojë bashkimin kombëtar dhe tërësinë tokësore e të shpëtojë nga shkatërrimi mbi njëqind mijë qenie njerëzore, që duke u larguar nga hekuri e zjarri, iu desh të braktisin pronat e tyre të djegura e vatrat e tyre të rrënuara e të mbroheshin në të vetme qoshe të Shqipërisë që ende ishte e lirë, në qytetin e Vlorës e në rrethinat e saj.
Arrita në momentet e fundit të këtij mbretërimi të dhimbshëm e të kotë. I mbyllur, siç kam thënë, në kryeqytetin e tij fatkeq Princi kishte humbur çdo autoritet dhe sovraniteti i tij nuk ekzistonte më. Nuk mbeti asgjë nga dhjetë milion frangat që i kishin dhënë paradhënie dhe që ai i kishte harxhuar marrëzisht në gjëra si krijimi i një gjykate Kasacioni, kur në vend nuk kishte asnjë gjykatë, emërimin e inspektorëve të arsimit publik, kur nuk kishte shkolla, mbajtjen e ministrave të plotfuqishëm të akredituar në vende të huaja, por që rrinin rehat në shtëpi. Megjithëse dërgonte Ministrin e Financave në Romë për kontribute të tjera, qoftë Roma, qoftë Vjena luajtën pjesën e shurdhit. Si një spekulator i falimentuar Ëilhelm Ëiedi e kuptoi se nuk mbetej tjetër veçse të largohej. Lufta e madhe kishte filluar e do të përmbyste shpejt Evropën. Anijet e Fuqive e braktisën Durrësin dhe e lanë në dorë të ngjarjeve, kurse Princi i ndoqi me një jaht të vogël italian, që i ishte lënë në dispozicion.
Me gjithë përvojën e këtyre tre muajve, bashkatdhetarët e mi e panë me trishtim të largohej, sikur ai të përfaqësonte një shpresë që merrte fund, një ëndërr që zhdukej. Ai skishte bërë asgjë për ti njohur e kuptuar, asnjë hap për tiu afruar zemrave të tyre, që i ishin hapur me aq besim.
Tashti nuk mbetej tjetër, veçse të pritej dita kur përfaqësuesit e njerëzimit të mblidheshin e të vendosnin të njihnin të drejtat tona që deri në këtë moment fatkeqësisht kishin mbetur të harruara, me preteksin për të evituar atë që ishte e paevitueshme. Jemi të bindur që një akt drejtësie i dhënë për ne, do të jetë i dobishëm jo vetëm për ne vetë, por dhe për të gjithë ata që kanë kërkuar zgjerimin e tyre me shkatërrimin tonë. Rindërtimi i bllokut ballkanik dhe garancia e pavarësisë së tij, do të jetë një nga faktorët më të fuqishëm për paqen e Evropës Lindore dhe të botës.
Kjo ndërtesë ballkanike mund të forcohet, vetëm me forcimin e Shqipërisë, që përbën kolonën e katërt që e mban.

*Paris, korrik 1917