Muhammed Ikbal , Prej Poezise Ne Filozofi

[ZARATUSTRA]

Akademik Enes Kariq[1] (http://mail.yahoo.com/config/login?/ym/Compose?box=Inbox&Mid=2759_18252185_255600_2972_8640_0_49644_28723_1 08469242&inc=&Search=&YY=24372&order=down&sort=date&pos=0&view=a&head=b#_ftn1)

Jeta, vepra dhe idetë e Muhammed Ikballit

Muhammed Ikballi është i lindur në vitin 1877 në Sial­kot, qytetin e tanishëm pakistanez përbri kufirit me In­dinë. U shkollua në qytetin e lindjes, kurse arsimimin e tij universitar e arriti në Lahorë, ku e studioi filozofinë para islamistit britanik T. W. Arnoldit.
Sipas shënimeve dhe veprave biografike mbi Mu­ham­med Ikballin, ai në vitin 1905 niset për në Evropë ku në studimet postdiplomike studion filozofinë para Mac Taggartit. Në Munih doktoroi me tezën The De­ve­lop­ment of Metaphysisc in Persia (Zhvillimi i me­ta­fi­zi­kës në Persi), kurse pas kësaj qëndron në Londër ku një kohë të shkurtër studion shkencat juridike dhe punon në fushën e të drejtës dhe të avokaturës. Ikballi, në vitin 1908 kthehet në Lahorë ku merret me ligjërata dhe dhë­nie mësim në kolegjin shtetëror, por kohë pas kohe me­rret edhe me punë juridike.
Në vitin 1922 është dekoruar me kalorës (d.m.th. mori titullin Sir) për shkak të kontributit të tij, poezisë. (Faz­lur Rahman në një tekst të tij mbi Ikballin pohon se 60 % të poezisë së tij Ikballi e ka shkruar në gjuhën per­sish­te, kurse 40 % në gjuhën urde). Në vitin 1922 ai është zgjedhur në Kuvendin Legjislativ të Penxg (http://www.dardania.de/vb/upload/)[NI1] (http://mail.yahoo.com/config/login?/ym/Compose?box=Inbox&Mid=2759_18252185_255600_2972_8640_0_49644_28723_1 08469242&inc=&Search=&YY=24372&order=down&sort=date&pos=0&view=a&head=b#_msocom_1) abit, kur në vitin 1930 mbajti bisedën historike, presidenciale, në seancën vjetore të Ligës Muslimane në qytetin Alla­ha­­bad, ku, sipas Fazlur Rahmanit, ka theksuar “se zonat me shumicë muslimane të Indisë verio-perëndimore du­het pa tjetër ta fitojnë autonominë në mënyrë që mus­li­ma­­nët të mund të qeverisin sipas normave islame, që është ideja e cila më vonë ka marrë formën e Pakistanit.
Gjatë viteve të vonshme të jetës së tij Ikballi u së­mu­rë dhe nuk paraqitej në publik pas muajit prill të vitit 1936. Vdiq më 21. prill 1938, kurse varrin e ka në xha­mi­në mbretërore në Lahorë.
Sot Muhammed Ikballi para së gjithash mësohet si poet islam, filozof islam, mendimtar i bashkëkohësisë mus­­limane dhe përkrahës i “mendimit dhe këndimit të çli­­rimit” mysliman.

[ZARATUSTRA]

Në mendimin e Ikballit hetohen fazat e zhvillimit in­­telektual. “Ka qenë”, siç pohon Fazlur Rahmani, “ide­a­list platonik, nacionalist indus dhe romantik i të ka­lu­arës që i këndonte poezi dhe hymne Himalajeve, per­cep­­timit brenda-shoqëror dhe dashurisë universale. Në Ev­­ropë Ikballi ka zbuluar islamin në kuptimin e plotë të fja­lës, sepse ka qenë i shokuar me përvojën e tij të stan­dar­­deve të dyfishta evropiane, të cilët kombinojnë mo­ra­­litetin liberal dhe demokratik në shtëpi me eks­po­a­ti­min kolonial jashtë vendit dhe me ekspoalitimin ka­pi­ta­list të klasës punëtore madje edhe në shtëpi.”
Ikballin e kishte goditur deri në palcë dobësimi i vle­rave njerëzore në “kohën e makinës” dhe “shka­të­rri­mi i institucionit të familjes”. Por, Ikballi nuk ka shikuar në bashkëkohësinë e tij njëanshëm. Edhe Lindja ka ngja­simet e veta që errësojnë fytyrën e saj. Njëherë do të thotë Ikballi se Perëndimi nga pak i ngjason verës me pamje të bukur, por pa aromë dhe shije të bukur, deri sa Lindja i ngjason verës që ka aromë dhe shije, por ka pamje të shëmtuar. Duke shikuar, si thotë Fazlur Rahmani, se si “shoqëritë muslimane lindore dhe veçant muslimane janë në ngecje dhe letargji të thellë”, në këtë pikë Muhammed Ikballi për veten zbulon islamin e vërtetë të Kur’anit dhe të Muhammedit a.s., islamin që është dinamik e jo statik. Në dinamizmin e islamit Ikballi ka zbuluar impulsin kreativ që ka orientuar lëndën e parë të historisë në rrjedhën pozitive morale.
Muhammed Ikballi në mendimin e tij filozofik paj­to­het me filozofinë dinamike e cila “është shprehur në ter­mat bergsoniane të filozofisë vitalistike apo filozofisë së jetës. Ikballi miraton termat siç janë khudi (vetësia (sop­stvo – boshnj.), unësia (jastvo - boshnj.), pastaj ‘ishk (dashuria, da­shu­ria absorbuese apo elan vital). Ka mendime se Mu­ham­med Ikballi ka marrë motive nga filozofia vi­ta­lis­tike pe­rën­dimore me synim që bashkëko-hësit e vet mus­liman t’i zgjojë në dinamizmin e llojit të vet sho­që­ror, në is­la­min dinamik, në, siç do ta thonë shumë këtë pas Ik­ba­llit, islamin e gjallë.
Siç pohon Fazlur Rahmani, “ndonëse Ikballi në vi­tet e hershme të zhvillimit të tij intelektual, pas zbulimit të tij të islamit, nuk ka qenë optimist kundrejt zgjimit të bash­­kësisë muslimane në tërësi”, ai megjithatë nga in­stru­­mentariumi i pasur konceptual islam ka miratuar kon­­ceptin e ixhtihadit, të cilit ia dha rolin e mjetit të zgji­­mit të Bashkësisë.

[ZARATUSTRA]

Ixhtihadi, jo vetëm sipas Ikballit, është term juridik mus­­liman që përcakton mendimin e pavarur juridik, të pa­­varur jo nga Kur’ani dhe nga Sunneti i Pejgamberit, por nga format e klisheizuara të mendimeve të të au­to­ri­te­­teve juridike muslimane gjatë historisë së islamit. Ter­min ixhtihad Ikballi shumë shpesh e përdorë që ta për­shkru­ajë përdorimin “mendimin e ri kreativ, krijues në su­­aza të islamit”.
Edhe në poezinë e Ikballit, sikur edhe në, siç pohon Faz­­­lur Rahman, “veprën e tij kryesore prozaike” “Për­të­rit­ja e mendimit fetar në Islam” (The Re­con­stru­cti­on of re­li­gio­us Thought in Islam, veçan në kap­tinën e pes­të) Ikballi ka tentuar t’i “motivojë mus­li­ma­nët në kri­ji­min e ar­dh­më­ri­së së re nëpërmjet ixhtihadit , që teks­tu­alisht do të thotë “për­pjekje e vetes, vetëpërpjekje, vet­an­gazhim, ve­të­mun­dim.” Në këtë kuptim Ikballin e ka tër­hequr mendimi, si­do­mos aktiviteti përtëritës dhe re­for­mator i Xhemaludin El-Afganiut dhe Muhammed Ab­duhusë.
Së këndejmi vepra Përtëritja e mendimit fetar në Is­lam mund të lexohet edhe si përgjigje e Ikballit në ak­ti­vi­­tetet shoqërore dhe politike e El-Afganiut dhe Ab­du­hu­­së, dhe si tekst i kontinuitetit të veprimit të tyre, por edhe si eho e kahmotshme të një klasiku të madh mus­li­man, El-Gazaliut dhe vepra e tij Ihjau ulum’id-dini (Rin­gjall­ja e diturive fetare).
Në gjurmët dhe rrugët e poezisë islame Ikballi është kul­­tivues i Xhelaluddin Rrumiut, në filozofinë islame Ik­­balli trashëgon Suhraverdin, Ibn Sinain, Ibn Mis­ke­vej­hin ... në filozofinë e kulturës islame vazhdon mendimin e Ibn Haldunit, në teologjinë islame (ilm’ul-kelam) Ik­ba­lli trashëgon mendimet e El-Esh‘ariun (http://www.dardania.de/vb/upload/)[NI2] (http://mail.yahoo.com/config/login?/ym/Compose?box=Inbox&Mid=2759_18252185_255600_2972_8640_0_49644_28723_1 08469242&inc=&Search=&YY=24372&order=down&sort=date&pos=0&view=a&head=b#_msocom_2) , në sufizëm, Ik­ba­­lli është nxënës dinjitoz i El-Gazaliut dhe Ibn El-Are­bi­­ut, kurse në “në mendimin e çlirimit musliman” Ik­ba­lli, siç kemi parë tashmë, është në rend të parë student (dhe bashkëkohës i ri) i Xhemaluddin El-Afganiut dhe Mu­­hammed Abduhusë.
Veprat e Muhammed Ikballit janë të shumta dhe kry­ejnë ndikim të madh në mendimin e tanishëm mys­li­man sidomos në botën e nënqiellit kulturor persian dhe in­do-pakistaneze. Kur janë në pyetje Perëndimi dhe he­mis­­fera perëndimore kulturore, Muhammed Ikballi është mendimtari më lartë i ranguar i bashkëkohësisë is­la­me. Henry Corbin në paraqitjen e Muhammed Ikballit ka shikuar kaptinë krejt të re në mendimin filozofik is­lam, faqe që hapin horizonte të reja.
Aktualitetit të shumëfishtë të Muhammed Ikballit nuk i kontribuojnë aq ikballistët, as ikballizmi (në fakt, ik­ballistë dhe ikballizëm thuajse edhe nuk ka), por para së gjithash veprat e shumta të Ikballit me porosi të fu­qish­me.
Dy poema të mëdha të Muhammed Ikballit, e para me titullin Shikwah (Vajtimi) dhe e dyta Jawab (Për­gji­gjja), sidomos me përkushtim dhe me kujdes janë të dë­gju­­eshme përgjatë zonës kulturore persiane dhe indo-pa­­kistaneze të botës muslimane. Në “Vajtim” Mu­ha­m­med Ikballi ankohet për gjendjen e botës muslimane. Në “Përgjigje” (d.m.th. në përgjigjen e Zotit “të pësh­pë­ri­tur” poetit Ikballit) janë shtruar shkaqet përse mu­sli­ma­­nët kanë arritur në gjendje aq thellë të përbuzur.
Përveç këtyre poemave, po aq të njohura janë edhe vep­­rat Asrar-i Khudi (Fshehtësitë e Vetes, kjo vepër është botuar në vitin 1916), pastaj Rumuz-i bikhudi (Fsheh­tësitë e Vetësisë), dhe Payam-i mashriq (Porosia e Lindjes). Në “Porosinë e Lindjes” Muhammed Ikballi është nën ndikimin e Gëtes (Goethe), i cili “ka qenë ci­ceroni i tij perëndimor pikërisht sikur është edhe Mev­lana Xhelaluddin Rumi mësues lindor”. (F. Rahman).
Megjithatë, sipas shumë mendimeve, vepra më e madhe e Ikballit në persishte është Javid-namah (Libri i Xha­­vidit), të cilën në vitin 1932 ia shkroi/ përkushtoi dja­lit të vet Xhavidit. Xhavidname-ja flet për një “udhë­tim shpir­tëror përgjatë sferave qiellore” të Ikballit, në për­­cjellje të Rrumiut, në të cilin Ikballi, si thotë Fazlur Rah­­man, dis­ku­ton mbi problemet fetare, politike dhe sho­­qërore me poe­tët dhe mendimtarët muslimanë dhe jo­­muslimanë.”
Në opusin e tij të madh poetik në gjuhën urdu fu­qi­shëm dallohet poema Bal-i Jibril (Bali Xhibril, Krahu i Xhi­brilit). Shkencës evropiane dhe përgjithësisht pe­rën­di­more këtë vepër të Ikballit më së miri ia ka prezantuar An­nemarie Schimmel, gjermane, e cila, po ashtu, me de­ka­da punon palodhshëm edhe në prezantimin e veprave të Xhelaluddin Rrumiut lexuesve perëndimor. An­ne­ma­rie Schimmel me rastin e poemës Krahu i Xhibrilit ka shkru­ar studim madhështor në gjuhën angleze mbi idetë fe­tare të Sir Muhammed Ikballit (Gabriel’s Wing: A stu­dy into the Religious Ideas of Sir Muhammad Iqbal, Lei­den, 1963). Kur jemi te veprat e Ikballit dhe të An­ne­marie Schimmelit është e nevojshme, kalimthi, të për­men­dim se kjo profesoreshë e studimeve islame ka për­kthy­er në gjermanisht edhe veprën e Ikballit Payam-i ma­shriq me titull Botschaft des Ostens (Wiesbaden, 1963). Të përmendim edhe përkthimin e saj në gjer­ma­nisht të Xhavidnames me titull Javid-namah, Das Buch der Ewigkeit, Munih, 1967), dhe veprën Muhammed Iq­bal, Persicher Pslater (Cologne, 1968).
Përveç Annemarie Schimmelit, veprat, mendimin dhe poezinë e Muhammed Ikballit lexuesit perëndimor me shumë sukses ia kanë prezantuar Johann Christoph Bur­geli, Alessandro Bausani dhe Seyd Abdul Vahidi.

[ZARATUSTRA]

Në poezinë e tij Muhammed Ikballi përdor shumë mo­tive islame (të themi se zarb-i kalim është shkopi i Mu­sait, pastaj bang-i dara çka është zëri i kambanës së de­vesë i cili besimtarët i shpie drejt karvanës së Pej­gam­be­rit që niset në drejtim të Mekes, sikur edhe xhamia e Kor­­dobës, etj.). Sipas Fazlur Rahmanit, përdorimi i Ik­ba­llit i simboleve islame nuk duhet shpjeguar si ro­man­ti­zëm, edhe më pak si vajtim për lavdinë e kaluar his­to­ri­ke të islamit, por si thirrje të poetit për islamin di­na­mik.
Poezia e Ikballit është përkthyer në anglisht, gjer­ma­nisht, holandisht, arabisht, rusisht, çekisht, italisht, spa­njisht ...
Pikëpamjet shumëtrajtëshe të mendimit dhe të kën­di­­mit të Ikballit kanë përjetuar elaborim shumë të pasur. Kësh­tu në veprën e Muhammed Munawwarit Iqbal and Qu­r’anic Wisdom, Delhi, 1987, gjejmë titujt e tipit “Ik­balli dhe ideja e takdirit / fatit”, “Ikballi dhe sendërtimi i unësisë, Ikballi mbi konceptin kur’anor të historisë”, etj., brenda të cilave Ikballi lexohet në pajtim me drej­ti­met moderne filozofike. Sidomos në këtë aspekt është ka­rakteristike vepra e Mazheruddin Siddikit, Concept of Mus­lim Culture in Iqbal, Islamabad, 1970, në të cilin gjej­më kaptinat me titujt “Ikballi mbi racionalizmin mus­liman”, “Ikballi mbi problemin e ixhtihadit”, “Ik­ba­lli mbi problemin e demokracisë”, etj. ...
“Në Pakistan Ikballin e duan shumë, për të thonë i vet­mi i dyti pas Kur’anit! Aq e ngrenë lartë!... Në Iran Ik­ballin e duan shumë, është gjithnjë e më i dashur. ... Ara­bët nuk e njohin shumë Ikballin. Janë të rrallë ata që in­teresohen për të, sikur Shejh Ahmed Zeki Jamani. Në ara­­bisht janë përkthyer vetëm disa vepra të tij. Duhet të shtoj se veprat e Ikballit janë të ndaluara në Arabinë Sau­dite. Në Turqi Ikballi është shumë i dashur prej kur është përkthyer Xhavidnameja e tij. Në Indonezi dhe në Indi Ikballi, natyrisht, është po ashtu shumë i po­pu­lla­ri­zu­ar dhe i njohur.”
Sarajevë, 1999.

[1] (http://mail.yahoo.com/config/login?/ym/Compose?box=Inbox&Mid=2759_18252185_255600_2972_8640_0_49644_28723_1 08469242&inc=&Search=&YY=24372&order=down&sort=date&pos=0&view=a&head=b#_ftnref1) Akademik, prof. dr. Enes Kariq (i lindur më 1958 në Bosnje) është profesor në Fakultetin e Shkencave Islame në Sarajevë, autor i dhjetëra veprave dhe qindra studimeve në disa gjuhë dhe përkthyes nga arabishtja dhe anglishtja i dhjetëra veprave kapitale. Teksti është përkthyer nga: M. Ikball, Obnova vjerske misli u islamu. bot. II, fq. 9-16, me disa shkurtime të parëndësishme

[ZARATUSTRA]

Hilmo Neimarlija (http://www.dardania.de/vb/upload/)


Ikballi si vetëdijësues dhe krijues
i ringjalljes islame në shek. XX



Gjysmë shekulli[1] (http://mail.yahoo.com/config/login?/ym/Compose?box=Inbox&Mid=2759_18252185_255600_2972_8640_0_49644_28723_1 08469242&inc=&Search=&YY=67038&order=down&sort=date&pos=0&view=a#_ftn1) na ndanë nga ato ditë kur poeti dhe filozofi Muhammed Ikballi ekspozoi koncepcionin e tij të përtëritjes së filozofisë fetare të islamit si kërkesë për rin­gjalljen e sërishme të burimit të harruar të ve­të­di­jë­simit ma­dhështor dhe të zgjimit kreativ të tërë jetës në is­lam.
Në ligjërata, të përgatitura me kërkesë të Shoqatës mus­­limane në Madras dhe të mbajtura në tre qytete të In­­disë së atëhershme, mendimtari më kryengritës i bash­kë­­kohësisë islame, i cili me përpjekjen e ekzistencës së vet ‘të acaruar metafizike’ paraprakisht ka provuar ak­si­den­­tin kozmik dhe shansin e njeriut edhe në Lindje edhe në Perëndim, ka kërkuar ‘organizim’ të ri të takimit të madh të popullatës muslimane me thirrjen autentike is­lame midis dilemës së kohës së re. Shkaqet për këtë ta­kim të shpresës më të madhe, ai i ka gjetur ven­dos­sh­më­risht të imponuara në situatën shpirtërore-historike të bo­tës muslimane, e cila në çdo aspekt qe pjekur për pas­trim bazor, dhe nevojës që njohuritë e shumta të reja në ho­rizontin e zgjeruar të mendimit dhe përvojes nje­rë­zo­re të lidhen dhe të përshkohen me idenë e unitetit mjaft të fuqishëm për të gjitha mundësitë e qarta dhe të pa­arri­tuara të njeriut.
Atë që shumë intelektualë islamë, në procesin e gjatë të zhdehjeve individuale kundruall realitetit me she­­­kuj të sëmurë të botës muslimane, e kanë shpallur si ‘for­­mulë të shpëtimit’ të muslimanëve nga gjendja ‘me të ci­lën as Zoti, as njeriu nuk mund të jenë të kënaqur’, e ky është kthimi principeve fundamentale të islamit. Ik­ba­lli në fjalimet e veta këtë e formulon si detyrë me rën­dësi të përgjithshme. Kthimi principeve islame nuk do të thotë thjeshtë kthimi i muy (http://www.dardania.de/vb/upload/)[NI1] (http://mail.yahoo.com/config/login?/ym/Compose?box=Inbox&Mid=2759_18252185_255600_2972_8640_0_49644_28723_1 08469242&inc=&Search=&YY=67038&order=down&sort=date&pos=0&view=a#_msocom_1) slimanëve vetëvetes dhe për­tëritja e diskutimit të tyre me botën në hapësirën e his­torisë të cilën e karakterizojnë strukturat dhe krijimet nga periudha e klasikës islame. Ky është kthim fillimit të ri të zgjimit dhe raportit të zgjuar të muslimanëve kun­dru­all Zotit dhe universumit, arsimim krijues i rendit më të lartë në lidhshmërinë e njeriut me Zotin dhe me të­rë­sinë e pandarë të botës. Sepse, islami është mesazh për nje­rëzinë, kurse në kohën e fushës së konstituuar pla­ne­ta­re të konfirmimit të përbashkësisë së njeriut me nje­rë­zit tjerë, pa të cilën njeriu do të ishte së tepërmi i varfër për synimin më të lartë të jetës, shpëtim lokal edhe ash­tu nuk ka. Kthimi i muslimanëve Islamit, së këndejmi, im­ponohet në hapësirën e tërë botës si rast dhe mun­dë­si e plotëvlefshme të tij.

[ZARATUSTRA]

E pasi bota në fytyrën bashkëkohore, për shkak të kon­tributit dhe karakteristikave të veta të drejtpërdrejta me veprat e të tjerëve shumë më tepër se të mus­li­ma­në­ve, është zonë e provokimeve dhe parapërcaktimeve të rën­da, kthimi islamit supozon para së gjithash aksident të ballafaqimit të madh të frymës së kulturës islame dhe fry­mës së epokës moderne. Sepse, zgjimi islam i mus­li­ma­nëve nuk domethënë përshtatja dhe penetrimi i tyre në rrjedhat e bashkëkohësisë që në fakt nga trolli i Ev­ro­pës moderne imponohet si tërësi botërore-historike të je­tës së njerëzisë. Me çarjen e vet fundamentale ndër­mjet sistemeve të mëdha intelektuale të cilat i ka ndër­tu­ar, kurse në të cilat Ikballi gjen vazhdimin krijues të disa fa­zave më të rëndësishme në zhvillimin autonom të kulturës islame, dhe fatit fatkeq jetësor të personalitetit i cili vetë së koti kërkohet në sistemin shoqëror që çdo gjë e anulon dhe e shpie në funksionin e eksploatimit të të varfërve nga ana e të pasurve. Evropa për Ikballin është pengesa më e madhe në rrugën e prosperitetit moral të njeriut. Për këtë arsye për përtëritjen e filozofisë fetare të islamit, në çka Ikballi sheh ndërtimin e konceptimit të domethënies së mirëfilltë të mesazhit islam për njerëzinë, është i domosdoshëm veprimi i të hulumtuarit më të thellë ideor të të gjitha burimeve të vetëdijes dhe situatës jetësore të njeriut të shekullit njëzet. Kështu vetëm kjo do ta arrijë përmbushjen e vet si vetëvetëdija gjithëpërfshirëse islame e muslimanëve në kompetencën e tyre që, si bartës të Shpalljes së fundit, të zhvillojnë për njerëzinë bashkëkohore interpretimin shpirtëror aq të nevojshëm të gjithësisë, horizontin e lirisë shpirtërore të personalitetit dhe principet e pi­kë­arritjes universale të cilët do të mund ta orientojnë evo­lu­cionin e botës njerëzore në bazën shpirtërore. E këto në të vërtetë janë refuzimet e Ikballit që njeriu të nën­ç­mo­het, pas të gjitha të folurave të të kaluarës dhe para çdo të foluri të ardhmërisë, në copëzën e materies së kot në rastin absurd të gjithësisë dhe besimi i tij në mun­dësinë e fesë si synim për jetë më të gjërë dhe for­mës më të lartë të pjesëmarrjes së njeriut në aspiratat më të thella të gjithësisë: asaj pjesëmarrjeje në të cilën njeriu e formëson fatin e vet dhe fatin e gjithësisë dhe në të ci­lin, sipas fjalës kur’anore, sigurisht e përcjell ndihma e Zo­tit. Sepse, ligjëratat e veta mbi kthimin e mus­li­ma­në­ve islamit, ky poet i zanafillës së harruar dhe mendimtar i ndërtimit historik të ardhmërisë, i ka filluar dhe i ka mba­ruar me hymn njeriut i cili me mendim, ndjenja dhe vep­rim ngrihet deri te e Vërteta Përfundimtare.

[ZARATUSTRA]

Nga përmbajtja e ligjëratave të Ikballit ka lindur vep­­ra “Ripërtëritja e mendimit fetar në islam”, vepra e cila, me gjithë ‘çiltërinë e vet utopike’, në sheshin e bo­tës reale si pak kush tjetër autentikisht do ta shprehë dhe kon­ceptualisht do ta përcaktojë lëvizshmërinë gran­di­oze dhe gjurmimin e botës muslimane për vetë kon­cep­timin dhe identifikimin islam në kohën e shekullit të një­zet.
Sarajevë, 1979.

[1] (http://mail.yahoo.com/config/login?/ym/Compose?box=Inbox&Mid=2759_18252185_255600_2972_8640_0_49644_28723_1 08469242&inc=&Search=&YY=67038&order=down&sort=date&pos=0&view=a#_ftnref1) Dr. Hilmo Neimarlija, boshnjak, profesor shumëvjeçar i filozofisë në Fakultetin e Shkencave Islame në Sarajevë. Teksti është përkthyer nga: M. Ikball, Obnova vjerske misli u islamu. bot. II, fq. 5-7. Titulli i përkthyesit.