Kumanova, historiku dhe emri i saj

[AlbaSoft]

Kumanova, historiku dhe emri i saj

Emri dhe e kaluara e qytetit



Etimologjia e këtij toponimi ka për bazë një emër mesjetar kalendarik Kuman, ku sipas disa të dhënave, ky emër qyteti rrjedh nga fisi Kuman, që nga fundi i shek. XI (1094)[7], prej viseve të Azisë të kenë ardhur dhe një kohë të kenë qëndruar në territorin e sotëm të Kumanovës.

Të dhënat e para për vendbanimin Kumanovë përmenden në vitin 1519 nga shënimet e udhëpër*shkruesve që gjenden në arkivat e Turqisë, edhe atë me 52 familje me rreth 300 banorë.

Në shënimet dhe dokumentet historike, Kuma**nova përmendet në shek. XVII nga udhëpër*shkruesi (kronisti) i famshëm turk Evlia Çelebija.[8]

Sipas tij Kumanova në vitin 1660 shtrihej në territorin e Sanxhakut të Shkupit që ka patur më se 600 shtëpi, në mesin e të cilëve kishte xhami, teqe, medrese, hane, hamame dhe disa dyqane.

Ballkanologu dhe kronisti freng Ami Boúe, i cili e vizitoi Kumanovën në gjysmën e parë të shek. XIX, gjegjësisht me 1836, thekson se Kumanova ka patur 3000 banorë, kurse në të dhënat e konsullit austriak J. G. Han të vitit 1835, pohon se ky vend ka pasur 650 shtëpi.

Prej fiseve më të vjetra turke në Kumanovë supozohet të ketë qenë fisi Oxhak[9] , i cili ka pasur më tepër shtëpi dhe anëtarë se fiset tjera, por më vonë mbeti me një shtëpi dhe ajo u shpërngul në Turqi.

Janë paraqitur edhe fise tjera familjare si Kotlelerët,Tatarët, që kanë patur një lagjeje të veçantë në këtë qytet, por gjatë luftërave austro - turke kanë migruar në Turqi.

Prej fiseve shqiptare ishin të pranishëm Gono, Malokët [10] dhe si ëmër familjar përmendeshin Spahilerë, kurse sot janë të pranishëm fiset: Berishë, Gash, Krasniq, Thaç, Sopë, Shalë etj., ku përkatësia fisnore është harruar dhe nuk përmendet fare te të gjitha shtresat e popullsisë së kësaj treve.

Në të kaluarën e largët historike Kumanova ishte një zonë që i takonte krahinës së Dardanisë dhe e banuar nga fisi ilir-Dardanët, tezë që e vërteton edhe Vasileviqi.[11]

Është me rëndësi të përmendim se edhe Çerkezët, të cilët vendlindjen e tyre e kanë patur në rajonin e Kaukazit, kishin qenë vendosur pranë stacionit hekurudhor të Kumanovës, ku sot gjendet fshati me të njëjtin emër Çerkez.

Deri në vitin 1877-78 në këtë qytet, ka patur më tëpër mysliman, d.m.th. shqiptarë që kishin pranuar fenë myslimane, kurse në mbarim të shek. XIX me ardhjen e kolonistëve serbë, rritet numri i popullsisë sllave.

Prej lagjeve që kishte patur në të kaluarën Kumanova ishin: Mehmed Begut, Varoshi, Bari Begut, Endeki, Muhaxherët, Veleshka, Tatarëve, Bislimve [12], nga fshati Bislim tani i zhdukur, kurse sot ekzistojnë lagjet si Orta Bunari, Lagja trimave, Likovës, Bedinjës , Bahçeja, Serava, Zeleni Rid, Sredoreku ( lagje e romëve).

Objektet fetare, gjegjësisht xhamitë apo ndonjë objekt tjetër fetar si kishat, manastiret në rajonin e Kumanovës datojnë nga periudha e hershme kohore .

Themelet e tyre kryesisht janë nga periudha e sundimit romak, bizantin e osman, ku shumica e objekteve janë rrënuar me kohën.

Karakteristikë tjetër e objekteve fetare - xhamive është se ato janë emërtuar sipas toponimeve të fshatrave.

Xhamia e vjetër në Kumanovë njihet me emrin ESKI XHAMIA (xhamia vjetër), që gjendet edhe sot, ku Evlia Çelebija në shënimet e tij e përmend këtë xhami.

Kjo xhami është e vetmja në këtë qytet, sepse ajo që u ndërtua më vonë se kjo u shkatërrua nga luftërat ballkanike.

Sipas J.H.Vasileviqit, i cili në veprën e cekur më lartë ka theksuar se kjo xhami është ndërtuar në vitin 1751, nga një tatar i quajtur Said Begu, por sipas të dhënave që gjenden në arkivin e kësaj xhamie thuhet se xhamia është ndërtuar me 1532 nga tatar Sinan Pasha.

Një nga xhamitë më të vjetra dhe më e njohura në Kumanovë e rrethinë është ajo e Tabanocit e ndërtuar për herë të parë në vitin 1380. Por fatkeqësisht sot në këtë fshat nuk ka popullatë të konfesionit islam, por ka vetëm popullatë sllave dhe kjo xhami është në shkatërrim .

Në Kumanovë ekzistojnë shtatë teqe, katër prej tyre gjenden në lagjen e Sredorekit (lagje e romëve).

Përpjekjet për kultivimin e gjuhës, përhapjen e shkollave dhe arsimimin shqiptar të popullatës së këtij rajoni, kishin filluar qysh gjatë periudhës së lavdishme të Rilindjes sonë kombëtare, veçanërisht në kohën e Lidhjes së Prizrenit.

Në këtë drejtim ishte formuar “Klubi shqiptar i Kumanovës”, i cili u hap në janar të vitit 1909, nën udhëheqjen e atdhetarit, mësuesit Jashar Erebara .

Ky klub hartoi abetaren e njohur “ ABECEJA SHQIPE “ e Kumanovës, ku mësohej shkrim-leximi.

Sot në Kumanovë kemi katër qendra të shkollimit të mesëm dhe dy qendra të shkollimit fillor, kurse çdo fshat ka shkollën fillore tetë vjeçare.

Toponimia e rajonit të Kumanovës është me burim leksikor të shqipes, por për shkak të lidhjeve të shumta që ka patur popullsia shqiptare në të kaluarën , por edhe në kohën e sotme me popullatën sllave dhe jetesa nën sundimin shekullor turk, ka ndikuar që në të folmen e këtij rajoni në përgjithësi dhe në leksikun toponimik në veçanti të depërtojnë fjalë të këtyre gjuhëve.

Një pjesë e toponimeve janë me origjinë nga gjuhët sllave jugore si të maqedonishtes, të serbishtes dhe të gjuhës turke.

Për ta parë ndikimin e këtyre gjuhëve në toponimi po japim disa nga apelativat toponimike.

Trlla-nga maq. trllo-vathë bagëtish.

Ograde-nga ograda-rrethojë , vend i rrethuar që gjendet afër katundit i rrethuar me gardh për të mos hyrë kafshët.

Kamenicë - nga kamen-gur dhe sufiksi-icë ; vend i mbushur me gurë.

Selishte-nga selo-katund dhe sufiksi - ishte, që ka kuptimin e një vendi dikur i banuar.

Kraisht-nga kraj-skaj, qosh dhe suf. - ishte.

Maçi gllav-nga maçi-maca dhe gllava-kokë, koka e maces.

Gradina-nga grad-qytet dhe suf. ina ; ara që gjenden afër shtëpive.

Zhablak - nga serb. žabljak-kënetë bretkosash.

Trnicë-nga trnje - ferrë dhe - icë, ara që kanë patur shkurre.

Karadere -nga turq. kara-i zi dhe dere-përrua.

Bajraki - nga turq. bayrak-flamur, flamurtar

Dumuzlia - nga dumuz-derr dhe suf.–lia.

Kajnak-nga kaynak-burim.

Sarimesh-nga sari-verdh.

Kala /ja-nga turqishtja që d.m.th. fortesë.

Isar-nga hisār-objekt i ndërtuar me gurë në formë të kullës

Hoduti - fjalë me kuptimin kufi.

Çeshma kadis-nga fjala çeşme-burim dhe kadi-gjykatës në kohën e sundimit osman.

Hamami i Llopatit-nga turq. hamam-banjë, vend ku janë larë ushtarët turq.

Në leksikun toponimik të rajonit të Kumanovës është pranishëm edhe elementi latin dhe ai grek.

Shullan-nga lat. solanum-diell; vend që e zë dielli.

Palt-antroponim shqiptar me prejardhje nga lat. paulus-i vogël.

Drumi-nga greq. drohmos-rrugë.

Në përgjithësi në toponiminë e rrethit të Kumanovës është i pranishëm dhe dominues elementi iliro-shqiptar.

Bellanoc-nga antroponimi Bellan.

Likovë-nga antroponimi shqiptar Lik/ a, ilir Liko.

Goshincë - nga antr. Shqiptar Gos/Goshin.

Patlishan - nga emrat e përveçëm Pat dhe Lis/ Lish.

Arbanashk - nga etnonimi Arbanas.

Vorri i Toskes-nga etnonimi Toskë.

Proni Dakave-topoleksemë me bazë antropo*ni*mike dhe patronimike që shfaqeshin tek shqiptarët Daka, Daku, Dakolli.


http://kumanova.li/modules/staff/

[Kaqanikasja]

O Kumanova vendi me i miri gjate kohes se luftes kemi ndjet aty dhe shum mir na kan prit..................

[AlbaSoft]

O Kumanova vendi me i miri gjate kohes se luftes kemi ndjet aty dhe shum mir na kan prit..................

Te pelqeu kumanova ke te drejt esht per tu pelqye kaqanikase.

[Lapsi]

Kumanova, zemra e shqiptaris

[Oqeani]

O Kumanova vendi me i miri gjate kohes se luftes kemi ndjet aty dhe shum mir na kan prit..................

Me merr mendja : Sepse nuk iu kan kerkuar para per banim, ashtu sç iu ndodhi atyre ne KS !!!

[ILIRIJAM]

Qyteti i Kumanovës ka një histori të gjatë e cila daton nga krijimi i kohës dhe jetës. Banorët e pare të këtij qyteti kanë qenë Ilirët. Ilirët nuk ishin banorë vetëm të këtij qyteti por ata popullonin mbarrë Gadishullin Ballkanik. Në këto vende flitej pothuajse e njejta gjuhë sikurse gjuha e sotshme Shqipe. Me rendësi është të përmendim se Pellasgët dhe Ilirianologjia konsiderohen si disciplina që studijojnë jo vetëm njeriun antik, por fillimin e krijimit të jetës dhe tokës. Ilirët lane pas arkifakte të cilat dëshmojnë dhe prezentojnë një civilizim inteligjent.



Në kohën e Ilirisë, Kumanova gjindej në provincën Dardane. Dardania ishte njera ndër krahinat më të mëdha Ilire. Besohet se edhe fiset tjera Ilire siç janë fisi Peon dhe fisi Narop jetonin në Karadak dhe Kumanovë. Fisi Narop besohet të jetë si nën fis Dardan. Arkifaktet provojnë se rrethi i Kumanovës ishte rreth me plot gjalleri jetë gjatë kohës antike. Ilirët ndërtonin qytetet në vende të volitshme për jetes. Ilirët ndërtonin qytetet afër maleve, ose në udhëkryqe kryesore. Kumanova gjindet në rrugën e lashtë që në atë kohë lidhte rrajonin e Panonisë me atë të Pontis. Në mitologji, Dardani ishte djali i Ilirit. Enkelei, Autarieusi, Maedusi, Taulanti, dhe Përhaebusi ishin djemt e Ilirit.



Në base të etimologjis, emri Kumanova është emër Ilir, dhe emër Shqip që përbëhet me kët kuptim “Ku” dhe “ma nova” ose “ma vendove.” Ilirët përdornin emrin Kumanova të cilin emër më vonë Romakët e adaptojnë. Sipas një legjende që është trashiguar nga brezi në brez thuhet se Kumanova, Tetova, dhe Gostivari ishin pjes të Shkupit. Një mace kishte mundësi të udhëtonte nga Kumanova gjer në Gostivar duke shkuar nga një mur tek tjetri mur i shtëpive. Sipas mitologjisë besohet se në atë kohë është zhvilluar një luft e madhe sa që nga gjaku i madhë rrugët janë vërshuar dhe rruga është shëndruar në lum gjaku. Ai lum gjaku ka qenë aq i thellë sa që lopa është fundosur. Nuk mundet të konfirmohet kjo legjend e mitologjis Shqiptare, por historia ka regjistruar dy here humbjen totale të qytetit të Shkupit.



Në kohën Ilire qyteti ishte i njohur me emrin Zheglig, emër që rrjedh nga fjalët Zheg – nzehtësi dhe lig – i sëmur ose i keqë. Qyteti ndryshoi emrin edhe dy here. Në vitin 26 para erës sonë arritën Romakët të pushtojn ket rrajon. Vendi ishte i bukur me lumenj dhe me plot pemë dhe hije. Romakët e quajtën “ Umbra – Nova” që do të thotë vend i hijeve ose hije të reja. Disa nga Romakët e quanin “ Umeonovo” që do të thotë vend i ri me lagështi. Qyteti ndërroi emrin edhe nji here. Në vitin 26 të erës sonë në ket rrajon u vendos një kontigjent ushtarak Romak. Në kohën Romake, ushtria nuk kishte të drejtë të hyn në qytetet e mëdhaja, dhe në ket rast ushtria Romake nuk hyri në Shkup. Oficerët Romakë e quajtën vendin Cumaenova(Kumaenova). Shumica e tyre ishin nga qyteti Kampanja i cili u quheshte Cuamae. Ata e quajtën qytetin si Kampanja e re, Cumae- nova, nova- e re. Por më vonë Romakët e quanin si Cum-a-nova(Kum-a-nova). Kjo rrjedh nga fjalët Latine “ Cum ose Kum” që në gjuhën Shqipe do të thotë kur ose që nga ose sëbashku dhe ‘nova’ që do të thotë e re. Sipas shënimeve antike Romake, Kumanova ishte fshat i madh. Emri Kumanova shifet edhe në hartën apo atlasine vjetër Romakë Tabula Peutingeriana . Tabula Peutingeriana është e vetmja hartë ose atlas që tregonte rrjeting rrrugor ushtarak dhe imperial Romak, cursus publicus. Harta Tabula Peutingeriana ësht bërë nga një murg i quajtur Kolmar. Gjithashtu edhe historiani antik Romak, Gaius Sallustius Crispus i njohur si Sallust, (86-34 BC), përmend Cumaenova dhe ushtrin Romake të jet e përgjendruar në Cumaenova afër Skupit.



Populli Sllav tentuan të ndryshojnë kuptimin e emrit. Sllavo Maqedonët duke mohuar existimin shekullor të Shqiptarëve dhe Ilirëve në këto rajone shpifiën një hipotezë se gjoja emri Kumanovë rrjedh nga fisi Kuman që paska jetuar në dhe përreth Kumanovës. Disa Shqiptarë të “ndershëm” të paguar nga shteti përmbanin ket ide dhe tentuan ta bindin popullsin Shqiptare të Kumanovës duke e mohuar autohtonomin dhe aborigjinalitetin e popullit Shqiptar dhe Ilir të ketIJ rajoni. Sllavët me të gjitha forcat e tyre mohojnë se Shqiptarët kan prejardhjen nga Iliriët dhe fabrikojnë ide që tentojnë të falsifikojnë historin e vërtet.Me e fundit ishte fabrikimi i historis me Enciklopedin shovene dhe nacionaliste dhe pansllaviste e cila i shpall luft popullit Shqiptar jo vetem ne Kumanov dhe vend por gjith Shqiptareve.

Ideja se fisi Kuman ka jetuar ne Kumanove ehste e gabuar dhe fabrikim dhe shpifje sllavo maqedone. Pasardhesit e KUmaneve jan Oguzet, dhe pasardhesit e Oguzeve jan Osmanlit ose Turqit e sotshem. Njohtohu me fisin Kuman i cili ku ka jetuar ka lene gjurma dhe artifakte sikurse varet ne Hungari, Rumuni, Ukrahin.

SLLAVO MAQDONET E VETASHTUQUAJTUR SHPIFEN IDEN SSE FISI KUMAN PASKA JETUAR DHE KUMANOVA ESHTE QUAJTUR SIPAS TYRE. PO JO FISI KUMAN NUK KA JETUAR NE KUMANOVE. SLLAVO MAQEDONI SHPIFI KET IDE QE TE TREGON SE EMRI KUMANOV ESHTE EMER SLLAV KUMAN - OVE OVA E KUMAN DHE AUTOMATIKISHT I BEN ATA PARARDHES NE KUMANOV SEPSE EMRI TITULLON SLLAVOMAQEDONISHT DHE MAQEDONI PASKAN JETUAR PARA KUMANEVE. KJO IDE E FABRIKUR MOHON TE DREJTEN E SHQIPTARIT I CILI ESHTE AUTOHTON DHE ABORIGJINAL NE KUMANOV. SHTETI SLLAVO MAQEDON KOMUNIST I PAGUAJTI TRADHTARET E KOMBIT NE KUMANOV QE TA SHPALLIN KET IDE TE FABRIKUAR QE SOT SHUMICA E KUMANOVAREVE BIEN PE.



Fisi Kuman ishte fis Asiatik jo shum i dalluar nga fisi Peçeneg. Kumanët ishin fis nomadik me origjinë nga kufiri i Kinës. Në shekullin e IX të erës sonë, Kumanët udhëtuan permes Siberis, në rrejonin e Volgës, ose pjesën perendimore të Kazahkstanit. Gjatë udhëtimit, Kumanët bashkohen me fise të tjera por akoma mbesin si fis kryesor-dominues . Duke e konsideruar jetën e tyre nomadike, këto vende konsiderohen si shtëpi të perkohshme. Në fillim ata ishin të njohur si Polovtsians.Kështu quhejedhe fisi asiatik Kipchak .Në gjuhën Latine ata njiheshin si Cumanicus ,ndersa vendi ku banonin quhej Cumania ose Kumania. Kumanët flitnin gjuhën e tyre nomadike që ishte e ngjajshme me atë Turke. Kjo është e konfirmuara nga fjalori Latin dhe Kuman që quhet Codex Cumanicus ose Kodeksi Kuman. Fisi Kuman ishte i vendosur në veri të detit të Zi përgjat lumit Volga. Në shekullin XI të erës sonë, Fisi Kuman hyri në jug të Ukrahines së sotshme, Moldavia, Vallaçia dhe një pjes të Transilvanisë(Rumuni të sotshme) Shumë shpejt vendi Kuman,u zgjërua duke përfshire kështu pjesën veriore të detit të Zi, dhe Detit Kaspik, gjer tek lumenjt Dniepri, Volga, Urali, dhe Irtish.Thëne më mirë , Kumania ishte vendi që përfshinte Kazakhstanin , Ukrainën, Moldovën, dhe Rumaninë esotshme.Ishte kjo Kumania e cila kufizohej me Bugarinë në shekullin e XI t.e.s. Në bazë të ngjyrës së lëkurës së tyre, Kumania ndahej në dy pjesë-, Kumania e Bardhë dhe Kumania e Zezë. Kumania e bardhë ishte Kumania perendimore dhe ajo e Zezë ishte Lindore. Fisi Kuman ishte aq i aftë të bashkohet me fiset të tjera, por kur vinte në pyetje statusi politik, ata e përdornin emrin Kuman, dhe emri i fiseve të tjera në konfiderat u humbej. Historiani persian Rashid al-Dinnë në librin e tij “ Historia e Mongolëve” referon vendin Kumania të jet e sulmuar nga invasioni Mongol në vitin 1236 ose 1237. Por Kumanët si popull janë zhdukur. Kumanët lan pas varre dhe arkifakte të tjera që gjinden në Hungari, Ukrain, Rumuni. Kumanët të zërr rob nga perandoria Byzante dërgoheshin nëpër burgjet famëkeqe të Maqedonisë. Me së shumti dërgoheshin në Tesalonik ose Selaniku i sotshëm. Sa i përket qytetit të Kumanovës së sotshme, këmba e fisit Kuman asnjëher nuk shkeli në të. Kumanova ishte në Dardani e jo në Maqedoni. Perandoria Byzante i dërgonte të burgosurit në rrugët më të shkurtura, por jo permes Kumanovës. Emri Kumanovë me fisin Kuman nuk ka asnjë lidhje, por është një tentim i faslifikimit të historisë nga ana Sllavo Maqedone. Në Kumanovë dhe as në rrethinë nuk ka gjurma ose arkifakte që dëshmojnë se i përkasin popullit Kuman. Emri Kumanovë është përdorur para se të paraqiten Kumanët në rekorded Latine dhe Bizante. Në Kumanovë nuk kan jetuar Kumanët. Emri Kumanovë nuk ka lidhje me Kumanët, por ka kuptim Latin. Por një gjë, historia nuk mundet të ndryshohet.
Shkruar nga: Richard Loku - Shkrimi ne forum: http://www.kumanova.com.mk/web-x/forums_topic.php?topicid=60