Ritualet Besimet dhe Bestytnitë e Shqiptarëve në Pollog

[Lypesi]

Tradita ilire tek shqiptarët e Maqedonisë
Ritualet dhe besimet për ditët e motmotit e tjera
1. Legjendat për stinët e motmotit
2. Ritualet dhe besimet të kafshëve*, të mbjellurave në bujqësi etj.
3. Toponomia e fshatrave dhe vendeve…
4. Besime popullore për stinët dhe egërsirat e ndryshme
5. Dasma

I. Legjendat për stinët e motmotit


http://www.shqipmedia.com/wp-content/uploads/2009/10/11-300x201.jpg (http://www.shqipmedia.com/wp-content/uploads/2009/10/11.jpg)

Rituali i Ditës së Verës
Ky ritual festohet gati në të gjitha fshatrat e trevës sonë. Dita e verës festohet gjashtë javë para festës së Shën-Gjergjit*.
Në popull thuhet: Gjatë ditës së verës s’duhet që të punohet assesi me gjilpërë, njëherit s’duhet të lëmë varur pijë*, sixhim apo diç të ngjashëm nëpër muret e dhomave apo të shtëpisë. Po të punosh me gjilpërë gjatë tërë vitit vend e pavend apo nëpër shtëpi, dhoma, dysheme, magje e tjerë, do të shfaqen gjarpërinjtë.
Zakonisht ditën e verës, vajzat beqare e festojnë në forma të ndryshme, p.sh. gjatë ditës së verës shëtisin nëpër lagjet e fshatit si dhe nëpër tërë farefisin. Më parë për këtë ditë kanë përgatit ushqie të llojllojshme si: gurubia, sitliash, zerde etj. Edhe sot e hasim këtë ritual, por në rastet e festave të të fejuarve, ku çojnë tesha për nder (v.i.) të ditës së verës.
Pra, ky ishte rituali i ditës së verës, që ende e hasim si dhe shumë rituale tjera në popull.
Rituali i tokës së kuqe
Ky ritual me karakter paganist thuajse aty-këtu ende mund të haset në fshatrat e trevës sonë. Rituali i tokës së kuqe manifestohet në këtë mënyrë: Disa ditë para festës së Shën-Gjergjit marrin tokë të kuqe që gjendet nëpër kodrina apo nëpër vreshta. Tretet një sasi e matur në ndonjë enë të veçantë, ku toka e kuqe lëshon ngjyrën e saj dhe me të e lyejmë pjesën e poshtme gati rreth e përqark shtëpisë me një lartësi gati gjysmë metre.
Besohet se kjo ngjyrë e tokës së kuqe mbron tërë shtëpinë prej: oreve, zanave, shpirtligave dhe atyre qofshinlarg, etj.
Legjenda e Fenerit
Gojëdhëna për fenerin ëshë edhe sot e kësaj dite e gjallë në tërë vendin tonë, konkretisht për fenerin do të rrëfejmë këtë gojëdhënë që vjen nga fshati Kamjan: që kur u lëshua rryma elektrike në fshat, ai si zakonisht në udhën që lidhet me fushat dhe atë të udhës së Marinit e cila udhë të shpie deri te xhadeja e Re. Feneri si zakonisht u shfaqej njerëzve apo bujqve që mbeteshin më vonë nëpër arat e tyre dhe atë në këtë formë: së pari dukuronte nga ndinjë* ferrë apo Kojri dhe mbante largësinë që ndonjë herë humbej apo papritmas shfaqej në ndonjë vend aty pari, por para se të shfaqej Feneri, ai i cili ishte në udhë duke u kthyer nga fushat me qerren me kalë, qoftë ai i ngarkuar me kullosë, barë, kashtë, groshë, misër apo diçka tjetër, na jep të kuptojmë se Feneri gjithnjë qenka shfaqur në kohët e punëve të bujqësisë apo të katër stinëve të vitit. Sot e sot e hasim shprehjen e gjallë “mos u vono se po të të zënë nata, të shoqëron Feneri – * mo zot të shfaqet si dele, cape etj.
Kuçedra
Kuçedra në mitologjinë shqiptare është një qenie me pamje rrënqethëse. Fytyra dhe* i gjithë trupi i saj janë të mbushura me qime të gjata. Kuçedra përfytyrohet si një grua e thinjur, trupmadhe, me gjoks të varur ose si një gjarpër shumë i madh me 7 gjer më 12 kokë, që nxjerr flakë nga goja. Besohet se kur afrohet Kuçedra, koha prishet dhe shtrëngata të mëdhaja shoqërojnë daljen e saj. Shtrëngatat e vogla shkaktohen nga fëmijët e Kuçedrës. Para* vitit të 12-të të jetës së saj, Kuçedra është një bollë. Ajo rritet në shpellat e maleve në një gjatësi të tillë, që mund të lëvizë e të rrotullohet me shumë mundim. Kur dëshiron të dalë nga strofka* e saj, ajo pret lëkurën dhe humb shumë gjak. Shpesh Kuçedrat ua shterojnë ujin njerëzve dhe kjo mungesë e ujit nuk merr fund, përderisa asaj t’i bëhet fli ndonjë njeri, të cilin ajo e gëlltitë të gjallë.
Kuçedrat mund të meten* vetëm me dragonjtë. Në kuptimin e figurshëm, Kuçedër do të thotë: grua zemërligë, që zihet me të gjithë e fut në sherr edhe të tjerët.
Gojëdhëna e Kepit të Shkallës në fshatin Gurgurnicë
Dikur të parët e këtij fshati për nevojat e bujqësisë, të blegtorisë apo thjesht thënë, për nevojat e jetës, në pjesën perëndimore e cila gjendet buzë daljes prej fshatit është Karpa e Madhe që e kanë thyer apo e kanë hapur udhështegun banorët e mëparshëm.
Sot udhështegun e tillë e shfrytëzojnë për nevojat e kullotave si dhe të ujit ku gjenden 5-6 puse kryekëput mu* si ato të parët e dikurshëm.
Kepi i Shkallës në popull quhet edhe si “Kodra e Shkallës” për shkak se forma e udhështegut ka pamjen e tillë të shkallëzuar dhe për këtë e quajnë: KEPI I SHKALLËS apo KODRA E SHKALLËS


vazhdon

[Lypesi]

Legjenda e Gugufçes
Kjo legjendë si dhe legjendat e tjera që (v.i) ndoshta keni pasur rastin t’i dëgjoni, janë kryekëput legjenda të gjalla në trevën tonë si dhe në të gjitha trevat shqiptare. Legjenda e Gugufçes ndoshta për nga forma e të rrëfyerit dallon nëpër vende të ndryshme. Sidoqoftë, përmbajtja thelbësore është e njëjtë.
Kjo legjendë thotë kështu: Dikur paskan jetuar tri motra dhe dy vëllezër të quajtur Jusufi dhe Eshtrefi. Mirëpo, vëllezërit paskan qenë të sëmurë rëndë, saqë një ditë vdesin. Brenda ditës nga dhembja për vëllezërit vdes edhe motra e vogël, e kështu që mbetën dy motrat e vetmuara në jetë. Prej të keqes së madhe, motrat bredhnin nëpër lagjen e tyre duke kërkuar ngushëllim për dhembjen në shpirt. Por, e gjithë kjo ishte e kotë. Një ditë prej ditësh patën lidhë motrat besë: që pas vdekjes së vëllezërve, tërë jetën të rrinë të pamartuara në shtëpi. Dhe iu lutën Zotit që t’i bëjë shpezë, që t’i kërkojnë duke kënduar, dru më dru e degë më degë vëllezërit e vet.
Motrat jetime filluan të thurnin çorapë, vetëm e vetëm të siguronin kafshatën e gojës, saqë një ditë u shndërruan në Gugufçe, kurse trerri i zi që mbanin përreth qafës u shndërrua në vijë të zezë, që e kanë në gushë sot e kësaj dite Gugufçet. Ndërkaq, kënga e gugufçes edhe sot haset e gjallë si rrëfim në gojëdhënën e popullit me këto fjalë:
“Gëgufçe, Jusufçe
ku kija n’kojshi
kërkova vllazni
se pa Jusufin ene Eshtrefin s’më rrejet në shpi”
Rrëfimi i legjendës së Gugufçes mbaron me këto fjalë:
“Degë më degë, dru më dru
Gugufçet, vllaznit, sot e sot, janë tue i këndu”.
Legjenda për Muajin e Plakave
Legjenda për Muajin e Plakave apo Plaka që u shndërrua në gur është gojëdhëna e cila në popull haset e gjallë me këto fjalë:
“MARS O VLLA
M’JEP TRE DITË UHA
TA MBEJTI PLAKËN ME GJITHË XH’I KA”.
Pra, është legjenda e cila ende dëgjohet nga gojëdhëna e popullit të trevës sonë. Kjo legjendë është e gërshetuar me stinën e pranverës së hershme, apo me muajin mars*, që populli e quan: “Muaji i Plakave”, mirëpo e dëgjojmë edhe si: “Muaji kur Plaka doli në bjeshkë e u shndërrua në gur”.
Legjenda në popull rrëfehet me sa vijon: “Gjatë muajit mars plakat duhet që t’i marrim me të mirë, se ata, po të hidhërohen, mundin ta prishin motin. Prandaj, është e zakonshme që plakave, gjatë muajit mars t’u përmbushim dëshirat dhe kërkesat…”, që ndryshe në popull thuhet: “Plakave gjatë marsit t’u gatuani ëmbëlsira, dhe atë për çdo ditë t’u gatuani hallvë me rrush të thatë, se po të hidhërohen plakat, bën puna vaki që të fryjë fortunë e tmerrshme e shoqëruar me shi e borë e të gjithëve na bën shtëng e gur mu* si plaka që u bë gur në stanet e bjeshkëve të Sharrit”.
Rrëfimi i Plakës që u shndërrua në gur, në gojëdhënën e popullit rrëfehet nga kjo ngjarje kështu: “Dikur paska qenë një grua e Plakë, e cila paska dalë me gjithë familjen e vet, dhent, qentë dhe kafshët, tre ditë para ditës së pranverës në stanet e bjeshkëve të Sharrit. Mirëpo, koha e stinës së pranverës së hershme e tradhtoi Plakën. Tre ditë pas ditës së pranverës, në stanet e bjeshkëve të Sharrit, moti me të shpejtë u prish”. Thuhet se ato ditë paska fry erë e madhe me shi e borë, sa që tre ditë e tre netë rresht, fortuna s’ka pas të ndalur, bile-bile ulurima e fortunës është dëgjuar edhe në fushat e Pollogut. Pas tre ditësh e tre natësh, moti është qetësuar, por Plaka, familja, dhent, qent, kuajt, lopët dhe dhitë ishin ngrirë nga të ftohti, mu në hyrjen e staneve. Që prej asaj kohe janë shndërruar në gur, bile në atë vend sot gjendet një gur në formë të Plakës, ku sot e kësaj dite prej aty buron ujë, që besohet se janë lotët e Plakës, që u shndërrua në gur”.
Legjenda e muajit të zerzeles
Muaji i zerzeles është në kohën e verës së hershme apo gjashtë javë pas Shën-Gjergjit, por e quajnë edhe koha e kositjeve. Muaji i zerzeles zgjat dy javë e ndoshta pak tepër. Kjo është koha kur livadhet kositen, qofshin ato në fusha apo nëpër kodrina. Besohet se gjatë kësaj kohe kuçedrat dalin nga strofkat e tyre për t’u rrezitur. Mirëpo, me daljen e tyre si zakonisht prishet moti. Rrufeja kuçedrat i gjuan sa që i bën shkrum e hi. Gjatë kësaj kohe moti është i shoqëruar me shira të shpeshtë, saqë me bubullimën e motit të ligë dëgjohet edhe bubullima e madhe e liqenit të zi që edhe sot e sot gjendet në bjeshkët e Sharrit. Thuhet që gjatë muajit të zerzeles duhet të kujdesesh që të mos qëndrosh nëpër vende të çelta apo të hapura* siç janë: fushat, kodrinat, etj., por s’duhet të strehohemi ndër drunj se mundet mu aty të jetë strofka e kuçedrës saqë rrufeja të godasë e të djegë, të bën shkrum e hi me gjithë kuçedrën. Prandaj* gjithmonë duhet gjetur ndonjë strehim ndër drunjtë e thatë apo të qëndrosh ulur ose të rrihet shtrirë përdhé.
Rituali i Gurkanakecit
Ky ritual është i lidhur ngushtë me festën e Shën-Gjergjit që ka karakter pagan. Gurkanakeci është një gur i rëndomtë që ka forma të ndryshme që e hasim nëpër lëndina apo kodrina. Mirëpo, në këtë lloj guri hasim një shtresë që i ngjan lëmashkut nga i cili me topitje të pështymës krijohet kana që populli e quan Gurkanakeci.
Sot e kësaj dite një ritual të këtillë, thjesht pagan e hasim në trevën tonë. Dhe mu për këtë kësaj radhe do të flasim për legjendën e manifestimit të këtij rituali pagan me sa vijon: Një ditë para festës së Shën-Gjergjit, që në popull festohet si “Dita e luleve” apo “Dita e trafkave”, si në shumë fshatra, poashtu edhe në fshatrat Kamjan dhe Siniçan mblidhen vajza, djem, gra, burra dhe fëmijë, që zakonisht shoqërohen me daulle. Dalin në natyrë në vendin e quajtur “Gryka e rekës”. Atje luajnë valle, këndojnë, e kështu me radhë.
Gurkanakecin e përdorin vajzat dhe djemtë beqarë, dhe atë me të vetmin qëllim që gjatë vitit të kenë fat të mirë; vajzat duke i përlyer shuplakat e dorëve si dhe bishtalecat, ndërsa djemtë e përlyejnë vetëm gishtin e madh tregues, ngase Gurkanakeci kur thahet merr ngjyrë të kuqërremtë, që besohet se ngjyra e kuqe tërë vitin do t’i mbrojë nga shpirtligat apo “ato qofshinlarg”.
Ky është pra rituali i Gurkanakecit, që manifestohet edhe sot e kësaj dite në “Ditën e luleve”.
Rituali i erës dhe motit të ligë
Ky është një ritual i lashtë prej kohës së paganizmit, por që ka pësuar ndryshime të vogla. Në popull thuhet me sa vijon: Kur frynë erë e madhe, pavarësisht nga cila anë, si dhe kur prishet moti, thuhet se dikush ka lindur kopil. Në frynë erë, kopilin e kanë hudhë në ndonjë degë, saqë era frynë me aq furi, përderisa ta rrëzojë fëmijën e posalindur prej degës së drurit. Por, ndodh që kopilin ta hudhin në ujë, qoftë në përroskë, krua ose në lumë. Atëherë prishet moti. Reshjet* s’ndalen përderisa kopilin ta nxjerrë prej ujit.
vazhdon..

[Lypesi]

Rituali i patkoit
Është një ritual shumë i lashtë, por në rrethin ku jetojmë ende aty-këtu e hasim. Besohet se Patkoi sjell fat dhe mbarësi në familje. Rituali i patkoit është si në vazhdim:
Gjithmonë kur e hasim patkoin që i ka rënë kalit, mund të kuptojmë se do të kemi apo s’do të kemi fat në të ardhmen. Kjo varet nga ajo se në çfarë pozite është patkoi. Nëse është në pozitë të mbarë, patkoi merret dhe ruhet, por në qoftë se është i kthyer mbrapsht, atëherë jo që nuk bën të merret, por as edhe të preket me dorë.
Sot e kësaj dite mund të gjejmë nëpër fshatrat e rrethit tonë patkoin e varur nëpër dyert e mëdhaja, por ka ende raste që gjendet varur edhe nëpër hyrjet e dyerve të shtëpive, e kështu me radhë.
“Varri i Sejdës” – Mudurishtë – Pirgon – Pirok, Monografi. Faq. 20. D.I.*
Varri i Sejdës është gojëdhënë e cila ka të bëjë me vdekjen e një Sejdë Dibranit, të cilit rruga i bie të kalojë nëpër fushat e Pirokut kah Gradeci. Meqë rrugë tjetër nuk ka pasur, kurse vendi ka qenë përplot ferra në Lis të Thatë (vend-ferrajë) i mbushur me gjarpërinj me tri krerë e shumë kuçedra. Sipas gojëdhënës ka paraqitur rrezik për jetën e tij. Sejdë Dibrani, njeri kapadai, shaluar Gjokun pullali vendosë të kalojë mu aty ku më parë s’ka mundur të kalojë njeri. Mirëpo, Sejda hyn përmes tyre dhe me një luftë të tmerrshme, me shpatën zjarr i grinë të gjithat. I tmerruar nga frika dhe lodhja e madhe, sapo kalon prej atij vendi thuajse disa metra dhe papritmas bie nga Gjoku pullali i vdekur.
Varrin Sejdës ia kanë ngritur në anën e megjër së rrugës që lidh Pirokun me fushën dhe vazhdon mandej në drejtim të rrugës kah Gradeci. I gjithë ai vend sot e sot thirret me emrin “Varri i Sejdës”.
Rituali i vrasjes së gjarpërit
Besohet se kur njeriu e mbyt gjarpërin (v.i.), dielli ndalet në vend nga habia se si mund një njeri ta bëjë një gjë të tillë, sepse sipas besimit dielli njeriun e sheh prej së larti sa një pikë të vogël, ndërsa gjarpërin për shkak të shtrirjes horizontale e sheh tepër të madh.
Edhe sot kur e mbysim gjarpërin thuhet se ai s’ngordh përderisa nuk perëndon dielli, dhe poashtu besohet se gjarpërin s’duhet ta hudhim në ndonjë vend ku ka ujë apo përrua, hendeqe me ujë e lumenj, ngase thuhet se pasi të perëndojë dielli, ai përsëri ringjallet dhe ndodh të bëhet bollë e madhe, saqë në të ardhmen shndërrohet në kuçedër.
Legjenda e gjarpërit të shtëpisë
Legjenda thotë: Besohet se çdo shtëpi ka gjarpërin e vet. Ata si rëndom janë të qetë. Ndodh që gjatësia e tyre të jetë mbi dy metra, por populli i quan “gjarpërinjtë e shtëpisë” ose “gjarpëri i shtëpisë”.
Ata lëvizin apo ecin nëpër shtëpi lirisht dhe askush nuk guxon t’i ngucë, saqë shpesh herë i gjejmë nëpër teshat apo mbulesat e fletjes, ndër jastëkët, nëpër djepat e foshnjeve, e kështu me radhë. Iu jepet qumësht në vendet e caktuara, ku gjarpëri i shtëpisë zakonisht e ka daljen e vet. Thuhet nëse e mbysim gjarpërin, atëherë ai ndëshkon saqë në atë shtëpi ndodhën diç e kobshme, u digjet shtëpia, mund të vdesë dikush prej anëtarëve të familjes, etj.
II. Ritualet dhe besimet të kafshëve, të mbjellurave në bujqësi dhe paralajmërimet e kobit dhe mortes*
BESIMI I PARALAJMËRIMIT TË VDEKJES NGA SHTAZËT
Këndimi i pulës si gjel (v.i.)
Në trevat tona sot e kësaj dite flitet për besimin e lashtë (v.i.) i cili ka të bëjë me paralajmërimin e vdekjes. Se shtazëve u dëftohet vdekja e të zotit të shtëpisë ose anëtarëve të familjes apo të njerëzve që jetojnë në atë lagje, në popull besohet se të gjitha shtazët e egra me veprimet e tyre karakteristike lajmërojnë te njerëzit vdekjen e dikujt… Në rastet (v.i.) kur pula këndon si gjel: Në popull besohet se kur pula këndon vetëm një herë si gjel, atëherë ajo ndjell vdekjen e të zotit të shtëpisë apo të ndonjë mashkulli në atë votër. Për rastet e këtilla sot e sot e hasim mallkimin që thotë: “krejën tënde e hëngësh” dhe këtë pulë e therin menjëherë që e keqja të kalojë me therjen e saj. Por, duhet cekur se ka raste kur pula shpesh këndon si gjel, që në popull besohet se këndimi i tillë nuk sjell të këqija. Besohet se pula kur këndon shpesh herë ajo këndon nga e mira, sepse është ngirë dhe sjell ose ndjell mirësi, përparim në atë shtëpi.
Legjenda e ulurimës së qenit
Besohet se ulurima e qenit është paralajmërim i ndonjë kobi, që të vdesë ndonjë anëtar i familjes. Prandaj, si zakonisht kur qeni fillon të ulurijë, qoftë natën apo ditën, atë* e marrin në mënyra të ndryshme dhe e largojnë larg diku, prej nga s’do të mund të kthehet.
Legjenda e hutit
Kjo është gojëdhëna që në popull besohet se kur huti këndon mbi çati gjatë tërë natës, paralajmërohet ardhja e së keqes apo kobit në atë shtëpi. Prandaj, ndodh që ta ndërrojnë apo ta prishin atë shtëpi.
Besimi në paralajmërimin e mortes apo të mirës
Besimi i lashtë pagan që merret me shpjegimin e fatit të ardhshëm të njerëzve dhe për paralajmërimin e ngjarjeve haset në besimet tona popullore, besime këto që parashikojnë të ardhmen sipas shenjave të ndryshme, si: paralajmërimi nga shtazët, të lëkurës apo këna* e vdekur, ëndërrave, e kështu me radhë (v.i.).
Një nga këto besime është edhe ajo në vezën e pulës: Pula e cila bën ndonjë ve të vogël, që në popull quhet “Veza e Haliqit”, për të cilën besohet se të zonjës së shtëpisë i sjell të liga, të këqija, madje edhe mortën e saj. Prandaj, këto pula i therin si dhe vezën e haliqit e thejnë në një vend ku kryqëzohen rrugët, sepse besohet se të këqijat i shkelin kalimtarët që besohet se prishet magjia apo zgjidhet nyja e penjëve që i kanë lidhur për t’i bërë të këqija, e kështu me radhë. Por, ndodh që pula të bëjë ve me dy të verdha, dhe për këtë besohet se zonjës së shtëpisë si dhe mbarë anëtarëve të familjes u sjell fat e mirësi.
Besimi në paralajmërimin e mortjes nga shtazët
Po qe se pulën e zë përfundi shiniku apo shosha, në popull besohet se në vitin e ardhshëm nuk do të ketë bereqet të mjaftueshëm për nevojat e tyre, si dhe besohet se do të vdesë dikush nga pronarët e saj – do ta zë dheu i varrit mu ashtu si shiniku apo shosha pulën. Rëndom këto pula i therin, sepse besohet se me therjen e saj do të shkojë edhe e keqja apo vdekja me të.
Në popull haset edhe besimi kur pulën e vënë të këlluqë, në këtë mënyrë: një plakë apo ndonjë plakush, që nuk shëtit shumë, e që në popull besohet se zogjtë të mos ju ngjajnë këtyre. Por, kur i vëndojnë vezët në forik, i vëndojnë në ndonjë shinik apo shoshë ose në ndonjë sitë mielli, dhe atë rëndom numri është çift, që për këto dy raste besohet se të shtohen mu ashtu si drithi që futet në shinik a në shoshë, kurse numri çift ka të bëjë me zogjtë që do të dalin pula kur të rriten.
Besimi në yjet
Në popull besohet se yjet kanë besimin e vet, dhe atë në këtë mënyrë: gjatë natës kur qielli është i kthjellët e i mbushur përplot me yje, (v.i.) ndodh që të shkëputet ndonjë yll, që në popull besohet se ai apo ajo që e sheh këtë yll, në këtë rast i vdes moshatari, që thuhet se u shkëput nga jeta. Por, besohet se të rinjtë kur e shohin yllin i cili bie, mu atëherë besojnë se u realizohet dëshira e tyre rinore.
Ky besim rrjedh prej tokave arabe.
Rituali i mbjelljeve
Ky ritual aty-këty thuajse haset nëpër fshatrat e trevës sonë. Fshatrat e malësisë në periudhën e stinës së vjeshtës në ditët e para kur fillojnë të lëvrojnë tokën, përdorin këtë lloj rituali: lëvrimin e tokës e bëjnë zakonisht me kije. Hasen ende hajmali që brenda përmbajnë hudhër, ngase besohet se kjo i ruan kijet nga mësysh-ja, të cila ua varin në qafë.
Por, ditën e parë që e hudhin farën, së pari thejnë nga një kokërr ve, pastaj nëpër thasë apo dujçit e farës vëndojnë kokrra vezësh, sepse ende besohet që drithi i ardhshëm të bëhet sa kokrra e vesë.


vazhdon..

[Lypesi]

Rituali i mbrojtjes së kafshëve nga egërsirat
Këtë ritual të lashtë e hasim aty-këtu edhe sot e kësaj dite nëpër vendbanimet e ndryshme, por më së shumti në vendbanimet e malësisë, ku pjesa dërrmuese e popullatës merret me bagëti apo bujqësi.
Ky ritual manifestohet në këtë mënyrë: ndodh që bariut apo govadarit t’i humben disa dhen apo lopë, shqera, viça etj., nëpër kullotat e bjeshkës. Me këtë rast barinjtë apo govadarët marrin po aq lugë për aq dele, lopë e tjera sa kanë humbur. I numërojnë lugët me kujdes dhe i vëndojnë nën një saç zjarri, sepse besohet se saçi i mbron kafshët e humbura prej egërsirave të bjeshkëve të Sharrit. Këtij rituali i përngjitet edhe ky lloj manifestimi, që në popull besohet se për t’i ruajtur kafshët e humbura, konkretisht nga ujku, vëndojnë nën vorbë një gjilpërë apo një brisk të mprehtë, të kthyer mbrapsht, sepse kjo i mbron nga goja e ujkut.
III. Toponomia e fshatrave dhe vendeve
Zanat
Zanat janë figurë e besimeve popullore shqiptare, që përfytyrohen si një vashë me një bukuri të rrallë që ende e hasim si shprehje të gjallë në gojën e popullit, kur thuhet “e bukur si Zanë mali”. Thuhet se Zanat jetojnë nëpër malet e Sharrit apo çdo mal ka Zanën e vet. Zana është një qenie hyjnore përplot trimëri e egërsi. Nderi më i madh është që ndonjë të quhet trim si Zana ose të ketë një armë që siç thuhet “vret si Zana”.
Thuhet se Zanat këndonjë natën nëpër burimet, kërcejnë dhe luajnë, mbledhin lule dhe lahen lakuriq. Por Zana edhe ndëshkon, duke shëtitur çdo njeri që guxon të kalojë e të hedh vështrimin kur ajo lahet. Pranda, sipas besimit popullor, kalimtari para se të kalojë nëpër këto vende, kollitet që t’i jep kohë Zanës që lahet, të largohet. Pra, në kuptimin e figurshëm Zanë do të thotë vajzë e bukur.
Legjenda e oreve
Shpesh herë dëgjojmë apo e përdorim në shprehjet tona: “lene mos e nguc se hipën oret e veta”, ose “sa ora* ka mend” etj. Në të kaluarën e afërt ndoshta edhe ende besohet se ORA është një grua apo ndonjë gjarpër që jeton në male, fusha, kroje, lugje ose pranë njerëzve. Për Oret besohet se janë mirëbërëse, ngase shpesh herë njeriut i del në ndihmë për shumë çfarë në jetën e përditshme. Legjendën e Ores në shprehjet e popullit e hasim edhe si mallkim, si për shembull: “të shitoftë ora”, “të marrtë ora e ligë”, “më trishtove e të trishtoftë ora” etj.
Legjenda e varreve të vëllezërve Paluzit dhe Spahiut
apo vorret* e Shehitëve
Supozohet se kjo është një ngjarje e vërtetë (v.i.), që ka ndodhur në një të kaluar pak a shumë të lashtë. Sidoqoftë, kjo ka ngelur e gjallë në rrëfimet që e ka përcjellur gojëdhëna e popullit.
Lëndina e cila shtrihet në pjesën e lartë të Zabelit të Vogël apo si e thirrën popullata e fshatit Kamjan “Kullotat te varret e shehitëve”, që për fshatrat e malësisë është rruga e gurbetqarëve. Dikur në këtë lëndinë janë vrarë dy vëllezërit, Paluzi dhe Spahiu, dhe atë, nga kushërinjtë e tyre nga fshati Orviç – fshat që shtrihet matanë lumit Karabunar. Nëna e bijve të vrarë i ka varrosur të dytë në një skaj të lëndinës, ngase më mirë i ka parë prej fshatit; e po nga ky vend edhe sot duket i tërë fshati, dhe si traditë ka ngelur që në këtë vend qoftë të shkojnë apo të kthehen nga kurbeti, aty pari ulen e përmallen duke e shikuar fshatin ku kanë lindur. Thuhet se të dy varret, mbi të cilat ka rrasa, edhe sot e kësaj dite mund të vërehen* (v.i.). Nëna e tyre i ka varrosur mu aty, sepse për çdo mëngjes kur është zgjuar* dhe për çdo mbrëmje prej çardakut të shtëpisë i ka shikuar gjoja se mos ngriten bijtë që i pat përcjellur në Vllajak për të fituar si i gjithë fshati që e kanë traditë. Mirëpo, ata kurrë s’u kthyen, por, malli i nënës për bijtë e vrarë u shndërrua në legjendë, ngase ajo në atë kohë kishte pohuar, se bijtë e saj Paluzi dhe Spahiu kah pika e kulmit të natës çdoherë zgjohen apo ngriten nga varret, saqë ajo matënë lugut ka dëgjuar piskamat e tyre, dhe ajo deri sa qe gjallë thuhet se i ka pritur djemtë që prej ditës kur janë vrarë ata janë shndërruar në Shehita. * Edhe sot në fshatrat Kamjan dhe Orviç thonë, mos kaloni nëpër varret e shehitëve gjatë natës, se ata edhe sot e kësaj dite ngriten nga varret e shëtisin nëpër zabel deri në agun e ditës së re.
Rituali për shtatzënat te Guri i Sokolecit
Rituali për shtatzënat është i stërlashtë dhe e hasim në trevën tonë, i cili është i lidhur me Gurin e Sokolecit, që gjendet në fshatin Kalisht (v.i.).
Në këtë fshat malor gjendet një vend me gurë, ku në të ka një shpellë që populli e quan Guri i Sokolecit. Ky vend vizitohet shpesh herë nga gratë shtatzëna, të cilave nuk u rrojnë fëmijët ose të cilat lindin para kohe.
Te Guri i Sokolecit shkojnë gratë shtatzëna, të shoqëruara nga një grup vajzash të rritura, që sipas zakonit duhet të jenë shtatë, sepse në popull besohet se numri tek sjell fat. Por, ndodh që me ta të shkojnë edhe gra plaka ose vjehrra. Te Guri i Sokolecit qepin këmishë prej shtatë pjesësh të pëlhurës, e këtë ia veshin fëmijës pasi që të lindet. Në këtë vend i ziejnë 9 kokrra vezë të freskëta, të cilat shtatzëna i ha, por ndodh që edhe të tjerët të hanë vezë, ngase besohet se do të lind fëmijën në nëntë muaj.
Po te ky gur ndodh që të marrin tri guralecë dhe t’i qepin në një leckë prej pëlhure, dhe shtatzënës ia lidhin për brezi, e cila atë e bart deri sa të lind fëmijën. Për këtë leckë prej pëlhure në popull besohet se fëmija që do të lind do të jetë i fortë si gur dhe do të jetojë sa Guri i Sokolecit. Në këso raste shtatzëna rrotullohet rreth e përqark gurin me nijetin e vetëm, duke thënë: Sokolec o të kam mall – të lutem ma fal një djalë.
Praktikohet që te Guri i Sokolecit të therin shpend shtëpiak, siç është gjeli, dhe ashtu të therur e lënë aty. Nëse vendosin që fëmijën ta pagëzojnë para se të lind, atëherë duke u kthyer për në shtëpi njeriun e parë që e takojnë gjatë rrugës, ndalen dhe e pyesin se si e ka emrin. Në pajtim* me udhëtarin e rastit fëmijën e pagëzojnë para se të lind (v.i.), e kjo ndodh edhe sot e kësaj dite me ato gra të cilave nuk u rrojnë fëmijët dhe të cilat e praktikojnë këtë lloj rituali. Pasi lind fëmija, atë që e kanë takuar në rrugë e bëjnë kumbarë të fëmijës.

vazhdon...

[Lypesi]

Rituali i vathit te djali përmallë
Para se të lind fëmija, por me shpresë se do të lind djalë, përdoret ky lloj rituali: prej beqarëve të lagjes mbledhin pará, por duke llogaritur në numrin tek, si për shembull tre, pesë ose shtatë beqarë të japin një shumë simbolike të hollash me të cilat shkohet te argjendari dhe e porositin “vathin që shërben për djalin përmallë”.
Nëse lind djalë, pas prerjes së kërthizës i shpohet veshi i djathtë dhe njëherit i vëndohet vathi. Në të njëjtën kohë i veshet edhe këmisha që është qepur më parë te Guri i Sokolecit në fshatin Kalisht.
Në popull besohet se ky lloj vathi është i lidhur ngushtë me ritualin e këmishës me guralecat e Gurit të Sokolecit, që fëmija të jetojë aq mirë apo të jetë i fortë si guri, e të jetojë gjatë sa mund të rrojë vathi i argjendtë dhe guralecat e Gurit të Sokolecit.
Rituali pas vdekjes së fëmijës
Edhe sot e kësaj dite nëpër disa fshatra të trevës sonë besohet se po të ndodhë të vdesë foshnja apo fëmija derisa është në gji, atë natë që e varrosin, nënën e tij e largojnë nga shtëpia që ta kalojë natën larg shtëpisë së saj. Thuhet se po të jetë nëna e foshnjës në shtëpi, i vjen fëmija i vdekur dhe thith qumësht prej saj. Por, në popull besohet se prej çastit kur fëmija vdes, qumështi i saj është haram për fëmijën e vet. Nëse foshnja vdes menjëherë pas lindjes, duke filluar prej ditës së parë e deri të shtatën, ata që e çojnë në varr, kur kthehen në shtëpi i blejnë diçka lehonës, si zakonisht sheqerka, mollë etj.
Siç duket, kjo bëhet për të vetmin qëllim që ajo përsëri të lind fëmijë. Kur i vdes fëmija i parë, nënës së tij i japin një mashë ta mbajë në dorë që t’i rrojnë fëmijët që do t’i lind. Lehona i heq të gjitha rrobat që i ka pasur veshur dhe vesh rroba të reja. Në kokë vëndon një shami të paushtuar fare. Pasi t’i lind fëmija i parë që do të jetojë, atëherë kemi të bëjmë me disa ceremoniale tjera.
Rituali i larjes së foshnjës
Besohet edhe sot e kësaj dite se foshnjën s’duhet ta kapërcejmë përmbi, sepse besohet se nuk rritet. Ndodh që foshnjën apo fëmijën ta kapërcejmë, por atëherë duhet që sërish të kapërcehet*, që të prishet kapërcimi i mëparshëm. Gjashtë javë foshnjën e lajnë përditë. Pas gjashtë javësh fillojnë ta lajnë çdo të dytën ditë, që kuptojmë se një ditë e lajmë, një ditë jo. Ende besohet se të premtave foshnjat e moshave të tilla s’duhet larë, sepse ato nuk rriten.
Por, sa i përket larjes së fëmijës në çdo të dytën ditë, ndodh që ai të ketë ndonjë ndryshim të natyrës së shëndetit ose të sëmuret, prandaj në këto raste e prishin rendin e larjes, e kështu me radhë.
Rituali i ruajtjes së foshnjës nga shpirtligat
Besohet se foshnjën s’duhet lënë vetëm, as ditën as natën pa mos i mbushur gjashtë javë, sepse mund të vijnë zanat e ta shitojnë apo ato qofshinlarg mund të vijnë e ta ndërrojnë me fëmijën e vet, e marrin foshnjën dhe e lënë të vetin. Mu për këtë ndër kryet e fëmijës ndër jastëkun e tij, vëndojnë një thikë, por vëndojnë edhe në netull andej kah e ka kryet fëmija, një shtëmbë të rëndomtë të mbushur me ujë si dhe një krehër të shpeshtë, ngase besohet se këto sende e mbrojnë fëmijën nga gjërat e këqija, ngase shpirtligat e të tjerat qofshinlarg i kanë “tëllosum”. Gjatë natës fëmijën e mbulojnë me tesha të zeza, në zinxhirin e zjarrit varin një kusi të zezë. Gjatë natës digjet një dritë, qoftë kandil, qiri, llambë vajguri apo gackë vaji, ngase shpirtligat ikin prej gjërave të zeza si dhe prej dritës.
Rituali i syrit të ligë apo marrja mësysh
Këtë ritual e hasim në adetet dhe pokushat e shtatzënisë. Për shtatzëninë janë krijuar një varg adetesh e pokushash që kanë për qëllim mbrojtjen e saj që të mos marrë mësysh nga syri i ligë dhe të mos i bëjë dikush magji, ndonjë zemërligë apo zemërzi nga zilia apo smira, që ka në të, me dëshirë të keqe që ajo ta nxjerrë* fëmijën para kohe, pa i plotësuar hënat e veta. Në popull haset që shtatzënës për të mos marrë mësysh ia mbështjellin në një leckë të zezë një copë të vogël druri apo një ashkë nga lloji i ferrës “çalie”, që rritet në drurin e bagremit, një thelb hudhre si dhe një gackë të tymosur që pak a shumë është e djegur. Leckën e zezë me këto sende ia lidhin për tojë të pështjellakut ose për ushkurin e dimive dhe këtë e mban gjatë gjithë kohës sa është me barrë. Ferra “çalie”, gacka dhe hudhra trajtohen si sende të këqija, të padëshiruara për njerëzit. Prandaj besohet se sa mund ta marrin mësysh këto, aq mund ta marrë mësysh edhe gruaja me barrë.
Rituali i larjes së fëmijës nën ferrë apo murriz
Fëmijës që i dalin puçrra të ndryshme nëpër trup e fytyrë në popull e quajnë: lija e ujit, kokat e kuqe apo vraothi, e shkuarja e pulave etj. Kur i paraqiten ndonjëra prej këtyre sëmurjeve e marrin fëmijën dhe e lajnë në “SINUAR” të huaj që sëmurja të mbetet atje.
Qysh në mbrëmje e mbushin një enë me ujë, që zakonisht është gjygim* prej bakri si dhe gjatë mbushjes nuk folin fare. Pasi e mbushin gjygimin me ujë, e lënë pas dere tërë natën si dhe mbi të vëndojnë një fshesë farashi, një mashë zjarri, kaci zjarri dhe tri ceja* që vijnë.
Për të gjitha këto besohet me sa vijon: gjygimi prej bakri simbolizon vazhdimësinë e jetës së fortë mu si metali i bakrit, e jeta t’i ecë qetë si uji. Fshesa e farashit simbolizon që të gjitha të ligat për shëndetin e fëmijës t’i merr e t’i fshijë prej jetës së tij. Për mashën e zjarrit dhe kacinë dhe tri cejat besohet që jeta e fëmijës të mos shuhet, por të bartet mu si zjarri që e bart kacia e zjarrit dhe mu si tri cejat që lëshojnë penjë poashtu edhe fëmija të ketë fije të shpeshta të mira në jetën e tij të ardhshme.
Në mëngjes e ngrohin këtë ujë që së bashku me fëmijën shkojnë diku ku kufizohet vendi në mes dy fshatrave që në popull e quajnë: “sinuari i huaj”. Pra, fëmijën e lajnë rëndom nën ndonjë ferrë apo nën ndonjë murriz. Pasi që e lajnë, trupin e lagur të tij e fshijnë me këmishën e tij të cilën e hudhin në ferrë apo në murriz duke thënë: “kokat e kuqe, lija e ujit, shkuarja e pulave, e të këqijat e këtij fëmijës mbetshin nëpër ferra e mrriza” si dhe “të këqijat dhe të ligat i lamë e të mirat i marrshim”, e kështu me radhë.

vazhdon...

[Lypesi]

Rituali i larjes së fëmijës kur mbushet me puçrra apo shkuarja e pulave
Pasi që fëmija është mbushur me puçrra, atëherë e marrin dhe e lajnë me ujë që t’i shkojë e keqja apo të këqijat. Zakonisht fëmijën e lajnë mu afër derës së kotecit të pulave. Larja e fëmijës bëhet me ujin që e ngrohin dhe në të futet një shat ose kazmë, që i nxehin në zjarr deri në atë masë sa që skuqen dhe pastaj i zhytin në ujë, por, vetëm një herë. Pra, me këtë ujë të ngrohtë edhe e lajnë fëmijën që është mbushur me puçrra apo shkuarja e pulave. Në popull besohet se larja që i bëhet mu para kotecit ka për qëllim që të këqijat të shkojnë bashkë me ujin te glasat e pulave nga e ka marrë sëmundjen. Për shatin apo kazmën e nxehtë besohet se sëmundja i kalon mu ashtu siç ftohen këto vegla të punës në ujin që e lajnë fëmijën. Në fund duke e larë fëmijën thuhet: “Sebep pi kësaj, e dërmá pi Zotit”.
Rituali i leckës me nëntë tishka
Sipas këtij rituali, lecka me nëntë tishka përdoret për gratë, të cilat lindin apo s’e mbajnë fëmijën deri në muajt e caktuar, por lindin në muajin e gjashtë ose të tetë.
Në popull ende e hasim këtë ritual. Që fëmijët të mos linden gjashtë- (v.i.) apo tetëmuajsh, atëherë gruas kur mbetet me barrë, ia mbështjellin në një leckë nëntë tishka të vogla druri, të nxjerra prej nëntë trarëve të ndonjë shtëpie nëntëanëtarëshe, dhe këtë leckë me këto nëntë tishka ia lidhin për ushkurin e dimive, të cilën e mban gjatë kohës sa është me barrë, me qëllim që fëmijët t’i lind muajin e nëntë e t’i rrojnë gjatë. Gratë që i bëjnë fëmijët pa hënë apo që lindin në muajin e gjashtë apo të tetë e që u vdesin, dalin tri të premte njëra pas tjetrës dhe i numërojnë “xhematin” që kanë shkuar për ta falur Xhumanë. Tri herë nga nëntë veta i numëron me qëllim që fëmijët t’i bëjë në muajin e nëntë. Thuhet se për të lindur fëmijët në të nëntin muaj, kur janë të fejuara duhet dalur fshehtas për t’i numëruar petkaxhinjtë e vet tri herë nga nëntë veta.
Rituali i breshkës së ujit
Ky është një ritual pagan që e hasim në adetet tona popullore. Koka e breshkës së ujit përdoret për gratë të cilat nuk lindin fëmijë ose, siç i quan populli, “gratë që janë shterpe”.
Rituali bëhet në këtë formë: Merret koka e breshkës së ujit ashtu e përgjakur dhe e lidhin me do lecka që janë përshkuar nëpër dorë të shumë hoxhallarëve. Palohet me shumë kujdes nga ndonjë grua plakë e cila në jetë i ka mbërritur nipat dhe stërnipat e vet, pra, koka e breshkës së ujit ashtu e mbështjellur mirë lidhet për ushkurin e dimijave apo të doneve, dhe mbahet përderisa të mbetet shtatzënë. Por, ndodh që edhe pasi të lind, ta mbajë përderisa fëmija fillon të flasë.
Rituali i fëmijës së ndërruar pas 40 ditëve
Edhe sot ndodh që fëmija pa i mbushur ditët të ndërrohet (stoliset), me ç’rast kur e shohin se është ndërruar ai fillon të qajë, bile-bile edhe dobësohet, e ndërron pamjen në fytyrë. Por, për këtë nuk di kush se çfarë i dhemb, prandaj përdorin këtë ritual: I marrin katër vajza të dhëna apo të fejuara si dhe dy vajza beqare të cilat foshnjën e çojnë te varret, ku e mbështesin në një rrasë varri si dhe njëra mbetet aty pari, kurse 3 të tjerat largohen. Vajza e cila gjendet pranë fëmijës, kuptohet është e fejuar, dhe në këtë rast i thotë këto fjalë duke i përsëritur tri herë: “Zanë-zanë e malit, bjerr çka të marr, merre çka ke lanë”. Në qoftë se fëmija në atë çast qanë, tregon se atë e kanë shëruar zanat, por nëse nuk qanë, ndodh që fëmija në rrasën e varrit të vdes. Pra, për këtë ritual shkohet tri ditë rresht. Prandaj foshnja pa i bërë ditët nuk duhet ta lëmë vetë.
Rituali i prerjes së kërthizës së foshnjës
Ky lloj rituali bëhet në këtë mënyrë: Ende pa ia prerë kërthizën, foshnjës ia prekin tërë trupin me një lëvere çorapi, që në popull quhet lëvere, që besohet se e mbron prej syrit të ligë apo të marrjes mësysh. Rituali i prerjes së kërthizës në vete ngërthen disa mjete për prerje siç janë: sëpata, zhileti (brisku), gur për gur, me gërshërë etj. Me rastin e prerjes së kërthizës, përkatësisht e lidhin me një gjatësi të lëshuar prej tre gishtash, qëllimi i lëshimit të tre gishta zorrë prej nyjes së lidhur është që foshnja më lirisht të merr frymë si dhe të mos i zgjidhet nyja.
Prerja e kërthizës me mjetet e përmendura kanë edhe besimet e veta në popull, si për shembull, prerja me sëpatë ose gur me gur, besohet se foshnja do të bëhet më i butë, më i urtë në jetë. Në rast se i pritet kërthiza me zhilet apo brisk, ai në jetë do të bëhet i egër, i rreptë, kokëfortë, e kështu me radhë. Por, vlen të përmendim se në të kaluarën në shumë raste kërthizën e kanë prerë me gur për gur, që sot apo që nga e kaluara e afërt rrallë diku haset, sepse në popull besohet se foshnja në jetë do të jetë i pagdhendur mu ashtu si gur, e kështu me radhë. Prandaj kërthizën e presin me sëpatë apo gërshërë, që në popull besohet se do të jetë i butë, i urtë, i mençur, mendjemprehtë si sëpata e mprehtë apo si gërshërët që presin.


Vazhdon...