Gjergj Fishta

[Zero Cool]

Emri Gjergj
Mbiemri Fishta
Lindur më 23 tetor, 1871
Lindur në Fishtë, Zadrima, Shqipëri
Vdiq më 30 Dhjetor, 1940
Vdiq në Shkodër, Shqipëri
Kombësia Shqiptar
Profesioni Teolog, Diplomat, Storiograf, Pedagog, Filozof, Shkrimtar, Atdhetar



http://t2.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcRwQMzn3pLi8A7h_Obd_PD-LI0Dle2UMhD7jnEnrXW7VVMnDS5F



Nga Wikipedia, Enciklopedia e Lirë


“Duke rikthyer Gjergj Fishtën në historinë e letërsisë shqipe, nuk I japim atij vendin që I takon, por I kthejmë histories së letërsisë atë çka I mungon”. - Aurel Plasari
“Ai është Homeri shqiptar, një poet nga më të mëdhenjtë”
“Fishta është një Homer shqiptar. Ai nuk është vetëm një poet i madh kombëtar. Ai është nga më të mëdhenjtë në botë. E rëndësishme është që ai të njihet prej saj”. - Zef Valentini
Po të kishin lexuar Fishtën shqiptarët për ato 50 vjet, do ishin më shqiptar, dhe më e rëndësishmja: më njerëz, - Anonim
Gjergj Fishta (†1871 - 1940) lindi në fshatin e vogël Fishtë të Zadrimës më 23 tetor 1871 i biri i Ndokë Simon Ndocit me emrin Zekë Ndoci pas tre vëllezërve dhe një motër të cilën e donte shumë. Teolog, shkrimtar (poet e prozator), historian, pedagog, filozof, piktor (mendohet të ketë mbi 20 piktura), deputet. Është shqiptari i parë i kandiduar për Nobel, dhe përfaqëson letrarin shqip në gjithë madhërinë e tij.



Rinia dhe formimi

Shumë shpejt, kur ishte 6-vjeçar zgjuarsia e tij i bie në sy famulltarit të fshatit, i cili e dërgon Fishtën në Seminarin Françeskan të Shkodrës. Më 1880, kur hapet seminari në Troshan, ai vijon në këtë shkollë, ku që fëmijë u ndikua mjaft nga i talentuari De Martino dhe nga misionari boshnjak Lovro Mihaçeviq, i cili i ushqeu këtij djali të zgjuar dashurinë për letërsinë dhe për gjuhën amtare. Këtu ai shfaqi trillin poetik. Më 1886 dërgohet për studime në Bosnjë dhe për t'u bërë meshtar, bashkë me Anton Nënshati me emrin e pagëzimit, Martin; Jozef Blinishti, me emrin Mëhill; Pjeter Gjadri, me emrin Simon; Lorenc Mitrovic (Mazreku) me emrin Pashko; Ëngjëll Paliçi me emrin Sebastian dhe Gjon (Johannes) Fishta me emrin e pagëzimit Jozef. Kjo do të thotë se Fishta, me rastin e veshjes së zhgunit françeskan, më 28 gusht 1886 dhe pranimit të kushteve të përkohshme të datës 23 tetor 1887, sipas ligjeve rregulluare, kishte bërë ndryshimin e emrit nga Jozef në Gjon (Johannes), si emër i përmotshëm i një rregulltari. Vitin e parë e kaloi në Guçjagorë afër Travanikut. Mësimet filozofike i mori në kuvendin e Sutidkës, ndërsa ato teologjike në kuvendin e Livnos. Të kësaj kohe janë edhe "Ushtrimet e para poetike". Në letrën e datës 2 shtator 1892, dërguar eprorëve, për krijimin e një shoqërie të vogël letrare shqiptare, Fishta, i pari ndër dhjetë që e ndjekin, nënshkruhet Enea-Silvio-Giorgio Fishta. Pa dyshim, dy emrat e parë si të tillë u zhdukën, duke i mbetur vetëm i fundit, Giorgio, ndërsa në gjuhën kroate, Jure, në shqip, Gjergj, emër me anë të cilit ne sot e njohim poetin tonë kombëtar. Emrat e lartpërmendur të Fishtës janë personifikues të njerëzve të mëdhenj, si të humanistit, Papa Pio II, me emrat Enea dhe Silvio (Piccolomini). Ky Papë, në historinë tonë kombëtare njihet si ai, i cili u nis për në Raguzë, për ta kurorëzuar Gjergj Kastriotin, si “Atlet i Krishtit”, por vdiq në vitin 1464, në Ankona të Italisë, pa arritur ta finalizonte misionin e tij. Apo Enea, personazhi tek “Iliada” e Homerit dhe Silvio, emër i rilindësit të shquar kroat Silvie (Strahimir Kranjçeviq), miku i ngushtë i Fishtës etj. Ndërsa emri i fundit Gjergj, në aspektin fetar, personifikim i Shën Gjergjit, martir, shek. V, dhe në anën kombëtare, emri i Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastrioti[3]. Më 1893 përfundoi studimet shkëlqyeshëm. Në seminaret dhe institutet françeskane në Sutjeskë, Livno dhe Kreshevo, Gjergji i ri studioi teologji, filozofi dhe gjuhë të huaja, sidomos latinisht, italisht e serbo-kroatisht. Gjatë qëndrimit në Bosnjë ra në kontakt me shkrimtarin boshnjak Gërga Martiq (Grga Martiæ, 1822-1905) dhe me poetin kroat Silvije Strahimir Kranjçeviq (Silvije Strahimir Kranjèeviæ, 1865-1908), të cilët i zgjuan talentin letrar e me të cilët lidhi miqësi. Më 1894 Gjergj Fishta u shugurua meshtar. Me t'u kthyer në Shqipëri në shkurt të atij viti, filloi punën si mësues në kolegjin françeskan në Troshan e më pas si famullitar në fshatin Gomsiqe. Më 1902 Fishta ishte dërguar në një fshat të vogël për të zëvendësuar përkohësisht famullitarin vendor. Atje u njoh e u miqësua me fshatarin e moshuar Marash Uci (vd. 1914) nga Hoti, të cilin do ta përjetësonte më vonë në vargje.

[Zero Cool]

Jeta e veprimtaria

I formuar në periudhën e Rilindjes sonë kombëtare, Gjergj Fishta është një nga vazhduesit më autentikë dhe të drejtpërdrejtë të saj, shprehës i idealeve atdhetare dhe demokratike në kushtet e reja që u paraqitën në shekullin e njëzetë. Mënyrat e pasqyrimit të jetës, në veprat e tij, janë vazhdim i natyrshëm i teknikës letrare të Rilindjes, ku mbizotëron romantizmi, realizmi dhe klasicizmi. Deri më 1899, Fishta shkruan me alfabetin latin të françeskanëve. Në janar 1899 ai bëhet bashkëthemelues me Dom Ndoc Nikaj, e me Át Pashk Bardhin, dhe pjesëtar aktiv i shoqërisë "Bashkimi", të cilën e drejtoi poeti atdhetar e abati i Mirditës, Át Prenk Doçi. Kjo shoqatë dha ndihmesë të madhe për botimin e një numri tekstesh shkollore në gjuhën shqipe dhe të fjalorit shqip-italisht Bashkimi më 1908, edhe sot e kësaj dite, fjalori më i mirë i dialektit gegë. Në këtë kohë Fishta ishte bërë figurë udhëheqëse e jetës kulturore e publike në Shqipërinë e veriut e sidomos në Shkodër.
Më 1902 emërohet drejtor i shkollës françeskane në Shkodër deri atëherë e drejtuar nga klerikë të huaj. Menjëherë ai futi gjuhën shqipe si gjuhë mësimi në këtë shkollë për herë të parë si gjuhë bazë, dhe pastaj e ngriti atë në nivelin e një plotorje dhe më 1921 pranë saj hapi gjimnazin "Ilyricum" që me 1928 nxori maturantët e parë, t'aftë për të vazhduar studimet e larta kudo në botë. Kështu, ai krijoi për kohën një kompleks arsimor të fuqishëm që, sipas dr. Jani Mingës, përfaqësues i Ministrisë s'Arsimit, në provimet e pjekurisë, ishte në nivelin e kërkesave të kohës. Shpejt Fishta u afirmua si poet dhe si atdhetar. Më 14-22 nëntor 1908 ai mori pjesë në Kongresin e Manastirit si përfaqësues i shoqërisë "Bashkimi"; karshi Dom Ndre Mjedës, Mati Logorecit, Hilë Mosit dhe Luigj Gurakuqit si përfaqësues nga Shkodra. U zgjodh nga kongresi për të kryesuar Komisionin e Alfabetit prej njëmbëdhjetë delegatësh që do të përcaktonte variantin më të mirë të alfabeteve të propozuara. Pas tri ditë diskutimesh Fishta dhe komisioni vendosën të mbështesin dy alfabete: një formë të modifikuar të alfabetit të Stambollit të Sami Frashërit i cili, edhe pse jo praktik për shtyp, përdorej më gjerësisht në atë kohë, dhe një alfabet të ri latin pothuajse të njëjtë me alfabetin e Bashkimit të Fishtës, me qëllim që shtypja e librave jashtë vendit të bëhej më e volitshme. Në kuadrin e programit te shoqërisë "Bashkimi", iu kushtua punës për të përgatitur një alfabet që të përmbushë të gjitha kriteret shkencore, me synim që të bëhet i përdorshëm për të gjithë shqiptarët.
Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë ai e priti me entuziazëm të veçantë, por Luftën Ballkanike dhe Konferencën e Ambasadorëve me një brengë të madhe. Shkodra, qyteti i tij, të cilin kërkonte ta aneksonte Mali i Zi, ishte në duart e fuqive ndërkombëtare. Brenga dhe entuziazmi duken në poezitë, por edhe në shkrimet publicistike që boton në revistën "Hylli i Dritës", revistë letrare-kulturore e përmuajshme e cila iu kushtua letërsisë, politikës, folklorit dhe historisë; të cilën e themeloi në tetor 1913 dhe u bë drejtor i saj. Nga 5 dhjetori 1916 deri në nëntor 1918 Fishta botoi gazetën e Shkodrës "Posta e Shqypniës", një gazetë politike e kulturore e subvencionuar nga Austro-Hungaria në kuadrin e Kultusprotektorat-it, me gjithë që forcat pushtuese nuk para kishin besim te Fishta për shkak të aspiratave të tij kombëtare. Po më 1916 themelon, bashkë me Luigj Gurakuqi, Dom Mjedën, e Mati Logorecin, Gjergj Pekmezin, Át Ambroz Marlaskajn, Át Shtjefën Gjeçovin, Sotir Pecin, "Komisinë letrare". Fishta luajti një rol udhëheqës në Komisinë Letrare Shqype, të ngritur prej austro-hungarezëve me sugjerimin e konsullit të përgjithshëm August Ritter von Kral (1859-1918), për të marrë vendim mbi çështjen e përdorimit zyrtar të drejtshkrimit si dhe për të nxitur botimin e teksteve shkollore në gjuhën shqipe.
Pas disa diskutimeve Komisia vendosi të përdorej "dialekti i Elbasanit" si një kompromis asnjanës për gjuhën letrare, më 1923 me nismën e Sotir Pecit[5]. Ky vendim binte mjaft në kundërshtim me dëshirat e Gjergj Fishtës, për të cilin dialekti i Shkodrës ishte më i përshtatshmi. Fishta shpresonte se koineja shqiptare e veriut së shpejti do të shërbente si normë letrare për të gjithë vendin, ashtu si gjuha e Dantes kishte shërbyer si udhërrëfyese për italishten letrare. Gjatë gjithë këtyre viteve Fishta vazhdoi të japë mësim e të drejtojë shkollën françeskane në Shkodër, me emrin Collegium Illyricum (Kolegji Ilirian) nga viti 1921, i cili ishte bërë institucioni kryesor arsimor në Shqipërinë e veriut. Tani ai ishte figura më autoritare në letërsinë shqiptare. Në gusht 1919 Gjergj Fishta qe sekretar i përgjithshëm i delegacionit shqiptar, që mori pjesë në Konferencën e Paqes në Paris ku mbajti dhe fjalimin e tij madhështor, ndër shkaqet që delegacioni shqiptar nuk arriti të paraqesë e të mbrojë si duhet problemin shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris, radhiti edhe inferioritetin e përfaqësuesve tanë të cilët nuk mund të përballonin ballafaqimet me profesorët, doktorët e diplomatët sllavë dhe grekë. Pasi pranon se edhe ai vetë, sa herë ka marrë pjesë në bisedimet me delegacionet e huaja:
"... të them të verteten se m'âsht dasht t'skuqesha për inferioritetin t'em. Âsht e kotë të gënjehemi. N'se përjashtohet Gurakuqi qi vetëm ai ka nji kulturë të përshtatshme, ka nji atdhetari të shëndoshë dhe nji njohuni të gjânë për njerëzit dhe për sendet e Shqypnisë, asnji nga anëtarët e qeverisë, kjoftë të saj së maparshmes, kjoftë të së tanishmes, nuk mund të thotë se e paraqet denjësisht Shqypninë dhe të mbrojë siç duhet interesat e sajë"[6].

E, me këtë cilësi, iu kërkua nga kryetari i delegacionit, imzot Luigj Bumçi të merrte pjesë në një komision të posaçëm që do të dërgohej në Shtetet e Bashkuara për t'u kujdesur për interesat e shtetit të ri shqiptar. Atje ai vizitoi Bostonin, Nju Jorkun dhe Uashingtonin. Më 1921 Fishta përfaqësoi Shkodrën në parlamentin shqiptar dhe u zgjodh në gusht të atij viti si zëvendëskryetar i tij. Talenti në gojëtari e ngriti mjaft në detyrat e tij si personalitet politik e, sidomos, si klerik. Merr pjesë në Revolucionin e Qershorit, 1924. Përndiqet pas rikthimit të Zogut në Shqipëri. Vitet 1925 e 1926 i kalon në Itali. Ndërkohë, shkruan, boton e riboton pareshtur.
Në vitet më pas mori pjesë në konferencat ballkanike në Athinë (1930), Sofje (1931) dhe Bukuresht (1932) para se të tërhiqej nga jeta publike për t'ia kushtuar vitet e mbetura urdhrit françeskan dhe shkrimeve të veta. Nga viti 1935 deri më 1938 u zgjodh provincial i Provincës françeskane të Zojës Nunciatë. Këto vite, më të frytshmet e jetës së tij, i kaloi në qetësinë e kuvendit françeskan të Gjuhadolit në Shkodër, por pa u shkëputur kurrë nga problemet e mëdha qytetase, kombëtare e botërore. Të kësaj kohe janë edhe pjesa më e madhe e dramave, dramave lirike, tragjedive etj. Pas kthimit në Shqipëri nis etapa e fundit e veprimtarisë së Fishtës. Kësaj etape i vë vulën përfundimi e botimi i plotë i "Lahutës", (1937).
Po des konden (i kënaqur) përse kam punue për Fe, Atdhe, e për Provincën tonë.",- e mbylli testamentin sipas Át Marin Sirdanit.
...jo për tjetër, por, sepse po lá anmikun mbî truellin shqiptar, mue më vjen keq qi m'duhet të 'des.",- fjalët e fundit të Poetit.
Ishte dhjetori i vitit 1940 dhe At Gjergj Fishta ndodhej në Kuvendin e Troshanit i lodhur nga vitet, si edhe nga punët e shumta. Kësaj radhe kishte vendosur të pushonte. Asnjërit nuk i besohej se Poeti po kalonte ditët e fundit të jetës së tij. Më 10 dhjetor u sëmur dhe u detyrua që t’i shtrohej shtratit. Më 14, në darkë e sollën në Shkodër, drejt e në spital. Bëhet më mirë dhe të gjithë mendojnë se ia hodhi sëmundjes. Më 22 ra një borë e madhe dhe Fishta mori një polmonit që e rëndoi shëndetin e tij. Me 27 mjekët humbasin shpresat dhe Fishta bjen në kllapi. Pranë i rrijnë shumë nga Franceskanët e mëdhenj që bënë epokë, në mes të cilëve edhe At Viktor Volaj, studiuesi i njohur i krijimtarisë letrare të Fishtës[7]. Padër Gjergj Fishta vdes në Shkodër më 30 dhjetor 1940 në spitalin civil të qytetit të Shkodrës ku ai ishte shtruar nga një sëmundje e zemrës dhe e mushkërive. Shqipëria ishte nën pushtimin fashist. Ceremonia e organizuar me këtë rast kishte përmasat e madhështisë së merituar. Në të merrnin pjesë zyrtarë të lartë dhe e vetë mëkëmbësi i mbretit Jakomon. Shumë telegrame ngushëllimi, ku theksohej fakti që Gjergj Fishta ishte akademik i Italisë. Mbi arkivolin e poetit kombëtar ishte hapur flamuri i Italisë fashiste së bashku me flamurin shqiptar edhe ky i rrethuar me shpatat e Liktorit. Varrimi i tij u krye një ditë më vonë në kishën Françeskane të Gjuhadolit. Fjala e fundit u mbajt nga Prof. Aleksandër Xhuvani.
"Zotnij të ndershëm
Si vetëtimë u-perhap an’e kand të Shqipnisë lajmi i idhët i vdekjes së poetit t’onë kombëtar At Fishtës dhe e mahnitun mbetet sot mbarë bota shqiptare, tue kujtue emnin zâmadh t’auktorit të Lahutës së Malcisë, që ka këndue, si dikur Omeri, burrnin’e besën e fisit t’onë, që ka ndezë zemrat e Shqiptarëvet, si dikur Tirteu i vjetërsisë.
E me të drejtë i kanë thanë Fishtës Tirteu i Shqipnisë, se sikurse ai me elegjit’ e tij ndezi zemrat e Spartanëvet për luftë, njashtû edhe epopeja e Lahutës, odet edhe elegjit’e Mrrizit të Zanavet e të poezivet të tjera kanë mbjellë në zemër të djelmnisë s’onë dashunin e pamasë për truellin e të parëvet dhe për gjuhën amtare.
Nji këto dy ideale, atdhedashtënija dhe ruejtja e gjuhës si dritën e synit, lavrimi e përparimi i saj kanë qenë polat, rreth së cilëvet shtrihej gjithë vepra e çmueshme e Fishtës. E s’ka kush tjetër veç neve arsimtarëvet që kemi pasë e kemi ndëpër duer edhe ua kemi mësue nxanësvet poezit’e tij, që e çmon mâ mirë veprën zâmadhe të Fishtës, e cila si nji far i math dritëdhanës ka ndriçue mendjen e djelmënisë s’onë, si nji Ungjill shkëndimath morali ka zbutë e ka edukue zemrën e saj.

[Zero Cool]

Nuk ka qenë pra Fishta për ne vetëm nji poet kombëtar epik, lirik, dramatik e satirik, por edhe nji edukator i rinisë s’onë. Nuk kanë mësue e shijue nxanësit e shkollavet t’ona vetëm artin e tij poetik, bukurin’e harmonin’e vargut, rrjedhshmnin’e dlirsin’e stilit e të gjuhës së tij, që âsht nji thesar i pashterun frazeologjije e leksikologjije të kulluet, por kanë thithë prej veprës së tij, si nji nektar të hyjnueshëm të bletës attike, idealet mâ të nalta të njerëzimit: urtinë, burrninë, besën, drejtësinë e dashuninë për të mirën, të bukurit, të drejtën e të vërtetën.
Nuk jam unë, o burra, i premë sot që të mund të thuri imne për veprën lavdimadhe të At Fishtës. Âsht historija që ka për të zbukurue faqet e saj me emnin zâmath të tij; âsht letërsija e jonë që do të mburret për veprat e tij grat-plota e të pavdekshëme; janë Zanat e malevet t’ona, që ai ua përcillte vallet me lahutën e tij, që kanë me këndue me katrime kumbim-randa deri te froni i Empirit, veprën e kangatorit zâ-ambël të tyne; âsht djelmënija shqiptare që ka për t’u-ushqye e për t’u-vaditë me manën hyjnore të tij; së mramit âsht Shqipnija mbarë, Gegë e Toskë, malsi e qyteta, që do të kujtojnë, deri sa të ndrisë e diellit rrota, emnin e njenit prej bijvet të mëdhej të saj, që e deshi, e lavdoi dhe e nderoi për gjithë jetën.
Na të gjithë lavdimtarë të veprës së tij, shokë e nxanës të tij, të pikëlluem e të mallëngjyem thellë, kah kujtojmë veprat e tij, fjalët e ambëla e plot atdhedashtëni e këshillat e tij, le t’i lutemi Fuqimadhit Perëndi, që t’i caktojë pranë fronit nji vend të meritueshëm, si në kët dhe, prej kah të vijojë me i lutë për lumnin e Shqipnisë.
"At Fishtën e zuri vdekja ndërsa kishte ndër duar përkthimin e Petrarkës në gjuhën shqipe, sikurse kishte përkthyer që me kohë “Hymnet e shenjta” dhe “Pesë Maj” të Manzonit disa nga ariet e Metazit dhe lirika nga shumë poetë të tjerë italianë."[8]
Fishta nuk mbeti pa u vlerësuar nga qarqet e interesuara të kancelarisë së kulturës dhe të civilizimit evropian dhe nga bashkëkohësit e vet. Ai është nderuar me kurora dafinash argjendi nga Klubi "Gjuha Shqype" i Shkodrës në vitin 1911, "Penda e Artë" dhënë për merita të spikatura në cilësi shkrimore dhënë nga qyteti i Beratit në vitin 1917. Medalja "Mearif" e Klasit II, dhënë nga shteti i Turqisë më 1912, "Rihter‑Kreuz" të dorëzuar nga Austro‑Hungaria në vitin 1912, "Benemerenza" dhuruar nga Selia e Shenjtë në Vatikan më 1925, medalja me emrin e një zogu mitologjik "Phoenix" dorëzuar nga shteti i Greqisë në vitin 1931, etj. Më 1939, Italia e bën anëtar të Akademisë së saj, nga kjo pjesëmarrje potenciali i tij jehoi më fuqishëm, e e çoi në kandidim për Nobel. Me rastin e 130 vjetorit të ditëlindjes së tij. Këshilli i Bashkisë se Lezhës e bëri "Qytetar Nderi". Në këtë mbledhje përkujtimore, një grup intelektualësh kërkuan nga Kryetari i Qarkut dhe Prefekti qe t'i bëhet një propozim Presidencës që t'i akordojë poetit të madh titullin e lartë "Nderi i Kombit" për merita të shquara në shërbim të Kombit Shqiptar. Kjo dëshirë u realizua nga Presidenti Alfred Moisiu me 28 Nëntor 2002.

[Zero Cool]

Veprat artistike, mendimi i Fishtës mbi edukimin e mësuesinë

Arrin të botojë këngët e para të "Lahuta e Malcís", kryevepër e poezisë epike shqiptare, më 1904. Më 1907 boton përmbledhjen satirike "Anzat e Parnasit", dhe më 1909 përmbledhjen lirike "Pika voëset", më 1913 "Mrizi i Zanave". Gjergj Fishta veç krijimtarisë artistike, shkëlqeu edhe në fushën e pedagogjisë e të psikologjisë sociale, gjuhësisë etj. Si mendimtar me potencial të madh teorik dhe me një veprimtari të dendur praktike, në shërbim të mbrojtjes dhe të zhvillimit të gjuhës dhe të shkollës shqipe. Ai i kishte vënë vetes si qëllim që të luftojë për të ngritur nivelin kulturor e arsimor të bashkëkombësve dhe për të nxitur tek ata dëshirën për përparim dhe për atdhedashuri, si dy shtylla qe do t'i ndihmonin për të mbajtur në këmbë shoqërinë shqiptare të goditur nga pushteti disashekullorë otoman.
Do te ndalemi në periudhën e parë të veprimtarisë së tij politiko-arsimore, ku ai fillon përpjekjet për të vazhduar e çuar më tej punën e paraardhësve të tij, Naimit, Samiut, Petro Nini Luarasit etj, në luftë për ngritjen kulturore e arsimore të popullit. Kjo ishte koha e fundit e pushtimit turk dhe e viteve të para të Pavarësisë, domethënë deri kur ai do të zgjidhej deputet dhe do t'i vihej punës për zhvillimin e gjuhës dhe shkollës shqipe në kushtet e ekzistencës të një shteti shqiptar të pavarur. Kjo ishte një kohë që do të kërkonte jo vetëm aftësi krijuese shkencore pedagogjike të larta, por edhe një nuhatje të fortë politike për të shfrytëzuar me sukses çdo koniunkture në shërbim të zgjidhjes së çështjes kombëtare, pra edhe të problemeve të gjuhës dhe të shkollës shqipe.
Në këto kushte, historiko-shoqërore, Fishta luftoi për ngritjen e nivelit kulturor e arsimor të popullit që, sipas tij, do të ndikonte për fuqizimin e luftës për liri, pavarësi e përparim ekonomiko-shoqëror.
Pasi u kthye nga studimet e larta për teologji e filozofi, u caktua në kolegjin e Troshanit si profesor. Ai e deshi mësuesinë dhe e quajti "Zeje të shenjtë". Fishta nuk që vetëm krijues artistik i nivelit të lartë, por edhe linguist, pedagog, filozof, sociolog e diplomat, piktor dhe adhurues i muzikës etj. Pra, kishte një përgatitje të përgjithshme shkencore-pedagogjike në lartësinë e kërkesave të kohës. Ai njeh mendimin pedagogjik bashkëkohor evropian, të cilin përpiqet ta shfrytëzojë për të forcuar punën në shkollë. Kujtojmë fjalimin që përgatiti për ta mbajtur në parlament, kur po diskutohej për arsimin, ku dalin qartë parametrat e filozofisë së tij arsimore në kushtet e reja të ekzistencës së shtetit shqiptar. Pra, ai është një personalitet poliedrik. Ajo që të bie në sy menjëherë, kur studion veprën e tij, është se të gjitha këto aftësi i vë në shërbim të zhvillimit të kulturës dhe të arsimit shqiptar.
Ai, duke ndjekur traditën e shkrimtarëve te Rilindjes që, krahas krijimtarisë artistike, ìu kushtuan dhe punës për mbrojtjen dhe zhvillimin e gjuhës dhe të shkollës shqipe, punoi në mënyrë shumë të përkushtuar për të çuar më tej punën e nisur prej tyre në kushtet e reja të rënies përfundimtare të perandorisë turke dhe të krijimit të shtetit te ri shqiptar. Idetë e tij pedagogjike, veç artikujve shkencor që botoi në organe të ndryshme të shtypit të kohës, i gjejmë të kristalizuara edhe në veprat e tij artistike. Ky mund të jetë edhe ndikimi latin, sepse dihet se romakët edhe rregullat e stilistikës i paraqitnin në vargje. Për ilustrim po japim një tercinë nga përkthimi prej tij i "Prozodisë latine":
Në kohë të kryeme rrokja e parë zgjatohet,
Po që verbi dyrrokësh. Veçse kjo rrokje
Në Sto, Do, Findo, Scindo, Bindo do t'shkurtohet.
Fishta, duke i shfaqur idetë e tija pedagogjike edhe me anë vargjesh, ishte i bindur se ato do të kapeshin e do të kuptoheshin më shpejt nga bashkëkombësit e tij. Ai, nëpërmjet të kësaj rruge, u përpoq që të futej, jo vetëm në mendjen e bashkëkohësve të tij, por edhe në zemrat e tyre dhe mund të themi se ia arriti qëllimit. Fishta, pas binomit të njohur "Për fe dhe atdhe", mund të themi se krijoi dhe një binom tjetër shumë të fuqishëm: "Çdo gjë për gjuhën dhe shkollën shqipe". Ndërsa më të parin lëshonte kushtrimin madhor për të dhënë jetën për lirinë e trojeve shqiptare, në të dytin kërkon angazhimin e të gjithëve për mbrojtjen e kulturës, të gjuhës dhe të arsimit shqip. Mund të themi se të dyja këto thirrje plotësojnë njëra-tjetrën. Tek poezia kushtuar mikut të tij, historianit Pashk Bardhi, formulon qartë kredon e tij pedagogjike:
"Pêr çka se mjaft nuk âsht' me mkâmbë Shqipninë, porse duhen rrit edhe shqiptart, qi t'bâhen të zot me e mbajt Shqipninë"
Ky përfundim i filozofisë arsimore fishtiane ka qenë dhe do të mbetet qëllimi përfundimtar i shkollës sonë mbarë kombëtare. Poeti vizionar lufton që në shërbim të përparimit të kombit të vihet gjithë potenciali intelektual dhe për këtë qëllim përkrahë çdo lëvizje kulturore e arsimore që krijohet në atë kohë.
"Në prakun e vjetit 1899 themelohej në Shkodêr Shoqnija letrare "Bashkimi" nên kryesinë e Abatit të Mirditês, Emzot Prêngë Doçit, qellimi i se ciles âsht' zgjim'i popullit me anë botimesh në gìuhen amtare. At Gjergji, bashkëthemelues e si pjestar i nxehtë i saj, vûni të gjitha fuqitë e veta pêr të bâme që të përparonte: merrte pjesë rregullisht e pa u lodhun kurrë në mbledhjet e Kshillit e zbatonte me ndërgjegje të plotë dëtyrimet që i ngarkoheshin. Në të gjitha botimet e Shoqnisë, tue nisun prej Abetarit e tue vijuem ndêr librat tjerë deri te Fjalori i çmueshëm i vjetit 1908, At Fishta dhá ndihmesen e vet të vlefshme me k'shilla e me punë".

[Zero Cool]

Ky angazhim me frytdhënie kaq të lartë shkencore, që në moshën 28 vjeçare në fushën e gjuhës, kulturës dhe të arsimit tregonte se në botën intelektuale shqiptare po hynte një force e re shkencore, e aftë për të kontribuar në përballimin e problemeve të mëdha të kohës në këto fusha me rëndësi shumë të madhe për kombin, që në atë kohë ishte i angazhuar në luftë për liri e pavarësi. Dihet se pa gjuhë nuk ka shkollë dhe pa shkollë nuk mund të ketë zhvillim modern të gjuhës.
"Alfabeti i Bashkimit,- thotë Vehbi Bala,- i projektuar nga Fishta përmblidhte veçoritë më pozitive të alfabeteve ekzistuese dhe Kongresi e pranoi atë si alfabet të vetëm të shqipes. Drejtësinë e këtij veprimi e tregoi koha: ai u bë alfabet kombëtar. Pra, edhe këtu, si gjetkë, Fishta dha një kontribut të spikatur për kombin shqiptar".
Edhe sikur vetëm kaq të kishte bërë Fishta për gjuhën dhe shkollën shqipe, do të ishte e mjaftueshme për ta vënë atë në sofrën e parë të mendimtarëve shqiptarë të të gjitha kohërave. Për Fishtën, gjuha shqipe është një pasaportë e gjallë, që provon identitetin e të qenit shqiptar.
Nper gjuhë shqype bota mbârë
ka me ju njohtë se ç'fis ju kini,
ka me ju njohtë për shqyptarë,
trima n'zâ, sikurse jîni
Kjo gjuhë për poetin pedagog është jo vetëm si "Kânga e zogut t'verës", por edhe "Si ushtime e nji termeti", sepse në këtë gjuhë, thotë ai, edhe Kastriota u pat fol atyne ushtrive "ngadhënjimtare" që çuditen boten dhe po në këtë poezi ai mallkon rëndë at bir shqiptari.
"qi përbuzë këtë gjuhë hyjnore,
qi n'gjuhë t'huej, kur s'asht nevoja,
flet e t'veten e lèn mbas dore."
Këto ide janë me vlera të përjetshme. Fishta, duke ndjekur traditën e Rilindjes, godet politikën arsimore turke dhe të vendeve fqinje, që synonin të shfrytëzonin në maksimum edhe shkollën si një mjet shumë të efektshëm për shkombëtarizimin e popullit. U përpoq që të forcojë shkollën shqipe, me qellim që ajo t'i shërbejë zgjimit të popullit për të ruajtur identitetin e tij dhe për të gjetur në vetvete forcat e nevojshme për t'ecur drejt lirisë, pavarësisë dhe përparimit. Ai lufton për të vënë në lëvizje mendimin krijues kombëtar, që pushtuesi pikërisht kërkonte ta mbyste. Fishta në luftën e tij ishte i hapur, i guximshëm, iniciator me largpamësi të madhe. Ai është tepër i ndjeshëm ndaj tronditjeve historike të kombit të tij në çfarëdo sfere jete që mund të ndodhin ato. Fishta luftonte për t'u hapur sytë bashkëkombësve të tij, që të kuptonin dhe të gjykonin vetë për politikën arsimore të pushtuesit otoman, që pranon pa asnjë kundërshtim që në territorin që mbulonte kombi shqiptar të hapeshin gjithfarë shkollash: italiane, greke, austriake e deri sllave, sepse, siç dihet, ato turke kishin mbuluar krejt vendin, dhe në të njëjtën kohë nuk lejonin që të çileshin shkolla shqipe, me qellim që të copëtohej sa më shumë uniteti shpirtëror i kombit. N'atë kohë, propaganda e huaj kishte bërë punën e saj për të çorientuar opinionin shqiptar për problemet e shkollës në gjuhën shqipe. Ajo kishte krijuar, siç e quan vetë poeti pedagog, një çoroditje që preku jo vetëm familjen e disa shtresave shoqërore, por edhe ndonjë segment të caktuar të shtetit të ri të posaformuar. Ai i vë gishtin plagës dhe i kushtohet tërësisht luftës për çlirimin e familjes dhe forcave e tjera shoqërore të kohës nga helmimi i propagandës shumë të rafinuar të pushtetit, që kërkonte zhvlerësimin e gjuhës dhe të shkollës shqipe. Ai në radhë të parë godet me forcë ftohtësinë e shqiptarëve ndaj dijeve dhe shkollës, kundër kësaj të keqeje të madhe, që shkonte në favor të propagandës së huaj, që siç dihet, ishte shumë e egër.
Më 1907, tek Nakdomonicipedija, krijon me një mjeshtëri të rrallë artistike episodin e një tregtie të çuditshme: Shënkolli, me urdhër të Zotit, del nëpër botë me një barkë ngarkuar me mend. Kush donte t'i shtonte ato që ka, mund të blinte edhe do të tjera. M Më në fund rruga e qiti shejtin në Shëngjin. Në të njëjtën kohë, del në këtë port edhe djalli, që vinte nga Franca me një barkë ngarkuar me shkarpa për t'i shitur. Dihet se n'atë kohë, dikush e ndalonte shkollën shqipe me ligj, disa të tjerë e mallkonin ose e poshtëronin me metoda nga më të ndryshmet. Puna kishte shkuar deri atje sa disa parapëlqenin për fëmijët emra të huaj se gjoja tingëllonin më modern se ata që ishin brum'i shqipes. Poeti zgjedh si tipike familjen Guca, që ishte bartëse e këtyre kundërshtive. Me lindjen e djalit ndizet sherri. Filipi donte ta pagëzojë fëmijën me një emër shqiptar: Palokë, kurse e shoqja nuk pranon. Fishta tek "Paloke Guca" zbulon sesi zhvillohet kjo luftë edhe brenda mureve të shkollës. Ai vë ballë përballë Palokën me një mësues, siç e quan ai, të pantënzonë, që kërkonte që nxënësit e tij... "Gjithçka tjetër të dilnin, posë shqiptare, posë njerëz që ndiejnë për Atmé, gjuhë e t'Parë". Ai nxjerr lakuriq metodën që përdor ai për t'ia arritur këtij qëllimi të mallkuar. Kur Paloka kthen në shtepi, tek praku i derës, i thotë babë Filipit:
"Unë s'jam shqyptar: Unë jam shkodran".
Kështu poeti pedagog, me katër-pesë vargje, jep objektivin që i kishin vënë vehtes disa shkolla të huaja t'asaj kohe, për shkombëtarizimin e brezit të ri. Misioni i mësuesve të patënzonë s'ka si del më mirë. Por ata nuk ndalen deri këtu, por bëjnë çmos që fëmijët t'i largojnë dhe t'i shkëpusin fare nga figurat e shquara kombëtare. Fishta lëshon rrufenë e dytë drejtpërdrejtë në tryezën e mësuesit të pantënzonë, duke dhënë zënken me një nxënës tjetër, (Në një shënim në librin "Anzat e Parnasit" thuhet se ky është një fakt historik) të cilit i bie në tokë një fotografi e Skënderbeut që e tmerron mësuesin e patënzonë:
Ah! bre kulim,
Sh'âsht ky mjekërskjap?- po thotë me idhnim.
S'âsht mjekërskjap, zotní, âsht Skenderbeu.
N't'a pashë kyt surrat n'dorë prap,
T'a dijsh se jashtë si qenin kam me t'qitë.
I foli Tefes msuesi t'u i bërtitë.
Me rezistencën fëminore, Fishta do të thotë se shpirti heroik shqiptar, megjithëse i tronditur, vazhdon të jetojë dhe se ka të ardhme. Fishta kritikon edhe disa segmente të caktuara të shtetit të sapoformuar shqiptar, që lejojnë ende disa nga këto shkolla të vazhdonin punën, edhe pse në të vërtetë pak e kishin ndryshuar, ose më mirë të themi se e kishin fshehur objektivin e mëparshëm, domethënë të para 1912-ës, por ajo që e shqetëson poetin është edhe fakti se ato tani mbaheshin me paratë e taksapaguesve shqiptarë. Ja ç'thotë ai:
Po, edhe përpara luftës Ballkanike,
Në Shqyptará ka pasë shumë shkolla t'hueja.
Shkolla italjane, turke e helenike,
Shkolla serbjane e..."dijiji" e "kikuje",
Për t'rrejtë Shqyptar't me dokrra politike.
...
Por, shka âsht me zî, vetë kombit t'ngrâtë kto shkolla
Po i duhet sod m'e mbajtun m'kâmbë me t'holla
Fishta kërkon që fatin e Palokës dhe të shokëve të tij ta mësojë gjithkush: çdo shqiptar, toskë e gegë. Kuptohet, ai dëshiron që secili të gjykojë vetë për atë që po ndodhte brenda familjes, shkollës dhe disa segmenteve të shtetit shqiptar. Ai e thotë copë se atyre shkollave veç sherrin ua kemi parë. Ato e kanë mbytur shpirtin krijues të njerëzve tanë:
"Aty, po, t'huejët në shpirt e tru na i tredhen, E pa kenë t'zott t'mendojmë ne me krye t'onë. Na shkimen n'shpirt çdo ide e ndìesi kombëtare; E ndêr e Atdhé, at-botë ne i dhâme per pare".
Këtyre mësuesve të patënzone u vë përballë mësuesin populloj Jak Specin, për të cilin kërkon t'i ngrihet një përmendore. Poeti pedagog ka besim të patundur tek fuqia e shkollës për të transformuar shqiptarin në një forcë aktive, t'aftë për të çuar përpara kombin e vet.
"Oh! at'here, kur n'shkollë zbutun shqyptari
N'mní t'ket marrun ej gjakun e dhunen,
E me dije t'ket kapun ej punen
Shqypnis fati do t'çilet tamam".

[Zero Cool]

Fishta nuk qëndron vetëm tek polemika, por si njeri i veprimit kalon në terrenin konkret, siç shohim më lart kur u bë drejtor i shkollës françeskane. Fishta bën thirrje për zgjerimin e arsimit shqip në të gjithë territorin e shtetit të ri shqiptar.
"Aty nga viti 1914,- thotë Sterjo Spasse,- me gishtërinjtë e dorës numëroheshin shkollat fillore, që kishin për gjuhë zyrtare shqipen. Në artikujt "Gjuha e mësimit", "Gjuha shqipe" e në të tjera, poeti me këmbëngulje lyp që gjuha shqipe të jetë e detyruar në të gjitha shkollat fillore të Shqipërisë dhe të nxitë shqiptarët që të mos tregohen të fjetur e të përgjumur, kur është puna e gjuhës, sepse prej saj rrjedh jeta dhe vdekja e kombit".
Te "Shqyptarja e qytetnueme" Fishta kërkon që "edhe bijave shqiptare me u dhânë mësim në gjuhë amtare". Tek "Nevoja e mësimit" Fishta u thotë bashkëkombësve të tij se lufta për dije nuk është një kërkesë e rëndomtë. Fishta kërkon që edhe njeriu shqiptar të aftësohet për ta ngritur vendin e tij në nivelin e zhvillimit tekniko-shkencor të kohës. Vetë shkolla për Fishtën është produkt i genit njerëzor. Ai ka besim të plotë se ajo përpunon e zhvillon aftësitë kërkuese, zbuluese, përpunuese e krijuese të mendjes njerëzore, të cilat përbëjnë shpirtin e shkencës. Tek deklarimi i genit shpalosën idetë e poetit pedagog për rolin e shkollës ne formimin e figurave te shquara botërore dhe kalimin e tyre ne përjetësi:
"Mendjen e njeriut n'shkollë unë mpreha,
Ku kam rritë ata Platonët,
E ato shpatat me dy teha,
Demostanët e Ciceronët;
Edhe t'vetmin n'jetë, Homerin,
Me atë Virgjilin e Aligerin,
T'cilëve as vdekja s'ka çka u bân"
Kjo është fuqia çudibërëse e "Tempullit të dijes", siç e quan ai shkollën. Geni, që është personifikim i aftësive mendore të njeriut e të gjenialitetit të tij, vazhdon më tej:
Edhe zbuloj ku struket jeta,
Çka âsht' e mirë e çka âsht' e vêrteta,
Bukuria kah buroi.
Për Fishtën mendja e njeriut është e plotfuqishme, s'ka kufi, ajo është forca që i jep përpara zhvillimit dhe që çdo gjë e konkretizon me vepra. Fishta e shikon "Tempullin e dijes" si një vend ku bashkohen të gjithë, prandaj në shkollat e tija keni nxënës nga të gjitha besimet. Një gur nga themeli i tolerancës fetare në Shqipëri. Të gjithë, sipas Fishtës, duhet të mësojnë shkencën dhe të gjithë duhet ta vënë atë në jetë në dobi të kombit të tyre. Ai beson se shkenca krijon unitet human sepse rezultatet e saj i përkasin të gjithë njerëzimit. Ai e pranon se lufta për të fituar dije është punë e vështirë dhe e lodhshme, fjalën e ka për punën që bëhet në kërkim të së resë, të progresit, të shtigjeve të pashkelura.
Këtu shfaqet sistemi i punës se tij si artist e shkencëtar me rendiment te larte, qe është një shembull i shkëlqyer, jo vetëm për te rinjtë, por për te gjithë boten tone intelektuale, qe aktivizohet ne fusha te ndryshme te punës krijuese.
Fishta, si poet me diapazon te gjere krijues, filozof e pedagog, sociolog e diplomat e klasit te pare etj. nuk është kundër kulturës se huaj, as kundër marrëdhënieve te drejta ne fushën e shkencës e arsimit me vendet e tjera, por ai është kundërshtar i prere i përdorimit te shkollës për shkombëtarizimin e një populli, qe ne kohen e tij përbente një nga rreziqet me te madhe për lirinë e vendit tone. Ai godet edhe ata studente qe kane shkruar jashtë për te studiuar dhe nuk tregojnë kujdesin e duhur për te përfituar sa me shume nga përvoja e vendeve te tjera dhe për ta vene atë ne shërbim te zhvillimit shqiptar. Është interesante edhe kërkesa e tij këmbëngulëse qe meshtarët e rinj te përgatiteshin ne shtete te ndryshme te Evropës, me qellim qe te mund te sillej edhe nëpërmjet te kësaj rruge kulture e sa me shume vendeve te zhvilluara. Fishta është i orientuar nga kultura oksidental dihen konsideratat e tij për Geten, Shekspirin, Danten e shume te tjerë. Por ai nuk ka nënvleftësuar as vlerat shkencore e artistike te popujve te lindjes. Mjafton te përmendim mendimet e tij për Kinën ku ne mes tjerash thotë:
Por janë mjaft t'meçëm
kinez't e ngrâtë:
Punen e dijen
I kanë zanat'.
Për të realizuar mbrojtjen e gjuhës e te shkollës shqipe, si mjete qe synojnë jo vetëm ruajtjen e identitetit shqiptar, por edhe për te vene atdheun ne rrugën e përparimit, ai kërkon qe te mobilizohen te gjitha forcat intelektuale. Ai ka vlerësuar shumë punën e shkrimtarëve të shquar që "mrrijten me bâ të njihet gjuha shqipe si gjuhë msimi gadi në të gjitha shkollat dhe gjuhen zyrtare në të gjitha zyrat e shtetit, si dhe l'shuen rrânjen e parë të ndërgjegjes kombtare".
Kjo figurë e përkushtuar tërësisht zgjidhjes së problemeve të vështira, që kaloi kombi ynë në ato vite, kërkon studime të thella për të dalë në dritë tërë vlerat e tij, që krijoi edhe në fusha të ndryshme të shkencave. Konceptet e reja demokratike për vlerësimin e trashëgimisë, po të shfrytëzohen mirë, e lehtësojnë më shumë këtë punë, që domosdoshmërish duhet bërë. Këtë e thonë dhe bashkëkohësit e tij: "E kur me kalimin e kohës, familja shqiptare, e mbledhur rreth vatrës plot flakë, do të përmendë emrin e fratit poet, figura e këtij do të shkëlqejë më me forcë, sepse atëherë do të jenë zhdukur një herë e mirë dhe vogëlsirat më të kota të njerëzve. Atëherë jeta e poetit do të bëhet më interesante e më e pasur në kujtime". Këtë përfundim e vërteton dhe fakti se dikur lihej pa u përmendur emri i tij edhe kur flitej për Kongresin e Manastirit, ku siç dihet, qé firmë e parë, pa bërë fjalë edhe për shumë e shumë raste të tjera.

[Zero Cool]

Korrespondenca e Fishtës me Musolinin dhe Jakomonin

Njihen dy letra që Át Gjergj Fishta i ka drejtuar Benito Musolinit. Letra e parë i takon vitit 1934 dhe është e postuar në Livorno, Itali. Është e shkruar italisht, herë-herë me fjalë jo të italishtes së sotme. Duke ndjerë se nuk i mbetej shumë për të jetuar, Fishta i kërkon Mussolinit që vepra e tij të botohet e plotë dhe “e paraqitshme”, gjë që nuk mund ta bëjë Urdhri Françeskan, dhe as Provinca e Fishtës. Dhe të ardhurat nga shitja e veprës t’i kalojnë kësaj province.
Deri në atë kohë dijetari shqiptar thuajse e kishte mbyllur ciklin e gjithë veprimtarisë së tij, pavarësisht rishikimeve të mëvonshme. Lutja konsiston në botimin e të shtatë vëllimeve të veprës ku përfshihen poezia ajo epike me “Lahutën e Malcisë”, lirika, drama, satira politike dhe sociale, proza, përkthimet nga Iliada e Homerit, Molieri etj.
Letra e dytë e Fishtës drejtuar Musolinit është shkruar në Romë, me datë 27 prill 1940, dhe po ashtu si letra e parë mban edhe vitin përkatës fashist, viti XVIII, i drejtohet tashmë Udhëheqësit – Duçe. Në këtë letër të shkurtër i shkruan për prof. Gino Bottiglioni, i Universitetit të Bolonjës që në atë kohë ishte thirrur nga Akademia Italiane – anëtar i kësaj Akademie Gjergj Fishta u bë në 1939 – i ngarkuar me misionin për të promovuar studime në të gjitha fushat e dijes dhe për të drejtuar të rinjtë studentë. “Qendra jonë e Studimeve Shqiptare do donte një impuls të dukshëm nga profesori i Universitetit të Bolonjës ku me iniciativën e tij, po organizohet një grup të rinjsh veçanërisht i përkushtuar ndaj albanologjisë”. Për këtë Fishta “guxon” t’i drejtohet Duçes dhe “gjykimit të tij të ndritur” për t’u gjetur një mënyrë që ta shtyjë më tej këtë nismë.
Letra drejtuar Jakomonit, mëkëmbësit të mbretit Viktor Emanueli III është një lutje për të ndihmuar albanologun Norbert Jokl.


Censura e Fishtës gjatë regjimit komunist, e çështja e eshtrave të tij

"Një aksion për zhdukjen e çdo gjurme të gegnishtes",- kështu e quan Arshi Pipa ndërmarrjen e vitit 1972 përmes Kongresit të Drejtshkrimit në emër të shqipes së njësuar letrare. Dhe sipas tij rrënjët e këtij dënimi dhe dhunimi të gjuhës ishin shumë më të hershme, që me vendosjen e diktaturës në Shqipëri, ku u ndaluan rreptësisht autorë si Fishta, Camaj, Harapi,etj. Pipa shkruan se “Stalinizmi e konsideronte katolicizmin gegë, si kryearmikun e vet. E kjo ishte një nga arsyet pse Fishta ndalohej, sepse ai ishte përfaqësuesi kryesor i katolicizmit". Duke marrë parasysh se kryevepra e Fishtës, "Lahuta Malcís", është katërcipërisht anti-sllave, do të ishte një problem për E. Hoxhën dhe bashkëpunëtorët e tij jugosllav, Miladin Popoviç e Dushan Mugosha në kuadrin shqiptar, meqë Poeti Kombëtar evokonte një frymë anti-sllave, dhe vitet e fundit të jetës së tij, edhe anti-komuniste. Kultura perëndimore, pas së cilës ìu qaste Shkodra në atë kohë, përbënte një problem për regjimin që rrënjtë i kishte nga lindja, dhe kjo dritare për nga perëndimi,- përfshi këtu një numër të madh njerëzish që edukoheshin në perëndim, që u persekutuan dhe vizituan burgjet e egra të diktaturës,- duhej mbyllur[9]. Ai u refuzua, jo vetëm për shkak të antijugosllavizmit të tij (skicat sarkastike të Hoxhës për Titon dhe udhëheqësit e tjerë jugosllavë në librin e tij Titistët, janë të krahasueshme – duke lënë mënjanë poezinë – me karikaturat e Fishtës për Knjaz Nikollën e Malit të Zi e ushtarët e tij te Lahuta e Malcís), por edhe për arsye të tjera: ai kishte pranuar një medalje merite prej sulltanit turk, pastaj qe bërë agjent i imperializmit austro-hungarez me botimin e "Posta e Shqypnís", nuk kishte refuzuar caktimin e tij si anëtar i Akademisë fashiste Italiane të Shkencave pas pushtimit të Shqipërisë prej Italisë). Po të jetonte edhe disa vjet të tjerë e të shihte ardhjen e stalinizmit shqiptar, me siguri do të arrestohej e do të procesohej si armik i popullit e tradhtar i kombit (vëllai i tij françeskan Vinçens Prenushi, një folklorist i shquar e shkrimtar, e më vonë Arqipeshkëv i Durrësit, vdiq në burg). Arsyeja e vërtetë me të cilën mund të shpjegohet fishtofobia e partisë, është se ai ishte gegë i Shqipërisë së Veriut dhe prift katolik, si edhe poet i madh.
Kongresi i drejtshkrimit të gjuhës shqipe i mbajtur më 1972, duke vendosur një hegjemoni gati totale të dialektit toskë,- një bazë gati lokaliste, duke marrë parasysh prejardhjen e klikës politike të asokohe. Kjo gjuhë e re standarte siç thekson Pipa, e alienizoj popullin nga gegnishtja që shkruhej nga qarqet letrare me qendër Shkodrën, do me thënë në largimin e dialektit gegë nga syri i lexuesit. Kjo mangësi, përveçse çoj në dobësimin e standardit, zhduku nga vitrinat e librave shqip për më se gjysëm shekulli veprat e Fishtës, po ashtu si të Dom Shantojës, Át Kurtit e shumë të tjerë.
Histeria komuniste me valë lindore karshi kulturës perëndimore me qendër françeskanët e Shkodrës zhvarrosi eshtrat e tij. Më 20 mars 1967 eshtrat e Fishtës me urdhër të strukturave të shtetit komunist zhvarrosen nga Kisha Françeskane e Gjuhadolit. Mendohet se urdhrin për hedhjen e eshtrave të Fishtës në lumë e ka dhënë kryetari i Komitetit Ekzekutiv dhe kryetari i Frontit Demokratik të Shkodrës. Eshtrat mblidhen në një thes çimentoje dhe qëndrojnë për tri ditë në një nga zyrat e ndërmarrjeve të ndërtimit. Sipas burimeve të ndryshme, thesi është hedhur pas tri ditësh në rrjedhën e lumit Drin në Shkodër. At Zef Pllumi, në kujtimet tij thotë se nuk është i sigurt se eshtrat e Fishtës janë hedhur në lumë, por i kanë thënë dëshmitarë okularë se eshtrat janë hipur në një karro për t'u transportuar. Një tjetër klerik, Konrrad Gjolaj, në kujtimet e tij thotë se, "me "revolucionin kulturor" edhe eshtrat e Tij u tretën buzë Drinazës, në afërsi të Bërdicës, bashkë me eshtrat e vëllezërve të tjerë t'asaj Kishe". Sipas letrës së Fritz Radovanit, janë në varrezat e Rrmajit, pas tri ditësh eshtrat e Fishtës janë marrë nga ish-drejtori i ndërmarrjes që merrej me riparimin e Kinema Punëtori (ish-Kisha e Fretenve), Shyqyri Rrjolli, dhe i ka varrosur së bashku me rojën e varrezave, Gjon Gjergjin, në varrezat e Rëmajës në Shkodër. Kjo çvarrosje dhe "zhdukje" e eshtrave të tij shënjoj simbolikën e territ që pàu kolosi i letrave shqipe që do "bânte Shqypninë për inat t'shqyptarvet" për gjithë ato vjet.

[Zero Cool]

Tituj të veprave

1*Lahuta e Malcís [10] - poemë (Zarë, 1925
2*Anzat e Parnasit - satirë (Sarajevë, 1907) [10]
3*Pika voese, më vonë ribotuar si Vallja e Parrizit (Zarë, 1909)
4*Shqyptari i gjytetnuem - melodramë (1911) [10]
5*Shqyptarja e gjytetnueme - melodramë
6*Vëllaznia apo Shën Françesku i Assisi-t (1912) [10]
7*Hylli i Dritës - revistë (1913)
8*Juda Makabé - tragjedi (1914)
9*Gomari i Babatasit (Shkodër, 1923)
10*Mrizi i Zânavet (Shkodër, 1924) [10]
11*Sh. Luigji Gonzaga, (Shkodër 1927)
12*Lahuta e Malcís - botimi komplet (1937)
13*Jerina ase mbretnesha e luleve, (Shkodër, 1941)



Mirënjohjet

1* Urdhrin "Nderi i Kombit" Shqipëri, 2002
2* Medalja e Artë e Lidhjes së Prizrenit Kosovë
3* Kurorë Argjëndi, nga Klubi "Gjuha shqipe" i Shkodrës (1911).
4* Dekorata Mearif, nga Mbretëria Turke (1912).
5* Dekorata Ritterkreuz, nga Mbretëria e Austrisë (1912).
6* Penë floriri, nga qyteti i Beratit (1913).
7* Medaglia di Benemerenza, nga Papa Piu XI (1925).
8* Lector Jubilatus, nga Paria e Urdhnit françeskan (1929).
9* Dekorata Phoenix, nga Greqia (1931).



http://a2.sphotos.ak.fbcdn.net/hphotos-ak-snc6/225315_173289132728297_100001416342755_483990_5889 483_n.jpg

[Zero Cool]

http://a7.sphotos.ak.fbcdn.net/hphotos-ak-snc6/248607_176306552426555_100001416342755_504269_4198 481_n.jpg

[Zero Cool]

http://img.photobucket.com/albums/v155/zerocoolnl/foto%20interesante/Snap2.jpg

[Zero Cool]

http://photos-d.ak.fbcdn.net/hphotos-ak-ash4/306760_279576268719498_183689688308157_1187575_822 072957_s.jpg


Lahuta e Malcís - Át Gjergj Fishta
Te Kisha e Shnjonit

Prendoi dielli, n' qiell duel hâna,
N" Veleçik po pingron Zâna:
Ehu! ju malet e Shqypnís,
N' t' cillat strukë shqypja e lirís
N' t' bardhat kohe qi kan prendue 5
S' lête anmik, jo, me i u afrue!
E di shpat e di edhe prrue,
E di landë e di edhe gúr,
Shqyptarís kryq e terthuer,
Se sa gjak atbotë i anmikut 10
Vojti rrkajë prej t' bardhë çelikut,
Qi flakote n' dorë t' Shqyptarit
Porsi rrfeja majes s' Sharit.
A kisht' mujtë kurr n' at kohë t' lume,
( Me lot gjakut sod t' lotueme!) 15
Veç nji troe t' tokës Shqyptare
M' e rmue dora grabitçare?
Ah! jo kurr: t' ish' çue mbarë bota...
Pse ndo 'i Lekë, a 'i Gjergj Kastriota
Do t' kisht' dalë, at dorë rrembyese 20
M' e cungue me armë ngadhnyese,
T ' cillat n' shekull do t' permenden
Hânë e hyj sa qiellve t' enden.
Por kan ndrrue sot moti e stina
Per dhé t' ngrît, kû rreh Martina! 25
Gjinde e mbajtun me lot t' shumit
Qi n' djersë njomë bûcat e umit,
Ja qi n' kullmë rreshket kumuese,
Ja nper dét bjen valës shkumuese,
Per me mbajtë nji grue te shpija 30
S' cilles bukë i lypin fmija,
Edhe i lên ndoshta me kjá,
Perse e mjera bukë nuk ká:
Gjinde, s' cilles Zot i âsht ari,
T' zezen tokë qi i ngratë Shqyptari 35
Shtrêjt me gjak e pat fitue,
Pa ndo 'i dhimë, kjoshin mallkue!
Sod m'e dá duen copa copa:
E perse? Pse don Europa...
Uh! Europe, ti kurva e motit, 40
Qi i rae mohit besës e Zotit,
Po a ky â shêji i gjytetnís:
Me dá token e Shqypnís
Per me mbajtë klysht e Rusís?
Po ti a kshtû sod na i perligje 45
Njata burra qi m' kto brigje
Per tý vehten bâne flije
Kur ti heshtshe prej ligshtije?
Ti qi i a kalle flaken diellit
E i shestove rrathët e qiellit, 50
Ti, prej eshtnash t' t' ngratë Shqyptarve,
Qi bânë deken per dhé t' t' parve,
Bân sod t' bîjn fatosa t' rí,
T' cillt nji troe t' ksajë Shqypní
Mos t' a lâjn Shkjaut n' dorë me i rá 55
Krejt ne gjak nji herë pa e lá!
Lum, oj Zâna e Veleçikut,
Qi m' i a lshon ti namët anmikut,
Qi m' i uron djelmt e Malcís,
Qi m' i a kján hallin Shqypnís; 60
Ksaj Shqypní, e cilla motit,
N' zâ kah pushka e besa e zotit,
Pat kênë çmue prej fisesh t' tâna
Kah bjen dielli e kah mêrr hâna!
Por, sado qi poshtë ká rá 65
Sod me sod, e rrin tue kjá
N' pluhen t' tokës, prej njerzve shá,
Prap, oj Zâne, shkndija e burrnís
Nuk â shkime n' male t' Shqypnís,
Qi, manà, edhè n' kto kohë t' reja 70
Ka 'i herë ndezet flakë si rrfeja.
S' kan mbetë shkret, jo, armët besnike,
Perse Arbnorja grue fisnike,
Bân se bân fatosa t' rí,
T' cillt trimnisht per ket Shqypní 75
E per besë e t' bardhen Fé
E bâjn deken si me lé.
A poi shef ti njata burra
Qi kah Brigja neper curra.
Tue hecë naten porsi bisha, 80
Janë t' u njitun drejt kah kisha?
Ata janë, po, Krenët e Hotit
Qi m'u lidhë duen me besë t' Zotit
Per me i dalun zot Shqypnís,
Per me i lânun nderë Malcís. 85
Po, Çun Mula mbí shpinë t' kalit,
U a çoi lajmin Krenve t' malit;
U a çoi lajmin n' derë t' konakut,
Per me u mbeledhë n'kuvend t' bajrakut;
E si rrokull kjenë rreshtue, 90
Kshtu zên Çuni me ligjrue;
<< Fol tash, Masho, ç' po na thue?
Un qe, Krenët t ' i kam bashkue,
T' cillve mundesh me u besue,
Pse armët kryq i kemi vû, 95
Si na e lanë të parët kanû>>.
At herë Mashi zên kadalë:
<< Pa ndigioni, o trima 'i fjalë,
Qi po u thom me besë te Zotit,
Porsi nipave t' Kastriotit: 100
Katerqind e s' dij sa vjet
Jânë qi i bâjm Mbretit hysmet
Kush ushtrí, kush angrí,
Me armë n' dorë, me zjarm në gjí,
Me 'i kamë mbathë me tjetren zdathë,105
Buken n' strajcë e shpí senjurin,
Dushek token, jestek gurin,
T' mbrame te hika e t' pare te mbeta:
Trima n' zâ se â zânun jeta:
Mos me drashtun krajl as Mbret! 110
Edhè Mbreti ket hysmet
Dér dikû na e ká pelqye,
S' na ká lânë aj krejt m' u thye:
Na ka lânë lirín jetike,
Na i ka lânun armët besnike, 115
Per me ruejtun Fé e zakona,
Per me mprojtë kto malet t' ona
Per me mbajtë kanú' n e t' parve
Me ruejtë erzin e Shqyptarve:
Na ka çilë kishë e xhamí 120
Per dintarë e kryqelí:
Na ka falun pagë e t' dheta,
Kanú m' vedi sa t' jetë jeta,
E na. veç n' e paçim çartë
Ket kanú qi na lanë t' Parët, 125
Se e kem' shkue jeten n' lirí
Si në bjeshkë. ashtû në vrrî,
Si me gjâ. ashtû me bulqí:
Tue punue e tue gjallue,
Tue lutë festat trashigue, 130
Mort e darsem me kanú,
Sikur t' parët na pa' n punue,
Por medèt e treqind halle!
Per kto male e per kto zalle,
Per kto male e zalle t' ona, 135
Kû si heret, si n'e vona,
Pat kênë mbajtë kanuja e malit,
Pat kênë rritun pika e djalit,
Pika e djalit, Lekët e Hotit,
N' zâ kahë pushka e besa e Zotit: 140
N' zâ ka' urtija e bujarija
Qi zanát i ká Shqypnija;
Perse â kndue n' Shkoder gazeta
Qi njaj Shkjaut sod t' u ngjatët jeta!
Do t' i bâjn kto male t' shkreta. 145
Po, Moskovi, i u thaftë hovi!
E ka dá n' Kuvend t' Berlinës
Me i u lshue Knjazit t" Cetinës
Hot e Grudë, Plavë e Gucí.
E tash Knjazi i Malit t' Zí 150
Ká ngrehë top, ká dyndë ushtrí
N' kto trí dit me rá n' Malcí:
Thue gjâ e shkretë ka mbetë Malcija,
Thue pa zot se â Shqyptarija...>>
Kshtû tha Mashi e Krenët e Hotit 155
Si t'u ráke 'i rrfé prej Zotit,
N' ato fjalë mbetem pa zâ:
Me i pasë pré... gjak s' kishin bâ.
Kishin ndêjë me sý per dhé,
Pa thânë kush nji fjalë per bé. 160
Por prap Mashi zên t' e vona:
<<Ç' t' thomi, burra? Fé e zakona,
Bjeshkë e vrrî e kullat t' ona
A 'imend Knjazit pa luftue,
Pa pushkë t' shtîme kem' m' i a lshue?>>165
<< Pasha, Zotin, kjoftë levdue!
Gjeto Marku zû m' u idhnue
Hot e Grudë s' po t'i shklet Nika
Bash me e dijtë se jesim n' çika:
Se na bân Knjazi faní, 170
Se na djeg me bjeshkë e vrrî.
S' i lâm marre Shqyptarís
Kû t' jetë puna e trimënís;
Perse mbarë Lekët e Malcís
Shk' â m' shtatë vjet e shtatdhete vjet,175
Dijn me dekë, po, per dhé t' vet.
Pa m'u njeshë per shtat xhubleta,
S' i bâj Knjazit t' u ngjatët jeta!
Por t' flasë Çuni bajraktari,
Fjalve t' tija u rrí mâ i pari.>> 180
Njaj Çun Mula, si u mendue,
Kshtû po zên me ligjirue:
<<S' kemi, burra, mâ shka t' presim,
Armët besnike, por t' i njesim:
Hovin Knjazit do t' i a presim, 185
Me e dijtë se të tanë do t' jesim.
Ndoshta pak edhè na jena,
Ndoshta edhè fyshekë nuk kena:
Por anì pse t' parët e motit,
T" parët e motit, flakë barotit, 190
Njata ushtarët e Gjergj Kastriotit.
Kurr s' i njehshin n' luftë ushtrít:
Njehen dhênt e njehen dhít,
Por jo trimat me armë lé,
Trimat lidhë me besë a fé: 195
Trimi i mirë edhe sa herë
Me 'i fyshek dahet me nderë.
Pra, le t' çohet m' kamë djelmnija:
Oren çuet pse e ka Shqypnija:
Me tê vetë âsht Perendija. 200
S' e ngulë Knjazi n' Hot bajrakun,
S' e rritë m' né, jo, Karadakun,
Pasha armët qi m'i la baba!
Pa na vjerrë kortarë mbí krraba...
T' rrahim bén si t' na apë feja, 205
( Kush e thaftë atê e vraftë beja),
Se qindrojm, eh gjofti rrfeja!
Porsi t' parët na pa' n qindrue
T' cillt per t' gjallë s' kan me u harrue.>>
Kshtû tha Çuni Bajraktari, 210
Edhè m'giûj u ngreh mâ i pari:
Bâni bé, me lot per faqe,
Per <<qitape>> e shtatë <<melaqe>>,
M' Orë te bjeshkve e m' krye te fmís,
E per Emen t' Perendís, 215
Se pa dekë e pa hî n' dhé
Me gjith djalë e me gjith ré,
Pa u robitë me lopë e qé
E pa u djegë me stan e shpí
S' i bjen n' dorë kurr Malit t' Zí. 220
Njitë mbas tij atbotë u çuene
Krenët e Hotit, e u betuene,
Mbas kanûs s" Lekë Dukagjinit,
M' qiri t' festës e m' Kishë të Shnjinit,
Mbí Shen Nikollë e m' Shêjt Shna Ndue,225
M' Kryqe t' Krishtit, kjoftë levdue!
Se, pa u shkimë me troje t' veta,
S' i bâjn Knjazit t' u ngiatët jeta!
At herë Çuni rishtas zuni:
<< Por tash, burra, ndienie 'i fjalë: 230
N' Urë t" Rrzhanicës do qitë ndo 'i djalë,
Me i zânë shtekun Karadakut,
Dér sa t' epet zâ bajrakut.
Un po i zgiedhi 'izet martina,
Me u a ndie krismen larg Cetina, 235
E n' Rrzhanicë kam me i ngujue,
Pushken Knjazit m' i a fillue,
Per n' kje 'imend se i ká rá n' krye
Kufîjt t' onë me i shkapercye.
N' Traboinë Gjetja le t' dalë 240
Ded Gjo' Lulit me i çue fjalë,
Qi t' a çojë aj m' kamë t' tanë fisin
Porsa pushkët n' Rrzhanicë t' i a nisin.
Ju tjerët krenë, edhè seicilli,
Deri neser pa rá dielli, 245
T' i a napë zânin fisit t' vet,
Qi shk' â i Hot e shkon me Mbret,
Prej shtatë vjetsh e m' shtatdhetë vjet,
T' gatojë armët e t' prehë tagâ' n
N' Veleçik t' a qese gjân; 250
Pse me pasë n' Rrzhanice me krisë,
Ka m' u dashtë n' Rrzhanicë me u nisë,
E aty u bâftë si e ká thânë Zoti:
Oren çuet por e ká Hoti.
E ti, Masho, pa shkrepë dielli 255
N' at mollë Shkodere t' nisesh filli:
Hodo Pashës m' i u bân selám,
Thuej t' a çojë Miletin n' kamë,
Thuej t' a çojë në kamë Miletin
Me qindrue sod per Dauletin, 260
Me qindrue sod per Shqypní
Tue luftue me Mal të Zí.
E atij mikut, i u ngjatët jeta!
Thuej T' a qesë nji shkrolë n' gazeta,
Se per t' gjallë rodi i Shqyptarit 265
Per pa gjak kurr dhén e t' parit
Nuk e lshon, jo, pasha Zotni!
S' e koritë, jo. Gjergj Kastriotin.
Gjergj Kastriotin, trim rrfé.
T' shkruej se trima ká nder né, 270
T' cillet per Atme edhe per Fé
E bâjn deken si me lé,
Kur t' janë lidhë me besë e Fé
Kur t' janë lidhë me besë te Zotit
Si jânë lidhë sod Krenët e Hotit. 275
Tash po dahna; nji udhë e mbarë!
Se kan kndue gjelat e parë,
E na kohë s' kem' me u vonue
S' âsht per burrë, jo, me u hutue,
Kû per tê të jetë gjikue 280
Ja me dekë, ja me fitue.>>
Foli Çuni e u dá kuvendi.
Po, Zot, kuej do t' i jesë vendi?
”Kot përpiqën grekët e sotëm të gjejnë në letërsinë e tyre një vepër më të plotësuar se "Lahuta". Faik Konica

[Zero Cool]

Kontributi i elementit dhe klerit katolik për atdhedashuninë


(Malësia e Madhe-kryefjalë në vite)


Flamuri i Gjergj Kastriotit në Bratile të Deçiqit (6 Prill 1911) ishte një shkëndi pararendse e Shpalljes së Pavarsisë më 28 Nandor 1912


Klajd Kapinova


Në mënyrë të përmbledhur e pa shumë referenca të tjera historike (të cilat janë pjesë e nji libri në dorshkrim), po paraqes punimin tim modest në 100-vjetorin e Kryengritjes së Malcisë së Madhe, duke përshkrue shkurtimisht kontributin e shquem, që ka dhanë kleri katolik, me prelatët e vet në shërbim të çashtjes nacionale.
Shqipnia, ka qenë historikisht përherë zemra e patriotve të vërtet të djelminë të Malsisë së Madhe, trevë e cila shpesh herë është përmendur, se ka gjeneruar burra kuvendi e pushke; duke i falur Atdheut e maleve kreshnike Ded Gjon Lulin (1840-1915), i njohur për burrni, urti e autoritet.
Me këto cilësi, Deda përballoi me armë në dorë ushtritë pushtuese turke e sulmet malaziase, duke ruajtur me vendosmëri trojet e të parëve tanë.
Kryengritja e fillimit të dekadës dytë të shek. XX, i tregoi Europës, se kishte ardh koha të shkundej nga soditja indiferente, qi i bante vështrimit të ngjarjeve në trungun e vjetër të Europës Juglindore, në trajtimin e çashtjeve shqiptare, paralajmëroi fuqit e ndryshme ballkanike, që andrronin nji coptim midis tyne të Turqisë europiane, se trojet abnore nuk do të ishin nji kafshat e leht për t’u gëlltit nga orekset e tyne të pangopshme.
Kryengritja në fjalë, i dha nji mësim të mirë pushtuesit turk “tue provue në gjuhën e plumbave se kishte perendue tashma koha e ekspeditave ndërshkimore dhe e raplezarjeve, të udhëhequna nga gjeneral shum të zot dhe të sprovuem në mizori, si Shefqet Turgut Pasha me shokë” (Shih, Tef Krroqi, “Hylli i Dritës”, vj.XXII, fq.11).
Kombet, që për shumë shekuj kishin vuejt në robnin turke, u gëzuan e nisën të gjallnohen, duke mendue se po fillonte nji shpresë e re. Jashtë këtij ndikimi jetëdhanëse nuk mbeti as Shqipnia, e cila mbi kurrizin e saj kaloi keqtrajtime me plagë të thella.
Mirëpo, nuk vonoi shumë, se xhonturqit e rij porsa erdhen në pushtet nisën metodën e kërbaçit dhe të mosprishjës së “qetësisë”, duke vijue të merrnin nëpër kamb nacionet, që asokohe ende vegjetonin brenda pushtuesve osman.
Historiani erudis At Marin Sirdani (1885-1962), duke vlerësue kontributin e elementit katolik shqiptar në drejtim të atdhedashunisë, mbi lëvizjet shtypse të xhonturqve të rij kundër nacioneve (që kërkonin liri), cek ngjarjen e randsishme të historisë me 6 Prill 1911, kur shkruan: “Barbarit, mandej të kryesum prej Xhavit Pashës e Shefqet Turgut Pashës për të shtyp shqyptart çuen pesh zemnat e shumkuj, e Leket e Malcis qi nuk ishin ken msue me u ba rajë e askuj, tue provue se vetem arma muejte me u sigurue gjan, mallin, nderen e të drejtat qi kishin pas gzue per qindra vjet edhe nen Turki nisen me levis. Qysh n’prendveren e vjetit 1910 shifen faqe sheje paknaqsije: t’arratisunt shtohen e në krye të çetave kryengritse asht “Kreshniku i Malcis” Ded Gjo’ Luli. Ky e Kol Toma, Bajraktari i Veles, ishij të vetmit në krahinen e Shkoders qi tuj mos zan bes njaj permirsimi me djelm t’vet e kushrit nuk kishin dorzue armt e ishin arratis. Kaloi gjith ajo vjet pa ndonji ngjarje me randsi, por me 24 marc 1911 zuni fill nji luftë e vertet kundra Turkis. Populli mbar i Malcis i lidhun me kryengrits, me pushk e pa pushk msyni njiherit të gjitha postat qi gjindeshin brenda kufinit t’Malcis e me at yrysh n’e e nesre, pushtuen Tuzin, e ashtu t’forcuem me arm e me municion u drejtuen kah Shkodra e qendruen n’Koplik. Mali i Zi, i cilli mezi qi pritte me pa shtjellime në Turki, tuj e pa se malcort ia kishin nis punes pernjimend, u vu me i mprojt e e bane kufinin e liri me hi e me dal. Lajmi se Malcia ishte çue pesh e dojte me msye Shkodren e qiti ne mendim Bedri Pashen, valin e atij qyteti, e me shkak se ishte Dini ne rrezik rrejti muhamedanet e vendit, e kush kje i zoti i armve u bashkuen me asqer e duel ne luft kundra malcosve. Kta per me i diftue Fiqive t’Europes e shqyptarve qellimin e kryengritjes ban me 30 marc nji mbledhje n'Cetin e i çun nji “Memorandum” Fuqive t’Mdha e Malit t’Zi. Ne ket tubim pos kremve t’Malcis muren pjes e u lidhen me ta edhe disa kren me randsi t’vendeve tjera, t’krishtene e muhamedan”. (material në dorëshkrim).


Kush ishte Ded Gjo’ Luli?

“Pash, o Pash, t’ rrnoft bajraku,
Ndigjo Deden ç’asht kah flet:
Për pa rrjedh der n’sylah gjaku,
Knjazi vendin tem s’e shklet!
Ah! Qe prep don t’na dajn copa!
Prep mendimi i par asht ngjall!
Por ta marr vesht tan Europa:
Ded Gjo’Luli prap asht gjall!”

Ai ishte lind e rrit në bjeshkët e nalta të maleve tona, ku gurgullon uji i kristalt nga bora e shkrim, pyjeve, ku kumbueshëm dëgjohet zani në kor i zogjve, njerëzve, që si lisa të gjatë hijeshojnë, me shtëpitë e mbushuna plot me zanin gazmuer të fëmijëve, që harlisën lirshëm, tek shëtisin mbi ato shkrepa të nalta e të lame me gjak e lot trimash, ku, Atdheu e feja e të parëve ilir u ruajtën ma shumë, se në asnji vend tjetër të Shqipnis.
Portreti i tij mbetet fisnik. “Emni rron gjatë në veprat e mëdha”, thuhet në nji fjal të urt popullore. Ishte i pari midis të parve, i barabart mes të barabartve.
Ai, u dallua për aftësi të madhe drejtuese, si nji ushtarak në zemër të Alpeve të nalta të bjeshkve. Ende jeton në zemnat e kujtesën e malësorëve vlerësimet nga bashkohësit për Dedën, ku, midis të cilëve Avni Rustemi e quajti “burr i pafrik e i panjoll i maleve tona”.
Deda, ishte jo ma shum se 38 vjeç si adjutant besnik i Çun Mulës në Lidhjen e Prizrenit, tuj ken pjesmarrs në vjetin 1878. Kryetrimi, ishte e mbeti shpirti dhe zemra e kryengritësve, duke qenë trim si të gjithë trimat e tjerë të Malësisë, që me respekt e ndoqën mbas, për mbrojtjen e trojeve të vendlindjes.
Në betejën e hatashme u vranë trimnisht kelmendas, hotjan, shkrelas, koplikas, kastratas e shkodran, të cilët ishin të ndihmuem shpirtënisht nga kleri katolik.
Pikërisht, për hir të së vërtetës së dokumentuem në shtypin e kohës, për llogari të ekspeditave famkeqe ndëshkimore të Turgut Pashës e Portës së Nalt, brënda ushtrisë pushtuese ishin të veshun me rroba e pagueshin rregullisht (mercenar) disa trathtar shkodran, të cilët i shërbenin me besnikëri, duke iu kundërvue me armë në dorë fatosave të Ded Gjon Lulit, të cilët pa iu tremb syni mbanin me vendosmeni njeri mbas tjetrit në maj të Deçiqit Flamurin Nacional të Gjergj Kastriotit.
Tashma, dihet fundi i turpshëm i trathtarve, të cilët trimat e Ded Gjon Lulit nuk i vran, por i lanë të lirë të ktheheshin në vendlindjen (në këmish e brekushe), që e kishin trathtue.
Publicisti Risto Siliqi, në librin e parë: “Pasqyra e ditve të përgjakshme në të pestin shekull Shqypnis të robnueme”, Trieste, korrik 1912, shkruan: “Me 26 të marsit, bashkue ushtarët e Hotit, të Kelmendit, të Grudës, të Kastratit, të Shkrelit e të Shalës, e të sokoluem me fitime të përditshme, i ranë me nji rreptsi ushtris së përzieme me shkodran, sa mbas guximit e fatoshis të rrall të ktyne ushtarve shqyptar, këta halldupa e pan se të gjith po jesin me krye e ran gjall në dor. Ndër ta rob u xu dhe Abas Bekteshi, njaj trathtar qi në kohë të aksionit reformator ju pat kundershtue si shqyptar Shefqet Turgut Pashës, dhe pasi e patën burgosun e dy herësh, në të pamë të gjith popullit t‘Shkodres, e patne shtrue n’dajak, e ky i poshtri u çue me i ndihmue anmikut të vet e me e vra me vllazën. Për posë tij u xun rob dhe tjer, të cilve mbasi armët e fishekët ia morën, i lshuen lirë, të cilët ikën me marrë kah Podgorica, prej këtej me avullore përmbi liqe e shkuene n’Shkoder, ku ndoshta nana e gratë e tyne do t’i kenë pritun të padituna t’i ngjeshin furkat. Kët ditë dhe prej Jusuf Gjokajve të frugsuem prej plumbave të shqyptarëve ikën në Podgoricë 70 vetë të turkut. Ne nesre si plasi drita, fatosat ton psyne përsëri si luana dhe xune rob edhe 90 vet të tjerë, I çarmatosen e i nisen kah Podgorica”.
Risto Siliqi, si gjithë rilindasit patriot të tjerë të penës e pushkës, e njihte mirë fytyren e trathtisë. Me gjuhën e fakteve historike dhe si dëshmitar, ai fshikulloi pamshirë të gjithë trathtarët e nacionit, që iu kundërvun me armë në dorë flamurit kuq e zi të fatosa të lirisë. Nga ana e tjetër, studiuesi historian At Marin Sirdani, mbasi përshkruen pikët kryesore të “Memorandumit”, nënvizon frymën e bashkpunimin e ngushtë që ekziston midis malësorve pa dallim feje.

[Zero Cool]

E randsishme ishte lufta e vendosun, kundër pushtuesit të përbashkët, që kishte shkel trojet tona. Në shënimet historike lexojm: “Ky ‘Memorandum’ kje i nenshkruem, pos dy kryetarve të kryengritsve, Ded Gjo’Lulit e Sokol Bacit, edhe prej Muharrem Beg Bushatit (n’emen t’Shkodres), Isa Beg Boletinit e Abdullah Agës (n’emen të Kosovës), Kapidan Preng Marka Kokes (n’emen t’Mirdites) e Mehmet Shpendit (n’emen t’Dukagjinit). Nji lidhje e atill dy elementash dukej n’e parë se do të prodhojn nji dobi të perbashkt, por muhamedanët e Shkodres vijuen me u mbajt me qeveri turke, e kta me asqer e nalen sulmin malsorvet derisa u erdh në ndihmë Shefqet Turgut Pasha me shtatdhet bataljona”.
E, natyrshëm, askush ma mir, se gjaku i derdhun nuk mund të flas për atdhetarizmin e fetarve e besimtarve shqiptar: Në Deçiq e Kaçanik, trimat e Kosovës luftuan për Shqipnin e besuan Perëndin. Ded Gjo’Luli e Isa Boletini, Themistokli Germenji e Shtjefën Gjeçovi kjen besimtar e fetar; Thimi Mitko e Papa Kristo Negovani, Sali Butka nuk kjen ateist e megjithat luftuan dhe dhan aq shum për atdheun e tyne. Jo besimi, por përkundrazi materializmi e dobson dhe e ligshton njeriun.
Mbi kryengritjen në Malësi, prof. Abaz Ermenji (1910-2003), në veprën e vet historike: “Albania - Vendi që zë Skenderbeu në historin e Shqipërisë” (“Shqypnia e Lirë”, Paris, 1968, fq. 279), nënvizon: “Valiu i Shkodrës Bedri Pasha, u gjet ngushtë se s’kishte forca të mjaftueshme për t’iu bërë ballë kryengritësve. Prandaj u vu të shfrytëzonte fanatizmin fetar të myslimanëve duke iu thënë se “Dini” ishte në rrezik dhe duke i gënjyer se gjoja të krishterët donin të sillnin në Shkodër malin e Zi. Me këto intriga mujti të mblidhte një turmë shqiptarësh myslimanë prej Shkodre dhe t’i dergonte për të luftuar kundër vëllezërve të tyre katolikë. Por këta “mbrojtës” të “dinit” u shpartalluan shpejt; disa u bashkuan me kryengritësit. Për fat të mirë, ky dram i shemtuar vëllavrasjeje nuk u përsërit më në Shqipërinë e Veriut.”
Eshtnat e At Gjergj Fishtës, Ded Gjon Lulit etj., hidhën në lumin Drin figura e tij asht lan në hije nga historigrafia moniste, të cilin u munduen me e ba ateist e kundërklerikal, kur dihet, se ai ka qenq nji mik e bashkpunëtuer me françeskanët e shquem të vendit. Për me shumë Respekti i thëllë që kanë treguar klerikët katolik ndaj liberatorit Luigj Gurakuqi thuhet se ai ka pasur nji zyre me shtrat (dhomë fjetje) në Kuvendin Françeskan në Gjuhadol të Shkodrës dhe kur të gjithë mendonin se ai asht në Italy ai vijonte të ishte në qytet... Ndërsa eshtnat e Ded Gjon Lulit dhe flamurin origjinal, françeskanët i kanë ruajt si relike të rralla për t’i vendosur në nji përmendore historike, që ato kishin menduar t’ia ngrinin në qytetin e Shkodrës…
A nuk asht nji domethanie e madhe dhe fakt kuptimplot, pohimi ipeshkvit imzot Zef Simonit (ish-Sekretar i Arqipeshkvis së Shkodrës gjatë kohës, qi po bahej kataklizma antifetare prej komunistve dhe ma von arrestohet e bani 12 vjet burg në Spaç, Burrel, Sarand, etj., shënimi im K.K.), në ligjeratën e tij në Kuvendin Ndërnacional “Krishtenimi ndër shqiptar”, ku pohon: “sëbashku me eshtnat e klerikve shkodranë, nxjerr nga diktatura, ishin edhe eshtnat e Ded Gjon Lulit Dom Mark Gjanit, tue e torturue, i kërkuene të mohonte Krishtin. Përkundrazi Dom Marku, tha fjalët e fundit mes dhimbave “Rrnoft Krishti Mbret!”. Vdiq i varun nder shpatulla, tuj ia hjedh trupin qejve e mbeturinat e tij i lshuen në prrue. Bash njiashtu si vepruen turqit me eshtnat e Gjergj Kastriotit e me prelatin e lavdishëm Imzot Pjeter Bogdanin, apo si vepruen ma vonë komunistat, tuej nxjerr prej vorrit eshtnat e Mons. Jak Serreqit, Mons. Lazër Mjedjes, Mons. Gasper Thaçit, Mons. Ernest Cocit, Mons. Bernardin Shllakut e At Gjergj Fishtës e sëbashku me atë, pa dijt gja, të Dedë Gjo’ Lulit, eshtnat e të cilit françeskanët i kishin ruejt në vorret e tyne për t’i ba nji monument”. (Mons. Zef Simoni, “Persekutimi i Kishës Katolike në Shqipni 1944-1990”, Shkodër, 1999, fq.10).
Ky mik apo i armik i njerëzve të fesë?
Si po e quajmë tashma Deden?

Nga historishkruesit që lam mbas, Deda u pa gjithnji i shkëputun nga bashkluftarët e tij, të afërm apo të largët, bile edhe nga pasardhësit e Derës së tij të përmendun, ku, këta të fundit u ndoqën e përsekutuan në Shkodër.
Sikurse shkruan i ndjeri prof. dr. Simon Pepa në lidhje me këtë çashtje: “Dhe është për të ardhur keq se kjo luftë, këta heronj dhe vetë kryetrimi Ded Gjo’Luli për vjet e vjet u lanë në harresë. Lufta dhe ngritja e Flamurit në Deçiq, përmendej sa me thanë, emri i heroi vetëm sa citohej. Dhe ajo që është rrënqethëse është fakti se mjaft nga nipat e stërnipat e Ded Gjon Lulit, si dhe mjaft klerikë që morën pjesë me mendje e penë në përpjekje për çlirim u masakruan në mënyrë të tmerrshme. Ata hynë në rrugën e mundimeve tamam si në ferrin e Dantes”. (Libri: “Gjurmime kulturore”, Shkodër, 2000, fq.224)
Ai sistem mos vlerësues veprash e vlerash, e la Ded Gjon Lulin vetëm me urdhnin “Për veprimtari patriotike” të Klasit I-rë dhe vetëm në vjetin 1962. Vetëm me kaq dhe asgja ma tepër, kur mjaft figura të tjera (natyrisht, secila me vlerën e tyne), u pasuan me urdhna, medalje e ‘tituj’ të shumt.
Asnji përmendore (të madhe apo të vogël), asnji rrug a rrugic (veç Tiranës), asnji emërtim tjetër me emnin e Dedes, kur mjaft burra të tjerë të historisë i kanë këto pengje nderimi. Pikërisht, me 1962, shkodrani prof. dr. Jup Kastrati, boton librin: “Figura të ndritura të Rilindjes Kombëtare”, ku Deden e len në vend të fundit (ndër 6 figura), pas Isuf Tabakut, Daut Boriçit, Hodo Sokolit.



At Gjergj Fishta e Ded Gjon Luli

Asokohe “Poeti Nacional” At Gjergj Fishta (1870-1940), përmes poezisë epike, në veçanti rroku figurat e ndrituna, nji prej të cilëve asht edhe Ded Gjon Luli. Në ato hapësina poetike, Homeri shqiptar i kushton Fatosit të lirisë, si peng nderimi kangën prej 800 vargjesh, si rrallë ndonji heroi tjetër.
Pasi e lexon me andje, kupton dukshëm melodin poetike epike të Fishtës, shpalosur me talentin e ngjyrave të ndezuna, qi ruhet në portretin e madh atdhetar, tek kryevepra e njohun “Lahuta e Malcis”.
Ai me pathos pasqyron ngjarjet e mëdha të stuhishme në faqet e poemes. Ato, gjithsesi, janë të përcaktueme mirë historikisht, duke ruajt raporte të drejta të ngjarjeve me figurat historike, mbasi ai njihte shumë mirë historinë dhe vendin e herojve të nacionit.
Në hapësinen e atdhetarizmit të ndjeshëm, shquhen Ded Gjon Luli, Oso Kuka, si dhe të tjerë malësor trima, si: Marash Uci, Tringa, Çun Mula etj. Denjësisht Fishta, paraqet atdhetarin në mënyrë figurative:
“N’at Malsi, n’at Rapsh t’Hotit
Ded Gjo’Luli, burr si motit,
me’ i qetë Lekë, bisha shkorretit,
ka nis pushkën m’asqer t’Mbretit!”
Poeti, mbasi e quan trimin e Traboinit Ded Gjon Lulin si ‘shpatë e gjallë’, i vë atij në goj atë ligjeratën e gjall e aq kuptimplote, drejtue Sulltanit, përmes Bedri Pashës, tuj e paralejmërue, se nuk do t’i shërbenin ma shqiptarët:
“Se me sotjet, emni i Zotit!
Sa jem nipash t’Gjergj Kastriotit
e “Shqiptarë” qi thonë vendit
ma duva nuk i bajmë Mbretit”
Fishta si poet e Deda si lufëtar, e kanë shumë të kjart, se si kishte jetue populli në thundrën e hekurt turke, duke i sjell atij aq e aq telashe e rreziqe të panumërta, të cilat vërehen, kur autori flet shum përmes pendës së poetit:
“Na shkoi moti si a’ma zi
ngran e pangran, e kryet në gershan
bje prej sherrit n’taksirat”
ose vargzimet e maposhtme të mbushuna me folje vepruese:
“Se ai s’po kish tjeter zanat,
veç pre e rep e digj e piq,
rrxo, rreno e vendin flliq”.
Kishte ardh fundi. Vargonjt e gjat shtrëngues të zgjedhës së huaj gjysmijvjeçari duheshin këput, sikurse edhe ngjau, sepse Atdheu kishte thirrun fatosat e vet të lirisë, që t’a mbronin atë deri në flijim.
Epilogu i luftës me fitore, dihet. Ngrihet Flamuri kuq e zi i Shqipnis, simbol i fitores mbulue me lumenj të shumt gjaku, me thirrjen: “Rrnoft Shqypnia!”.

[Zero Cool]

Historia me fakte historike


“Historia asht mësuese e madhe, njerzit janë nxanës të kqinj”

Bismark

Preokupimi me historin asht i veçant. Ajo përjetohet e jetohet si kujtes, por edhe si ekzistenc-realitet. Historia në Shqipni asht kontrollue e fsheh vijueshmenisht. Në fushatën e fshehjes dhe falcifikimit sistematik, e ka pësue pjesa ma e mirë e saj, ngjarje e situata, individ e procese, të cilat shqiptarët tash duan t’i zbulojnë e përjetojnë intensivisht.
Diktatura e proletariatit, lufta ruso-kineze e klasave dhe koncepti i prolekulturës, ishin instrumente e mbules e mjaftueshme, që atje të bahen krime ndaj njerëzve dhe të asgjësohen dokumente, të falcifikohen epoka e ngjarje të historisë, të likuidohen përsonalitete e momente të kulturës.
Kësisoj atdhetarizmi ishte shndrrue në fraza e etik, që nuk thote asgja. Me këtë metod, stoliseshin ngjarje e situata, procese e përsonalitete, të cilat sot historia po i harron shpejt ose mallkon rand.
Rizbardhja e ngjarjeve e individëve, asht nji punë e gjatë dhe e vështirë. Ai duhet të kuptohet jo si gjest a përcaktim patriotik, jo si zhurmë a retorikë stilistikore, por si punë e moral shkencorë. Historia e historiani, vetëm tuj ken të sakt e kritik, krijojn dhe rrisin vetdijën nacionle e historike.

& & &


Shpesh autorët, që kanë shkrue për ngjarjen dhe figurën e Dedes, nuk janë thellue në ‘studimet’ e ‘librat’ me tituj historik. Kështu mund të përmendim anglezen e njohur Miss. Edith Durham, Kamilio Libardi, major V. Lepetiç, atesheu ushtarak bullgar në Cetin, etj., për të ardh tek shkrimet e nëshkrueme nga prof. Kol Martinaj Sekretar i Komitetit Shqiptar të Podgoricës, Risto Siliqi Anëtar, Nikoll Ivanaj etj.
Në librin e historisë hartue për nxansit e shkollave të mesme (me disa ribotime formale, ka ndryshue vetëm paraqitja, por jo përmbajtje, shënimi im K.K.), harta historike e ngjarjeve të kohës, e hatue për t’u njohu nga brezat e sotëm, përsëri ka shumë pasaktsina, çka të krijon përshtypjen se kemi të bajmë me nji kryengrije spontane.
‘Historianët’ (para e pas vitit 1990), kanë ra tek idet e synimet e hartume (në hart) nga turqit pushtues asokohe, mbasi e kanë ngushtue ose qeth rrethin e zgjerimit të kryengrijes.
Dhe këto për opinionin tim, për dy arsye: së pari, sipas marrëveshjes së përfunduem me kreshnikët malësorë, Qeveria turke ishte zotue të paguante damet e shkaktueme nga lufta e në këtë rast, Turkia, kërkonte t’a hapte qesen e damshpërblimit sa ma pak të jetë e mundun dhe se harta e paraqitur për damet e shkaktueme asht disa herë ma e vogël, formul kjo e njohun edhe ma parë, në shtetet e tjera, ku, turqit kishin pësue disfat.
Ja që ‘historianët’ tanë e kanë ‘harrue’ këtë argument që burimet arkivore historike e njohin shum mir. Së dyti, opinioni europian e botënor ishte i shqetësuem për dhunën, që përdorte pa kursim Turkia kudo, e që nuk donte të tregonte tjetërsimin, që po pësonte Perandoria e ‘pathyeshme’. Këtë synim, ajo kërkonte ta tregote duke i rrfye botës, se nuk ishte kryengritje e zemrimit popullor, por ishin disa ‘rebel’ joshqiptar malësor afër kufinit me Malin e Zi.
Për fat të mir, jehona e ngjarjes shqiptare gjeti pasqyrim në shtypin e atëhershëm shqiptar dhe të huaj. (Shih koleksionet: “Hylli i dritës” “Leka” (Shkoder), “Corriere d’Italia” (Itali), “Liri e Shqypnis” (Sofje), “The Times” (London), “Ora e Maleve”, “Cirka”, “Shqypnia e re”, “Ora e Shqypnis”, fletoret e qytetit të Shkodres, dorshkrimet (e pabotueme të klerikve katolik, të cilat sot kan mund të mbijetojn, Arkivi i Vatikanit, Austris, Britanis Madhe, Hungaris, Italis, Malit të Zi, AQSH, fondi 270, Gjush Shedija “Historija e Shkodres” (dorshkrim i vjetit 1945).
Kushdo e di, se Papa Leoni XIII, me 1880 vendosi të hap dokumentet e Arkivit ‘Sekret’ të Vatikanit, për të gjithë studiuesit, që vinin nga e gjith bota, pa shikue se cilës besim a nacion i përkasin. Këtu ekziston nji dokumentacion shumë i pasun, që përmban informata, jo vetëm të karakterit kishtar e fetar, por edhe kulturës së popujve, gjendjes së tyne shoqnore, ekonomike, historisë, gjuhës etj.
Mbi luftimet e ashpra midis malcorve trima e taborreve të armatosuna deri në dhamb e të stërvitun për barbarizma kundërshqiptare, studiuesi At Marin Sirdani, shkruen: “Fletoret europiane t’asaj kohe i pershkruejn trimnit e tyne porsi ata t’herojve legjendar të kohve të hershme”.
Pas shpërndamjes me forcën e armëve të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe gjunjëzimit të Turkis, përpara presioneve të Fuqive të Mëdha, që çoi ma vonë në copëtimin e trojeve shqiptare, rrethet patriotike në vend nuk ishin të bindun, se Turkia po merrte rrukollisjen dhe se nën ombrellën e saj rrezikohej seriozisht ekzistenca e trojeve shqiptare.
Por, gjithsesi kishte nga ata, qi kishin vizione të kthjellta iluministe, të cilët u shquan për veprimtari të dendur atdhetare. Në këtë proces historik kontributi i prelatëve katolik shqiptar ishte i dorës së parë në veprimtari praktike të planit të brendshëm, për njisimin e plotë të faktorit shqiptar. Ndërsa veprimtaria e planit politiko-diplomatik të jashtëm, qëndronte në mbështetjen e kualifikuem të çashtjes së pamvarsisë së plot të trojeve etnike shqiptare.
Duke e analizue gjendjen e përgjithshme në Shqipni, politikanët europian paralejmërojnë nji shpërthim trazirash në pranverën e vitit 1911. Urretja, që kishin malësorët kundër regjimit xhonturk, bani që revolta në këtë pjesë të filloj ashtu siç e kishin mendue vet krent patriot malësorë.
Në Muzeun Nacional të Kuvendit Françeskan në Shkodër, klerikët, me dashuni prindore ruajtën për shumë vite në gji simbolin e lirisë shqiptare. Për këtë dëshmojn etnit françeskan At Leon Kabashi, At Viktor Volaj, At Daniel Gjeçaj e At Zef Pllumi, të cilët për nji kohë janë marrë me mbarshtrimin e institucionit. Sikur të mos ishte ngrit Flamuri dhe sikur të mos kishte ekzistue ai Flamur, do të kishin pas guxim etnit françeskan me sajue nji gja të tillë? Patriotizmi e ndërshmnia në pasqyrimin e ngjarjeve nacionale, kanë kenë ndër shenjat dalluese të françeskanëve shqiptarë, prandaj edhe nuk mund të vihet në dyshim vërtetësia e ngjarjes.
Qëndri i klerit ndaj Kryengritjes së Malësisë, ka qenq dashamir e mbështetës pa rezerva, për trimat e prijsin e dashun Ded Gjon Luli. Klerikët, duke theksue nevojën, që të rezistonin me bashkatdhetarët e vet të arratisun dhe popullsisë së dëbuem, u larguan sëbashku me ta dhe qëndruan në Mal të Zi.
Midis tyne ishte famullitari i Kastratit At Mati Prenushi. Pas disa viteve, në kohën, kur atij i bahej gjyqi komunist, i pyetun nga hetuesia, që zhvilloi gjyqin, pikërisht aty, ku kishte qenë redaksia e revistës “Hylli i Dritës”, ndër të tjera pohoi: “Përveç muzikës me sakrifica të mëdha, kam përshkue nga antikuari i bibliotekës edhe të gjitha veprat qi flitshin për Gjergj Kastriotin nga populli shqiptar. Të gjith këto vepra janë këtu edhe sot në bibliotekën françeskane. Kur u ktheva në Shqipni, kam shkue famullitar nepër male. Kam marr pjes aktive në kryengritje bashkë me malcort e prim prej Ded Gjo’ Lulit në vjetin 1911, e kam ndej disa koh me popullin i strehum në Mal të Zi” (Shih, Zef Pllumi, libri me kujtime “Rrno per me tregue”, vëll.II 1944-1951).
Diplomacia e hollë e gjuhës fine të moderacionit, ka kenë nji tipar karakteristik e mbizotnues në përsonalitetin publik të arqipeshkvit të Shkodrës imzot Jak Serreqit. Misioni i tij, duhet të pozicionohet kjart në kontekstin e çastit kohor të zhvillimit të kryengritjes.
Jemi në korrikun e vjetit 1911, ku si rezultat i luftimeve të ashpra disamujore, energjit fizike e njerëzore të familjeve malësorëve po shkonin drejt nji kufini, pas të cilit do të kishin vetëm asgjësimin fizik. A ishte vërtet e arsyeshme, njerëzore dhe kristiane për bariun shpirtnuer të malësorëve, të ndërmerrte nji vepër ndërmjetësimi, për të shpëtuar popullin e tij nga asgjësimi i barbarit?
Mendoj, se për nji patriot e figurë të randsishme publike, siç ishte Jak Serreqi, nji veprim i tillë ishte krejtësisht i domosdoshëm dhe përbante nji detyrë morale, për çdo shqiptar të arsyeshëm...

[Zero Cool]

Abat Prend Doçi prelat i ndritur i vlerave shqiptare

Nji ndër punimet ma interesante e me shum baza agumentuese shkencore dhe historike mbetet libri jetëshkrimor kushtue Abatit të Mirditës Prend Doçit, ka mendime e dokumente, qysh në shekullin XIX, duke bashkrendue doket e virtytet e mira amtare, me normat e kanunit të maleve, që asokohe zinte vendin e ligjit në Mirdit...
Ai vuni rregull në lutjen e festave, qi e rëndonin ekonomin e vorfën të mirditasve. Si prelat katolik, fetar e atdhetar i ditun, ai gëzonte simpati e gjente mbështetje ndër besimet e tjera në Shkodër, Lezhë, Mat, Dibër e Lum. Ai nuk e fshihte kurr shpirtin e vet atdhetar. Në çashtjen nacionale meshtari i përvujt, kundërvepronte gjithnji hapun e ashpër, jo sepse ishte kryeneç, por sepse kje patriot i papërkulun e i qendrushëm në karakter.
Në mënyrë qëllimkeqe e pa të drejtë, udhëtimi i Prend Doçit si Abat i Mirditës (duke qenë peng i Turgut Pashës), gjatë udhëtimit nga Shkodra në Orosh (në gusht të vjetit 1910) asht përshkrue nga mjeku i shtabit të ushtris së Turgut Pashës, E. Jack.
Mirpo gjat faqeve të librit në turqisht, gjendet e ruejtun nji foto, ku aty kanë dalë Prend Doçi përpara në kalë të bardhë e Turgut Pasha me kalë të zi... Pothuajse pjesa dermuese e autorëve të mavonshëm gjatë komenteve të tyne, kanë marrë për bazë të dhanat e parashtrueme nga ky auktor, i cili, nuk asht as politikan e aq ma pak ushtarak.
Në nji studim shumë të kujdeshëm e serioz të studiuesit G.Robel me titull “Nopça dhe Shqipëria” (G.Robel “Franz Baron Nopeza un Albanien” Uiesbaden, 1966, fq.71), vihet në dukje se: “Ka të ngjar qi Jack të mos e ket kuptue shahun dinak të Doçit, por ka shkrue me hamendje”. E vërteta asht, se prelati nuk i ka prirë ushtrisë turke, për të dalë në Orosh, por ishte pikërisht Turgut Pasha, që e mori peng dhe e vuni përpara. Kushdo e kupton se tjetër asht të prijsh përpara e ndryshe asht me të marrë me forcë e me të nxjerrë me dhunë përpara.
Pse e mori peng e e vuni përpara imzot Doçin drejtuesi i ekspeditave ushtarake turke Turgut Pasha? Për dy arsye: së pari, për të sigurue veten. Duke pasun përpara Abatin me influencë në tanë krahinën me besimtarë besnik katolik, imzot Doçi, edhe po të kalonte në ndonji prit, askush nuk do të shtinte në të. Së dyti, për të tregue forcën e vet, për të përul Abatin Prend Doçin, që ndonëse ka përkramjen e shteteve të Europës, e vuna përpara. (AQSH, Fondi 270, Dokumenti 53, fq.7.)
Madje, tërthorazi, Turgut Pasha, donte t’i tregonte Austro-Hungarisë, që gëzonte të drejtën e mbrojtjes së kultit, se jam vet zot mbi ‘shtetasit’ e mi. Por Turgut Pasha, megjithse e vuni në përpara bariun shpirtnuer të malësorëve, nuk mundi të arrestonte në Mirdit asnji nga krent, që ai kishte të dhana, se jan strehue atje, pra parashikimi i tij nuk u vërtetue; qëllimi fushatës nuk u arrit, mbasi vet fusha nuk u përligj.
Mbështetja vetëm tek libri i mjekut Ernest Jack, që i shërbente përsonalisht Turgut Pashës don me thanë me marr si të vërtet nji pikpamje përsonale, subjektive të nji të hueji, madje aq ma keq të nji njeriu jospecialist
Pra, sikurse shikjohet, kleri u përfshi pa ngurrim si shërbestar i grigjës së vet edhe atëher, kur cënoheshin interesat e nalta nacionale, dhe jo sikurse ka shkrue bashkqytetari shkodran me banim në Tiranë Prof. Dr. Gazmend Shpuza e disa profesor të tjerë Akademisë së ‘shkencave’ me nji urretje, se: “Me veprimtarinë e vet përçarëse, kleri vështirësoi bashkimin e popullit shqiptar në luftë për liri. Pavarësisht se nuk ia arriti, ai i përpoç të fuste shqiptarët në një luftë vllavrasëse. Meqë pushtuesit osmanë nuk mundën të shtypnin kryengritjen, kleri veproi me të gjitha forcat për t’i mashtruar kryengritësit që të hiqnin dorë nga kërkesat e tyre kombëtare, ose për të mbajtur larg nga kryengritja e popullsinë e krahinave të tjera të vendi. Reaksioni klerikal katolik me demagogji vazhdimisht që të spekullojë mbi luftën e pareshtuar të popullsisë katolike të vendit tonë kundër pushtuesve osmanë, për të maskuar sadopak qëndrimin e vet reaksionar e bile antikombëtar. Prandaj jo më kot shtypi klerikal, veçanërisht me rastin e 25 vjetorit të shpalljes së Pavarësisë, i është referuar luftës së malësorëve të Mirditës dhe të Mbishkodres. Por kleri katolik duke qenë në shërbim të papatit e të Perandorisë Austriake, ishte i detyruar për hir të interesave të padronëve të vet që të vihej edhe në shërbim të autoriteteve osmane. Dihet përpjekjet dhe roli që luajtën klerikët reaksionarë me në krye arqipeshkvin e Shkodrës Jak Serreqin dhe Abatin e Mirditës Prend Doçin në ndihmë të Shefqet Turgut Pashës me 1910 dhe më 1911 për t’i mashtruar e detyruar masat e malësorëve që të ulin armët dhe të heqin dorë nga kërkesat kombëtare të Memorandumit të Gërçës. Pra lufta e malësorëve të udhëhequr nga Dedë Gjo Luli nuk ka asnjë të përbashkët me qëndrimin reaksionar klerikal” (Prof. Dr. Gazmend Shpuza “Qëndrimi antikombëtar i Klerit ndaj Kryengritjes së vitit 1911”, Akademia e Shkencave, Tiranë 1980).

Lavdia e një ngjarje të rëndësishme mbarëshqiptare

Intensiteti i zhvillimit të ngjarjeve flet, për shkallën e nalt të ndërgjegjës politike nacionale të malësorëve, të cilët, në të gjitha mënyrat ndihmuan kryengritjen.
Mirëpo, ka autorë, qi përpiqen t’i shfrytëzojnë këto veçori në kahje të kundërt, kur e shtrijnë ngjarjen në reduktimin e elementit të ndërgjegjës, për pavarësinë ndaj Portës së Nalt.
A mund të zvoglohen kërkesat e mirfillta politike të luftëtarve liridashës antiosman në pamundsi, për t’a mohue atë krejtsisht!?
Duhet pranue, se autoritet shtetnore e sidomos osmane pushtuese asokohe e kishin të kjart karakterin e vërtet politik e zemrimin popullor të mbledhun ndër shekuj...
Vlera e popullit matet me forcën e ndërgjegjës, aftësin vepruese, në mjedisin, ku jeton e punon, matet me forcën e qëndresës së tregueme gjatë etapave të historisë së pafavorshme.
Në rrafshin e përgjithshëm, intelektualët rilindas shqiptar, kanë organizue në koh të ndryshme nji radhë protestash në formë kërkesash me shkrim. Njerzit e kulturës e penës në përgjithsi, jetonin me konceptin e shteteve me nivel kulturor disa her ma të nalt, sipas së cilës, duhet të arrihet nji herë qytetnimi i popullit shqiptar e pas ndërgjegjësimit, populli do të luftoj për pavarësi ose çlirimin nga pushtuesit.
Situata në të cilën gjendej populli ynë, me përshpejtimin e zhvillimit të ngjarjeve, nuk prisnin gjersa të ndryshohej mendsia e vonueme e shqiptarit. Vështirësit ishin të brendshme e të jashtme.
Së pari, vështirsia e brëndshme ishte, në pamundsin e mbledhjes e përdorimit të enërgjive të nacionit shqiptar në nji drejtim të vetëm: nji nacion nji qëndri'.
Së dyti, vështirësia e jashtme qëndronte tek Fuqit e Mëdha të kohës, tue përjashtue ato forca (ShBA), që ishin në përkrahje të çashtjes shqiptare, tue mos dashun t’a linin popullin tonë si pjesë përbase e Perandorisë Osmane, nga e cila kemi trashegue prapambetje deri në ditët tona...
Turkia pushtuese, asnjiheri nuk lejonte formimin e nji nacionaliteti shqiptar, se mund t’i rrshqiste nga dora. Turkia edhe situatën e tjetërsimit të saj të brendshëm, donte ta mbante në fshehsin e vet 522-vjeçare.
A u mbështet kryengritja e Ded Gjo’ Lulit?
Zhvillimi i lëvizjes e ndikimi i saj në popull, gjetën shprehjen e vet në formimin e rritjen e ndërgjegjës nacionale. Nivelin cilësor, ku ishte ngrit kjo ndërgjegje, e shpreh kjart përgjigja, që i dha Ded Gjon Luli përfaqsuesit diplomatik të Turkis në Cetin, Satedin Beut, në kohën kur diplomati kërkonte, që t’i largonte malësorët nga synimet e tyne të mirfillta të çlirimit nacional. Deda, tue mos pasur frikë deklaroi, se: “Të drejtat e kerkueme nuk i dona vetëm për vet, por për tan Shqypnin”.
Kryengritja e vjetit 1911, e drejtueme me aq urti, guxim e trimni nga Ded Gjon Luli, nuk del si nji lëvizje e rastit, por si vijim i përpjekjeve të pandërprera të malësorëve e gjith popullit shqiptar, për të jetue të lirë në trojet e veta.
Deda, me bashkluftarët e vet, ishin të edukuem me ndjenja të ngrohta atdhedashunie për liri, në shkollën e traditës popullore e familjare, nga e cila ata kishin mësue ndër të tjera, qi të ruanin gjuhën e zakonet e të parve, të ishin të gatshëm për të flijue jetën për liri e Atdhe.
Tronditja e themeleve të nji Perandorie, që kishte vite që po lëkundej seriozisht, si pasojë e kalbzimit të strukturave të piramidës osmane, bani që edhe shtetet e vogla si Shqipnia t’u sillnin shqetsime alarmuese.
Heroizmin e fatosave të lirisë të malësorëve kreshnik, plaku i urt i Vlonës Ismail Bej Qemali, gjatë vizitës qi i bëri Ded Gjon Luli në Vlonë (pas shpalljes së Pavarsis me 28 nëntor 1912), kryetrimin do t’a përshkruante me nji mendim të pjekun: ‘Dedë Gjo’ Luli pushk e ngrehun për Shqipnin’.
Shkrimtari, folkloristi At Donat Kurti O.F.M. (1903-1983) (që do të zbulohej i braktisun e i vdekun në nji kasolle të zbuluem në rrugicat e Shkodres, mes borës e acarit të dimnit, shënimi im K.K.), në përkujtim të 50-vjetorit të shkollës së njohun françeskane thotë: “N’at dit Shqyptari njimend mushi mushknit me frymët’liris e brittë n’zemer t’vet: “Rrnoft Shqypnja’ tuj ba jeh në ket mnyrë Flamurit t’Shqypnis të ngrehun me guxim e trimni, po n’at vjet me 6 Prill 1911 prej Ded Gjo’Lulit në Bratile t’Deçiqit”.

[Zero Cool]

S7gYo5NXIYo

[Zero Cool]

Trashigim s'i a len ai fmis;
Edhe atij i u thaftë, po, goja,
Qi e perbuzë ketë gjuhë hyjnore;
Qi n'gjuhë t'huej, kur s'asht nevoja,
Flet e t'veten len mbas dore. "
Gjergj Fishta

[Zero Cool]

XJaWhwzFboo&feature=player_embedded






I filmuar ne Tirane, ne 28 nentor 1937, nga nje material i rralle filmik mes shiritash, shihet qarte figura e poetit dhe atdhetarit Gjergj Fishta. Ai eshte prezent ne perurimin e monumentit te Pavaresise, qe ndodhej ne qender te Tiranes, aty ku sot eshte monumenti i Gjergj Kastriot Skenderbeut.
I ndodhur mes personazheve te regjimit te mbretit Zog I, Fishta merr pjese ne festimet e 25 vjetorit te Shpalljes se Pavaresise.

[Zero Cool]

ZANAT DHE ORËT (Në “Lahuten e Malcis” te At Gjergj Fishtës!)


Në gojën e popullit, kur përmendën Zanat dhe Orët, thuhet Shtojzovallet, që do të thotë Shtojua, o Zot, vallet. Zanat dhe Orët janë qenie mitologjike, ndërsa fjala “Shtojzovallet” vjen si eufemizëm për Zanat dhe Orët ose për të dyja së bashku.
Ky ligjërim ishte i përgjithshëm në kapërcyell të shek.XIX-XX kur ngjizej Lahuta e Malcis, ndërsa sot në ligjërimin e shkruar ndodh të përdoret eufemizmi Shtojzovallet, sikur të bëhej fjalë për qenie mitologjike, pavarësisht nga Zanat dhe Orët. Në popull thuhet edhe Zanat e Malit, çfarë nënkupton se vendqëndrimi tyre ka qenë përgjithësisht mali, prandaj gjinorja “e malit” është identifikim: Zana e Veleçikut (Zana e Malit të Veleçikut), Zana e Miliskaut.
(Zana e Malit të Miliskaut). Për Orët thuhet: Ora e Shalës ose Orët e Dukagjinit dhe Ora e Shtëpisë ose Ora filanit me kuptimin përkujdestarja misterioze e krahinës, e shtëpisë apo e aksh individi. Për këtë arsye mund të arrijmë në përfundimin se funksioni i dallon Zanat prej Orëve.
Me fjalë të tjera, Zana është një qenie mitologjike, ndërsa Ora është një Zanë me “detyra” të përcaktuara. Për më tepër Zana është trime, sepse në popull thuhet: Filani është trim si Zana, ndërsa ky krahasim zakonisht nuk vjen për Orët. Zana është shumë e bukur, prandaj thuhet: E bukur si Zanë. Orët mund të jenë ose jo të bukura.
Si Zanat ashtu edhe Orët, pra Shtojzovallet, zotërojnë edhe një fuqi të mistershme: aftësinë për të shituar njerëzit. Zakonisht shitojnë burrat që guxojnë t’i shohin Shtojzovallet nudo tek lahen nën dritën e hënës, apo këdo që i trazon gjatë ekstazës së tyre të vallëzimit.
Folja “me shitue” ka të bëjë me një veprim të mistershëm që e zotërojnë vetëm Shtojzovallet, të cilat, kur zemërohen me njerëzit, i shitojnë ata, dmth, i lënë pa mend në kokë për tërë jetën, të paaftë për t’i dalë zot vetes; i ngrijnë në vend, i bëjnë kallkan.
Zanat dhe Orët shitojnë këdo, burrë apo grua, plak a të ri me timbrikën e hatashme të tingujve që prodhojnë gjatë të kënduarit ose me vallet e magjishme e mjete të tjera, ashtu si edhe shërojnë apo u japin fuqi të mbinatyrshme me qumështin e gjirit cilitdo që ka fituar simpatinë e tyre.
E bëmë këtë hyrje, sepse gjykojmë se Fishta nga ky përfytyrim popullor u nis kur iu drejtua Zanave dhe Orëve në veprën e tij madhore, Lahuta e Malcis. Madje mund të thuhet me plot gojë se vepra e tij ka ndikuar në ngulitjen e mëpastajme të përfytyrimeve për Zanat dhe Orët, tanimë jo thjeshtë si besime popullore, por të rizgjuara si imazhe artistike nga mitologjia iliro-arbërore.
Nisur nga vargu “Për mjedis mue m’plastë lahuta”, që Fishta e ka vënë si betim në gojën e një Zane, mendojmë se edhe vetë titulli i veprës Lahuta e Malcis ka të bëjë më tepër me mitin e Zanave këngëtare se sa me instrumentin e lahutës, me të cilin shoqëroheshin përgjithësisht vargjet epike të folklorit shqiptar.
Në veprën e Fishtës metonimia “lahuta e malësisë” shënjon bëmat e malësorëve, historinë e shkruar dhe të pashkruar të shqiptarëve ndër shekuj, mbartur ndër mitet e tyre të trashëguara qysh nga parahistoria e etnogjenezës ilire që na shpie te pellazgët, popullimet paraindoeuropiane të kontinentit tonë. Lahuta është simbol identifikues i atyre qenieve mitologjike prej nga Fishta krijoi figurën e Zanës së Frymëzimit, me të cilën këndoi për 35 vjet rresht në veprën e tij epope.
Më tej ai modeloi personazhin e Orës së Shqipërisë, një Zanë që u jep fuqi të mbinatyrshme heronjve shqiptarë; skaliti figurën e Zanës së Madhe, që lufton fyt a fyt me Orën thepe të Malit të Zi etj. Fishta këndoi në Lahutë të Malcis “Panteonin” e munguar të Shtojzovalleve dhe të disa figurave të tjera mitologjike në letërsinë shqiptare. Edhe për këtë kontribut Lahuta e Malcis “është përpjekja ma vigane,- si shprehet Ernest Koliqi,- qi Shqiptari bani deri tash per t’ia zbuluem vetvetes boten e vet”
Zanat dhe Orët zënë vendin më të madh të lëndës mitologjike në Lahutë të Malcis. Veçanërisht Zana e Frymëzimit, që na shfaqet që në blenin e parë (“Marash Uci”, shkruar më 1902), e identifikuar si Zana e Veleçikut. Zana e Frymëzimit është thirrur prej Fishtës që në ngjizje të poemës si një alter autor, duke e bërë kështu një element funksional të strukturës përmbajtjesore dhe narrative të veprës.
Duhet thënë që në fillim se Zanat dhe Orët (dhe përgjithësisht figurat mitologjike) nuk vijnë në veprën e Fishtës si mite të gatshme, si mund të mendohet sot kur etnologët kanë arritur të studiojnë mitologjinë shqiptare dhe ta krahasojnë atë me mitologjinë ballkanike e më gjerë.
Mitet në veprën e Fishtës nuk janë as ndikim i modeleve të njohura letrare të penave të shquara, si janë shprehur disa studiues kur kanë krahasuar poetin e Lahutës së Malcis me Homerin, Virgjilin, Miltonin a ndonjë tjetër. Aq më pak, Zanat dhe Orët e Lahutës së Malcis shëmbëllejnë me Vilat e mitologjisë së sllavëve të Ballkanit, për të cilat, gjithashtu, ka pasur studiues që kanë gjetur përvijime pa u thelluar sa duhet.
Në kohën kur jetonte Fishta, Zanat dhe Orët ishin një realitet, ta quajmë, fantastik shqiptar. Ditën malësorët gjallonin me pushkë në krah, natën mbylleshin në kullat e tyre për t’ua lëshuar trojet përreth qenieve mitike, të cilat kishin në dorë fatin e njerëzve, mbarëvajtjen e gjësë së gjallë, shumimin e bereqetit. Secili person ose çdo gjë e gjallë kishte Orën e vet të bardhë ose të ligë.
Çdo fis a krahinë kishte Zanën e vet që ishte e bukur “me të verbue”, trime “me të çartë”. Edhe në qytete (veçmas në një qytet si Shkodra) fantazia mitologjike ishte e gjallë. Netëve me hënë të plotë Zanat dhe Orët e maleve këndonin dhe hidhnin valle zabeleve më të bukura buzë ujërave, ashtu si ditën malësorët mblidheshin në log duke u argëtuar me këngë e valle.
Duke qenë edhe vetë pjesë e këtij realiteti, Fishta e thërret Zanën e Veleçikut për të kënduar së bashku me të në Lahutë të Malcis bëmat e këtyre njerëzve, shpirtin e tyre. Sikur të mos kishte vepruar ashtu, dmth, po të mos e thërriste një Zanë Mali për të kënduar së bashku me të jetën e malësorëve, zor se malësorët do ta pranonin këngën e tij, si u pranuan realisht vargjet e Lahutës së Malcis, duke u mësuar përmendsh edhe nga njerëz që nuk dinin shkrim e këndim.
Sepse ndër shqiptarë ka edhe një kult të këngës, një kult të fjalës së bukur që vjen vetëm si frymëzim i magjishëm prej qenieve mitologjike, si kudo në trevat e Mesdheut. Kur duan ato, Shtojzovallet, ia vënë dikujt në dorë lahutën dhe ia rreshtojnë fjalët. Jo kushdo mund ta bëjë këtë punë, përveç të zgjedhurve prej Zanave. Fishta që kur zu fill Lahuta e Malcis ndihej i zgjedhur prej Zanës së vet të Frymëzimit:

“Se pa ty, besa, moj Zanë,
Vështirë se ‘i fjalë unë muj me e thanë”
do të shkruajë ai më vonë.

Nisur nga vargjet e Fishtës, gjithnjë nga bleni i parë, Zana e Frymëzimit është thirrur në Lahutë të Malcis për të mallkuar armikun (“Lum, oj Zana e Veleçikut
që m’ia lëshon ti namet anmikut”); për të nxitur malësorët në mbrojtje të trojeve të veta (“Që m’i uron djemtë e Malcis”); për të mbajtur zgjuar ndërgjegjen kombëtare edhe në kushtet më të pafavorshme (“Që m’ia qan hallin Shqipnisë”).
Por, pavarësisht asaj që komunikon autori, Zana e Frymëzimit është thirrur në Lahutë të Malcis, jo vetëm si një alter autor, por edhe si një alter ego. Fishta vë në pingrimën e Zanës krahas lavdisë së të kaluarës (“në të bardhat kohë që kanë prendue”) edhe dhimbjen e vet për gjendjen e rëndë ekonomiko-sociale të shqiptarit të robtuar:

Për me mbrojtë një grue te shpia,
Të cilës bukë i lypin fëmija
Edhe i len, ndoshta, me qa
Përse e mjera bukë nuk ka
(Kënga XIII, v.30-34)

Vargje të tilla, që rreth një çerek shekulli më vonë do të karakterizonin veprën e Migjenit, nuk mund të zinin vend ndryshe në një vepër epike që ishte e orientuar në lartësimin e bëmave heroike të kombit. Kemi parasysh këtu rregullat e ngurta të klasicizmit që nuk e pranonte kategorinë e së ulëtës (vulgares) në një vepër epike.
Por Fishta, që i ka njohur mirë këto rregulla, ka ditur edhe t’u shmanget atyre, duke i lëshuar rrugë spontanitetit të vet poetik përmes pingërimës së Zanës së Frymëzimit. Zana e Frymëzimit, si një alter ego, shpreh në ndonjë rast edhe nervozizmin që i shkaktohej poetit prej një realiteti herë-herë aspak epik, si dhe nevojën për t’u çliruar prej mllefeve asfiksuese për shkak të politikës së atëhershme të Evropës në Ballkan, e cila ishte fare pak qytetëruese si pretendonte të ishte. Në shpërthime të tilla autori ka përdorur edhe një gjuhë tejet vulgare, si në vargjet:

Uh, Evropë, ti kurva e motit,
Që i re mohit Besës e Zotit,
Po a ky asht sheji i qytetnisë,
Me nda tokën e Shqipnisë,
Për me mbajtë këlyshët e Rusisë?
(XIII, v.40-44)

Një dimension tjetër i Fishtës, të cilin na duhet ta theksojmë që në krye të këtyre shënimeve për Zanat dhe Orët në Lahutë të Malcis, është fakti se ai ishte një frat i shkolluar që njihte mirë mitologjinë greko-romake e biblike.
Fishta njihte mirë edhe letërsinë e shkruar që ishte mbështetur në atë mitologji. Por thirrja e Zanave dhe Orëve në Lahutë të Malcis nuk duhet marrë si aplikim i atyre modeleve, qofshin edhe të mjeshtërve klasikë si Homeri e Virgjili.
Aq më pak të mendohet se Zanat dhe Orët janë muzat dhe nimfat e Olimpit apo se Zana e Frymëzimit të Fishtës është muza Kaliopi që në mitologjinë greke paraqitet me lahutë në dorë dhe simbolizon epikën.
Fishta e krijoi vetë figurën mitologjike të Zanës së Frymëzimit sipas lëndës mitologjike që gjallonte në popull. Zana e tij e Frymëzimit nuk është as Diana e romakëve që identifikohet me Artemidën e grekëve, sa do që në thelb ka diçka të përbashkët me të, sepse simbolizon mbrojtjen e natyrës së virgjër.
Çabej që e ka lidhur origjinën e fjalës “Zana” me Dianën e romakëve, ka theksuar se “kulti i fortë i Dianës në Shqipëri e përveç këtij vendi në mbarë Gadishullin e Ballkanit të kohës antike sikundër shihet nga dëshmia e mbishkrimeve (…) na bën të pranojmë që te kjo Diana kemi të bëjmë me një “interpretatio latina” të hyjnive epikore (vendase) pararomake.”
Ka edhe një shpjegim të A.Meyerit, që vëren se “tek emri ilir Thana… mund që të ruhet një shkallë e vjetër e shqipes Zana”, të cilën e lë të kuptuar edhe Çabej si të pranuar. Në këtë rast kemi të drejtë ta lidhim edhe me kuptimin e foljes me thanë (ai thot-ë), pra, me simbolikën e Thot-it, një nga perënditë më të lashtë të Egjyptit me origjinë pellazge (iliro-shqiptare), siç e klasifikon prof. Katapano në veprën e tij, “Thot-i fliste shqip”.
Në blenin e dytë të Lahutës së Malcis, në episodin e Vraninës (botuar më 1907) Zana e Frymëzimit (ajo nuk identifikohet më si Zana e Veleçikut) zë vend më dukshëm në strukturën përmbajtësore dhe narrative të atij cikli.
Në një farë mënyre mund të thuhet se Zana e Frymëzimit, gjithnjë si një alter autor, “përzihet” në konfliktin e çetës shqiptare të Oso Kukës me cubat e sirdarit të Malit të Zi. Me të narracioni fiton një përmasë të re, tepër origjinale, sepse dialogu i saj me autorin zbulon në një farë mënyre intrigën e atij konflikti të ashpër tragjik midis shqiptarëve dhe fqinjëve të tyre.
Në blenin e tretë të Lahutës së Macis Zana nis të na shfaqet edhe si personazh. Ajo tanimë është “Ora e Shqipnisë”. Duhet të risjellim ndër mend se bleni i tretë “Lidhja e Prizrenit” (shkruar dhe botuar së pari më 1920-1922) zë vend në Lahutë të Macis fill mbas episodit të Oso Kukës (bleni i dytë), me të cilin hapet vepra. Kur shkruheshin dhe botoheshin të pesë këngët e episodit “Lidhja e Prizrenit”, Shqipëria ishte bërë shtet i pavarur, ishin vendosur kufijtë dhe kishin filluar të funksiononin institucionet.
E kaluara nuk ishte më një tregim mitologjik për fisin apo një këngë folklorike trimërie. E kaluara tashmë është histori. Marash Uci dhe Oso Kuka janë një pjesë e saj. Fiset e malësorëve që u përballën me shovinizmin malazias, gjithashtu, një pjesë e saj. Madje e gjithë Shqipëria dhe Ballkani ishin pjesë e konflikteve historike të perandorive të kohës dhe të Fuqive të Mëdha.
Ashtu si sot dhe dje, në vitet ’20-‘30, kur vazhdonte të shkruhej Lahuta e Malcis, Fishta ishte ndërgjegjësuar se po shkruante epopenë e fisit dhe të kombit shqiptar. Dhe kombi shqiptar i kishte rrënjët deri thellë në mitet e veta. Zana e Frymëzimit do ta shoqërojë autorin si në dy blenet e para. Por tashmë Fishta është bërë intim me të. Ai i drejtohet me shprehje të tilla, si:

“Deh, moj Zanë, ty, t’qofsha true”.

Edhe në këngën e fundit Fishta nuk e harron Zanën e vet të Frymëzimit, e cila për disa dekada i ka qëndruar pranë. Ai tani e quan një bjeshkatare, me të cilën ka realizuar një monument të pavdekshëm në gjuhën shqipe:

“Ndertue kem ‘i pomendare,
Rrfe as mot mos m’e dërmue”.

Të pathemelta mbetet argumentimet e disa studiuesve që te kjo Zanë vazhdojnë të kërkojnë një figure “që del në literaturën tonë si substitut i Perëndive të literaturës antike greke”. Ajo është thjeshtë një krijesë e poetit që i shton rrëfimit epik notat e “tipizimit lirik”. Më kot janë munduar edhe zëra të tjerë që kanë kërkuar te këto Orë dhe Zana të Lahutës së Malcis analogji apo diçka tjetër me Vilat e epikës sllave. Mund të ishte e kundërta.
Fakti që figurat mitologjike shqiptare vijnë fuqishëm në letërsinë e shkruar shqiptare kaq vonë, në fillimshekullin XX, nuk duhet paragjykuar si “një fenomen i vonuar në letërsi”, krahasuar me letërsinë e vendeve të zhvilluara, përfshirë, psh, letërsinë dhe kulturën gjermane me Richard Wagnerin (1813-1883), shkrimtar dhe kompozitor i shquar i romantazmit evropian, veprat e të cilit ishin rikrijim i subjekteve dhe figurave mitologjike gjermanike, veçanërisht, të eposit të Nibelungëve.
Mund të kujtojmë këtu se në vitin 1906, kur Fishta niste botimin e Lahutës së Malcis në Evropë vlerësohej me Çmimin Nobel italiani Karduçi (1835-1907), që në vendin e tij konsiderohej poeti i fundit romantik. Në një këndvështrim më të guximshëm, për shfrytëzimin e miteve nga Fishta dhe rikrijimin e tyre, sipas modeleve të letërsisë gojore, mund të shtonim se ai ishte në të njëjtën paralele me zhvillimet estetike evropiane të kohës së tij.
Autori i Lahutës së Malcis ishte në vazhdën e atyre shkrimtarëve romantikë, për të cilët është thënë se “në krijimtarinë e tyre pati gjallërim edhe një lloj mitologjizmi i ri, i cili i parapriu mitologjizmit modernist”.

Kënga e fundit

Edhe në këngën e fundit Fishta nuk e harron Zanën e vet të Frymëzimit, e cila për disa dekada i ka qëndruar pranë. Ai tani e quan një bjeshkatare, me të cilën ka realizuar një monument të pavdekshëm në gjuhën shqipe: “Ndertue kem ‘i pomendare, \ Rrfe as mot mos m’e dërmue”.

[Zana_ch]

Asgjë tjetër të mos kishte bërë, do të ishte mjaft

http://www.lajmishqip.com/wp-content/uploads/2011/10/gjergj-fishta.jpg

Shkruan : Ilir DEMALIA


72 vjet mbas vdekjes së Poetit Kombëtar At Gjergj Fishta, akoma nuk ndalon makineria e baltës që duan të hedhin ish shërbëtorët e historisë dhe letërsisë, letërsisë së real-socializmit mbi figurën më të madhe kombëtare. Drejtimin e këtij misioni ashtu si dhe dje, e ka marrë pseudo historiani, që normalisht duhet të ishte i ulur në karrigen e drejtësisë, jo vetëm për zhbërjen e historisë, por për krime konkrete me jetë njerëzish. Arben Puto ironikisht në vitin 1991 bëhet dhe kryetari i Mbrojtjes së të Drejtave të Njeriut. Pra që në zanafillën e saj, plurkatilizmi shqiptar tregon shumë…! Arben Puto dhe gjithë taborri i hosana- lëpirësve të diktaturës dje dhe demo(n)kracisë sot, bëjnë mirë të heshtin. Të jenë të sigurtë, se At Fishta do të jetojë edhe sikur e gjithë Shqipëria të fiket, për vlerat e tij. Në vitin 1900, kur Bismarku tha se, “Shqipëria është një shprehje gjeografike” ku nënkuptonte se, shqiptarët nuk kishin as gjuhë (të shkruar), Fishta u bë iniciatori, ideatori, realizuesi për realizimin e alfabetit shqip. Si kryetar i Komisijes së Kongresit të Manastirit ishte ai dhe vetëm ai, që nguli këmbë e vendosi për alfabetin latin. Ishte ideja e tij dhe fuqia e tij, që vendosi bashkimin e dy gërmave për të hequr ciriliket (aq të dashura për sh. Puto) dhe tallavanë turke të shkrimit. Ishte ai dhe vetëm ai. Sikur asgjë tjetër të mos kishte bërë ky meshtar, i betuar për Zot, Komb, e Gjuhë të veten, do të ishte mjaft për të qenë monumenti më i madh i shqiptarëve.Puto e akuzon si fashist…?! Sh. Puto, ta bëje nga padija dhe mund të të falej, por ti që ke hapur arkivat si ke dashur, e di mirë si është historia…! Duke marrë dy rreshta dhe vendosur jashtë kontekstit, ti vazhdon atë që ke bërë gjithë jetën tënde, shërbimin në favor të armiqve të Shqipërisë. Sot vazhdon po e njëjta histori, nuk hapen arkivat …?! Kujt i intereson mos dihet e vërteta?! Sigurisht vazhdojmë Kongresin e Vazhdimësisë…! Turpi nuk është vetëm tek ju sh. Puto, por edhe tek ajo media që ju lë të llomotisni si të doni, të vazhdoni të keqinformoni brezin e ri, pa një oponencë në studio. Normale, ajo media është pjellë e juaja. Ty sh. Puto dhe gjithë takëmit tënd po të çoj të fala me një varg të Viganit të Veriut: O Perëndi a ndjeve / Tradhtarët na lanë pa Atdhé / E Ti rrin e gjuen me rrfé / Lisat n’për male kot ! Tani për sqarim…
1- Nuk ka njeri që të ketë punuar për mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve në kohën që Shqipëria ishte në pragun e shpërbërjes më shumë se Meshtari At Fishta. Veprat e tij janë të panumërta në këtë drejtim.
2- Nuk mund të kuptohet historia e formimit të gjuhës shqipe, shtetit shqiptar, letërsisë shqipe pa At Gjergj Fishtën. Fjalimi i tij (ashtu si gjithë vepra e tij për gjuhën, kombin, letërsinë) në Konferencën e Paqes në Paris në 1919 mbajtur nga imzot Bumçi, janë perla të luftës dhe përpjekjeve të këtij kollozi për të drejtat e Shqiptarëve.
3- Kur Italia fashiste i dha dekoratën më të lartë, Frati ju përgjigj: Kjo dekoratë nuk asht për mue.
4- Mbas refuzimit të dekoratës së qeverisë fashiste, Akademia Italiane e bëri anëtare të saj. Në fjalën e tij në kinema Rozafa Fishta tha ”
“ … rezistenca qi romakët hasën ndër fiset dhe mbretënitë ilire, të gjitha ndodhën sepse ilirët e panë menjiherë se trupat romake po bijshin robnínë në vênd të lirisë …”. Ky vigan, në vargjet e tij kur Shqipëria 1 vit pas shpalljes shtet ishte në rrezik të mos ekzistonte, do të shkruante: Qe mue tek m’keni, merrni e m’bâni flí / Për shqyptarí, me shue çdo mní mizore / Oh! Edhe pa mue Shqypnija kjoftë e rrnoftë / E nami i sajë për jetë u trashigoftë! Në shtratin e vdekjes do të thoshte fjalët e fundit: Nuk po më vjen keq se po des, mbasi të gjith’ atje kena me shkue, por po më vjen e rândë se tânë jetën e kam shkri për të pa nji Shqypni të lirë e në vedi, ndërsa sot po e lâ të shkelun prej ushtrive të hueja”. Ja se si shkruajnë albanologë dhe studiues me prestigj për Viganin e Veriut si, Lamberci&Elsie. Albanologu Maksimilijan Lambertz-i (i cili e ka përkthyer “Lahutën e Malcis” në gjermanisht) thotë: “Lahuta âsht shprehja mâ e kjarta e dokeve të fshatarëve, banorë të Maleve të Veriut. E prejse doket e lashta të fiseve malore janë gjykue të zhduken nga tallazet e forta të civilizimit, lexuesi, letrari, folkloristi, juristi e historiani i nesërm kanë për t’ia dijtë për nder në dhetë a qindvjetët e ardhshëm Poetit i cili në Lahutë të Malsisë na la nji ritrat (portret) të shqiptarit, të përshkruem nga goja e dëshmitarëve njikohsorë, ashtu si këta e gjetën në agimin e shekullit të XX-të, me atë ndryshim të vogël që shqiptari pësoi ç’prej kohëve të largëta të iliro-thrakëve”. Gjithashtu, arbëreshin albanolog dhe njeriun me rreth të gjerë ndikimi në Itali, Gaetano Petrotta, Fishta e kishte bërë aq për vete sa që ai shprehej: “Fishta është ndër të parët e ndër më të mëdhenj atdhetarë, të cilët në kohë më të vështira bënë çmos për ta mbajtur gjallë lëvizjen kombëtare kundër dhunës barbare të qeverisë turke, kundër lakmisë dhelpërake serbe dhe kundër propagandës greke. Kudo që shtrohej çështja e Shqipërisë, At Fishta gjendej aty pranë, ku me vepra e ku me shkrime, sidomos me poezinë e tij të gjallë, zgjonte nga gjumi më të plogështit dhe mbante gjallë gjithmonë shpresën e ardhmërisë”. Kurse albanologu bashkëkohës Robert Elsie, duke e bërë “Lahutën e Malcis” të këndojë edhe anglisht, shprehet gjithë respekt për veprën e Patër Gjergjit se “Tashti u plotësua Eposi Europian!”. E gjejmë Patër Gjergjin flamurtar të çështjes shqiptare më 1930 në Konferencën Ballkanike të Athinës e fill mbas saj gjatë vitit 1931 në konferencën e Stambollit. Më 1932 shkon në Bukuresht, ku me pathos të lartë mbron sërish çështjen shqiptare. Dhe nuk duhet harruar se udhëtimet atëhere nuk bëheshin me avionë Boeing, por zgjasnin me javë të tëra dhe angazhonin edhe lodhje jo të papërfillshme fizike. Kudo që shkonte At Gjergji, një ide fikse kishte: Të propagandonte për çështjen tonë kombëtare si edhe ta rriste rrethin e miqve të Shqipërisë. Tituj të At Fishtës, nga Austria “Ritterkreuz” më 1912, ose nga Turqia “Mearif” po më 1912, nga Vatikani “Medaglia al Merito” më 1925, nga Greqia “Phoenix” më 1931, etj., etj., si kandidat i propozuar për çmimin Nobel! Jo nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë siç ndodh sot për ndonjë që lutet natë e ditë për Çmimin NOBEL, por Vigani u propozua nga akademitë Evropiane për veprën e tij. Në fund por jo e fundit, ju shoku Puto dhe të gjithë ata që u bënë portavoçe të deformimit të Historisë së Shqipërisë, të shkatërrimit të saj deri në kriminalitet me real -socializmin bëni mirë, së paku sot, në demo(n)kraci të heshtni.