ILIRËT
 

1. Origjina e Ilirëve

Popujt që u bënë më të njohur në historinë e lashtë të Ballkanit janë grekët, ilirët dhe trakët. Ilirët janë ndër banorët më të lashtë të Gadishullit Ballkanik. Ata janë autoktonë. Kulturën, gjuhën dhe tiparet antropologjike ilirët i formuan në vendin e tyre, në pjesën perëndimore të Gadishullit të Ballkanit, aty ku shkrimtarët antikë i përmendin në veprat e tyre.

Trevat e shtrirjes së popullsisë ilire janë mjaft të gjera; ato përfshijnë të gjithë pjesën perëndimore të Gadishullit të Ballkanit, që nga degët e Danubit, lumenjtë Sava e Drava, në veri, e deri te Gjiri i Ambrakisë (Prevezë), në jug, kurse në lindje deri në Vardar. Grupe të veçanta ilirësh u vendosën edhe në Italinë e Jugur. Këto janë fiset mesapet dhe japige.

Emri etnik ILIR shfaqet në veprat antike që në shek. V p. K. Kurse emrat e disa fiseve ilire fillojnë e përmendën që në shek. XII nga Homeri. Por koha e formimit të etnosit ilir është më e lashtë.
Fillimet e origjinës ilire janë që në mesin e mijëvjeçarit të dytë p.K., që nga periudha e bronzit të mesëm, kur fillojnë të formohen tiparet etnike ilire. Në epokën e hekurit (mijëvjeçari i fundit p.K.) ilirët u formuan plotësisht, duke trashëguar nga epokat më të hershme eneolitike dhe të bronzit tipare kulturore gjuhësore e antropologjike etnike.

Teoria e vjetër që i bëri ilirët të ardhur nga Evropa Qendrore, në shekujt XII – XI p.K., është rrëzuar nga studimet e kryera pas Luftës së Dytë Botërore. Vetë fakti që varrimet me urna, karakteristike për popujt e Evropës Qendrore, nuk janë tipike për trevat e shtrirjes së ilirëve, por ndeshen vetëm në zona të kufizuara, të rralla, dëshmon kundër teorisë së ardhjes së ilirëve në Ballkan nga veriu.

Gjurmët e kulturave të Evropës Qendrore, që ndeshen në Iliri, janë rezultat i kontakteve kulturore, tregtare e të lëvizjes së artizanëve të punimit të metaleve.


2. Fiset kryesore ilire

Ndër fiset më të përmendura ilire janë: taulantët, ardianët, dardanët, paionët, dalmatët, albanët, penestët, molosët, kaonët, thesprotët etj.

TAULANTËT. Banonin në zonën e Adriatikut, që nga lumi Vjosa, deri në prapatokën e Dyrrahut. Ky fis luajti një rol shumë të rëndësishëm në historinë ilire të shek. IV – III p.K., duke u vënë në krye të shtetit ilir, të cilin e kishin krijuar më parë enkelejtë. Në trevat e taulantëve më vonë shfaqet fisi i Albanëve dhe i Parthinëve.

ENKELEJTË. Banonin në krahinat përreth liqenit të Ohrit. Ata krijuan dinastinë e parë të mbretërisë Ilire, në fund të shek. V p.K. Një nga qytetet e tyre kryesore ishte Enkelana. Pas shek. IV ata nuk përmenden më. Në trevat e fisit të enkelejve përmenden edhe dasaretët. Enkelejtë kanë qenë peshkatarë të zotë.

DASARETËT. Janë një fis i madh në Ilirinë Juglindore. Njiheshin në lashtësi sidomos për prodhimin e drithërave të bukës. Një nga qytetet më të njohura ishte Pelioni (qyteza në Selcë të Poshtme të Pogradecit). Qytet tjetër i madh i këtij fisi ishte edhe Antipatra (Berati).

ALBANËT. Banonin në prapatokën e qytetit të Dyrrahut. Kryeqendra e tyre ishte Albanopoli (Zgërdheshi i Krujës). Fisi i albanëve i dha emrin e vet shqiptarëve, gjatë mesjetës së hershme, kur ata njihen si albanë, arbër.

ARDIANËT. Fillimisht shtriheshin rreth gjirit të Rizonit dhe të lumit Neretva. Ardianët e shtrinë pushtetin e vet në të gjitha krahinat e tjera që më parë ishin nën sundimin e taulantëve. Ardianët luajtën një rol shumë të madh në luftërat kundër pushtuesve romakë, gjatë shek. III – II p.K., në kohën kur sundoi dinastia ardiane e Mbretërisë Ilire. Kryeqendra e ardianëve ishte Shkodra.

DARDANËT. Ishin fisi më i madh ilir që u vu në krye të Mbretërisë Dardane, në Ballkanin Qendror, kryesisht në Kosovë. Dy fise të tjera dardane të njohura ishin thunatët dhe galabrët. Qyteti më i rëndësishëm i dardanëve ka qenë Damastioni, i njohur si kryeqendër e nxjerrjes së metaleve. Dardanët përmenden si luftëtarë të fortë, xehetarë shumë të mirë, blegtorë dhe tregtarë të njohur.

PAIONËT. Fise ilire që banonin në luginën e sipërme të Vardarit në kufi me dardanët, duke u shtrir deri tek lumi Struma. Përmenden për herë të parë nga Homeri, si aleat të trojanëve. Në gjysmën e parë të shek.IV paionët krijuan mbretërin e tyre, e cila u detyrua t’u bëjë ballë për shumë kohë sulmenve të maqedonasve. Paionët prenë në shek.IV-II p.K. monedhën e tyre prej argjendi.

DALMATËT. Banonin në brigjet e Adriatikut. Ishin blegtorë të njohur, shquheshin për punimin e llojeve të ndryshme të veshjeve prej liri e leshi. Veshja e njohur me emrin dalmatika në shekujt e parë u përdor edhe nga aristokracia romake, prej nga kaloi edhe në veshje rituale kishtare. Qyteti më i njohur i tyre ka qenë Delmini.

PENESTËT. Banonin në luginën e Drinit të Zi e përreth saj. Përmenden për herë të parë në vitet 170 – 169 p.K. Luajtën rol të rëndësishëm në Luftën e Tretë Ilire – romake. Përfshiheshin në Mbretërin Ardiane. Kishin 14 qytete e kështjella, ndër të cilat përmenden Uskana, Oeneu, Draudaku etj. Meqenëse pranuan garnizone romake në qendrat e tyre, maqedonasit ua shkurtuan vendin.

MOLOSËT. Janë një nga tri fiset kryesore që banonin në qendër të Epirit antik dhe që luajtën rol shumë të rëndësishëm drejtues në historinë e lindjes dhe të formimit të shtetit të Epirit.

KAONËT. Ky fis epirot kishte shtrirje të gjerë, që nga lumi Thyamios (sot lumi Kallama), deri në luginën e Drinosit, në Gjirokastër. Kryeqendra e kaonëve, Foinike (Finiqi i Sarandës), në shek. III p.K. u bë kryeqendra e gjithë shtetit të Epirit. Qytet tjetër i madh i kaonëve ishte Antigonea (Saraqinishti i Gjirokastrës).

THESPROTËT. Banonin në Epir, në jug të lumit të sotëm Kallama, deri në gjirin e Ambrakisë. Përmenden në shkrimet e lashta që nga shek. V p.K., si fis që sundoheshin nga dy kryetarë të zgjedhur çdo vit nga gjiri i parisë.

Fise të tjera të njohura janë edhe labianët (për rreth liqenit të Shkodrës), pirustët (në Mirditë) dhe parthiniet në ultësirën bregdetare të Adriatikut.

[url]http://www.geocities.com/protoillyrian/[/url]

Ketu ka nje informacion te jashtezakonshem per Iliret!

[b]ILIRET[/b]


Atdheu i paraaredhesevetane,ilireve,ka qene iliria.Kjo treveshtrihejne pjesen perendimore te Gadishullit Ballkanik.Sipas disa autoreve,sidomosStrabonit,atedheu i ilireve shtrihej prej Danubit ne veri e gjer te Helada ne jug dhe prej lumenjeve Morave e Vardar e gjer te deti Adriatik ne perendim.
Pausani deshmon se edhe te gjithe ishujt e bregdetit lindor te Adriatikut kane qene te banuar me ilire.Iliret per here te pare ,pas Heroditit i permend oratori me i madh i botes antike Demosteni,i cili maqedonasit i quan barbar,ne gjysmen e dyte te shekullit IVpara eres sone.
Te disa autor antik i hasim keto krahiname kryesore te Ilirise:Dalmatia, Dardania, Liburnia, Autara, Labia, Ardia, Parta, Pajonia, Penestia, Dasaretia, Atintania etj.
Shqiptaret jan pasardhes te ilireve,ndersa gjuha shqipe rrjedh prej ilirishtes.
Kete e deshmon materiali i gjurmimeve arkeologjike dhe i studimeve filologjiko-linguistike.Teza e origjines trake te shqipes ,perball lidhjes gjenetike iliro-shqipetare,hidhet poshte me argumente bindese historike e gjuhesore.
Historiani sovjetik M.Rostovqev verteton se edhe Epiri ka qene i banuar prej ilireve.Konstatin Jireqeku ne vepren e tij "Istorija Srba",ne librin e pare,ne faqen 9(perkthyer nga J. Radoviq,Beograd 1978)shkruan :Iliret kane banuar ne pjesen perindimore te gadishullit ,nga pjesa e mesme e Danubit e gjer ne jug duke perfshire edhe Epirin .
Ne qender te siujdheses i takonin atyre edhe dardanet ,edhe pejonet.Nga ky historian kuptohet qarte se dardanet dhe pejonet pa medyshje kane qene ilire. :arrow:

:arrow: Gjeografi borgjez serb Jovan Civijiq ne vepren e tij -Balkansko Poluosturvo-,libri II ,faqe 116,thote:-Mbrendia e vendeve ballkanike,ndermjet detit Adriatik ne njeren ane,Danubit dhe Moraves ne anen tjeter ,ishte e banuar me fise ilire-.Albanologu austriak Johan Georg Hahn thote se iliret jane popull autokton te Ballkanit.Kete e vertetojn Jirzhi Neustupni dhe aerkeologu me fame boterore Alojz Benac.
Homeri askund nuk permendi emrin ilir ,por permend emrat e fiseve ilire.
Ne kengen e dyte te -Iliades- permenden peonet nga Amidoni dhe Aksi(Vardari i sotem). Kenga e XVI flet per vrasjen e komandantit ushtarak peonas Pirahmit nga ana e Patroklit .Kenga e XXI rrefen se si Akili vrau Asteropin ,te birin e Pelagonit ,si dhe shume udheheqes te shquar ushtarak ilire:Tersilokun, Midonin, Astipilin, Mnosin, Trasin, Ajnin etj.

Kenga e II e -Iliades- gjithashtu permend kefalenet, epirotet dhe ca fise te tjera ilire,te cilat nen udheheqejen e mbretit te Itakes Odiseut shkuan me 12-te anije me ngjyre te kuqe ne lufte kunder Trojes. Pasi perfundoi lufta 10-te vjeqare ,Odisea,para se te arrije ne shtepi ktheu te miku i tij Feidoni,mbreti i tesoroteve e pastaj Ne Dodone ,ku kerkoi keshilla prej profeteshave.
Herodoti i identifikoi peonet ilire me teukret e Trojes ,ndersa Diodori dardanet e Ballkanit me dardanet e Trojes.
Ariani dhe Pausani peonet dhe dardanet i quajn barbare.Apiani ,Nikolla i Damaskut dhe Klaudi Elani thone se dardanet kane qene ilire te cilet laheshin tri here ne jete :kur lindnin ,kur martoheshin dhe kur vdisnin.

Edhe Konstantin Jireqeku, edhe Jovan Cvijiqi vertetojn poashtu se dardanet dhe peonet kane qene ilire.Tukiditi feakasit e Korkyres (Korfuzi i sotem), amfiloket dhe te gjitha fiset epirote i quanin barbare. Te gjitha keto fakte sjellin te perfundimi se fiset e permendura nuk ishin grek, po ilire.
Pompej Mela thote se edhe feakasit kane qene ilire. Edhe Apiani te gjitha fiset epirote i quane barbare ,kurse Diodori deshmon se epirotet kishin zakon qe jo vetem per vete ,por edhe per miqte te jepnin jeten (zakon qe eshte ruajtur deri sot nder ne ). :arrow:

:arrow: Teopompi thote se deti Jon ka marre emrin prej sunduesit ilire ne ishullin Issa (Visi)Jonit.Pseudo-Skimni thote se iliret kane qene popull i madh, mikeprites dhe i drejte.Flori ploteson se iliret ishin te pamposhtur ,ndersa Kurt Rufi se nuk pranojn roberine. Agatarkidi dhe Ateneja deshmojne se iliret hane e pine ndenjur dhe te gjithe veshin shoke.

Terencie Varoni i lavderon iliret si tejet te vyeshem ,te cilat posa lindin vazhdojne punen sikur ta kishin gjetur foshnjen e jo ta kishin lindur.Kishin deshire te madhe te lindin dhe te kishin shume femije. Atebote askushe nuk ua ndalonte shtimin siq po na e ndalojne sot shovinistet serbo-malazez.

Ateneja rrefen se gruaja e pare e mbretit maqedon Filipit te II ka qene ilire, me emrin Audata, e dyta molose,Olimpia, motra e Aleksander Molosit, e ema e Aleksanderit te Madhe ,ndersa e treta Kleopatra, motra e Hipostratit. Filozofi me i madh i botes antike Aristoteli nga Stragira thote se taulantet ilire benin veren nga mjalta.

Iliret dhe traket kane luftuar bashke me hetitet e Azise se Vogel kunder faraonit Ramezesit te II dhe ne betejen e Kadeshit te lumi Oronto me 1286 p.e.s.,ku egjiptiasit pesuan disfate. Iliret ,traket dhe greket iu kundervune invadimit persian.Herodoti ne betejen e Salamines,me 480 p.e.s. ngrit larte trimerine e enkelejve ,taulanteve dhe tesproteve.

Iliret dhe traket kane marre pjese edhe ne luften e Peloponezit(431-404),disa ne anen e Spartes e disa ne ate te Athines. Bashkekohasi dhe pjesemarresi i kesaj lufte Tukiditi ne meomaret e tij paraqet trimerine e dalluar te kaoneve -barbare-. Si Tukiditi ashtu edhe Diodori njohtojne se sundimetari i moloseve Admeti perkunder kercenimeve nuk ua dorezoi Temistoklin e arratisur, as Spartes ,as Athines.

Iliret ,traket ,maqedonasit dhe greket moren pjese ne skspeditat ushtarake te Aleksandrit te Madh kunder persianeve. Komandanti suprem i ushterise ilire, tribale, maqedonase dhe epirote ka qene Antipatri, kurse i udheheqesi i kembesorise Antigon Monoftalmosi. Apiani lavderon kaloresin peonase nen komanden e Aretit.

Justini tregon se diadoket pas vdekjes se Aleksanderit te Madh copetuan perandorin dhe ilirit Pito ia dhane Medine e madhe .Iliretb nen komanden e mbretit epir Pirros luftuan kunder Romes . Plutarku, i cili e adhuron Pirron ,thote se epirotet mbretit te tyre i dhane eptetin -shqiponje-. Eutropi deshmon se Pirrua kishte gjithemone sjellje korrekte ndaj pengjeve dhe i lironte nga roberia.



Marre nga libri :[b]Kush Jane Shqiptaret[/b]

Prof. Fehmi Kelmendi