Letersia e Bejtexhinjve
 

[B][B]Letërsia e Bejtexhinjve[/B]

[/B] [FONT=verdana, arial, helvetica][SIZE=2]Hyrje

Në shekullin XVIII në Shqipëri lindi dhe u zhvillua një rrymë letrare me tipare tepër origjinale për vendin tonë, rryma e bejtexhinjve (nga fjala turke <<bejte>> - vjershë). Ajo u bë dukuri e rëndësishme dhe pati përhapje shumë të gjerë në qytete të ndryshme të Shqipërisë, në Kosovë, por edhe ne qendra më të vogla fetare e më pak në fshat.
Rryma letrare e bejtexhinjve ishte produkt i disa kushteve të veçanta historike, i dy palë faktorëve të kundërt.
Nga njëra anë ishte kërkesa për të shkruar shqipen si gjuhën e vendit, për ta përdorur edhe në praktikën fetare e për t'u çliruar nga ndikimet e kulturave të huaja. Kjo ishte më tepër prirje e shtresave që lidheshin me format e reja ekonomike, (tregtare e monetare). Nga ana tjetër, është shtimi i trysnisë ideologjike të pushtuesit. Nëpërmjet fesë dhe kulturës islame synohej të arrihej nënshtrimi i shqiptarëve. Pushtuesi hapi këtu edhe shkollat e veta. Shumë poetë bejtexhinj kishin mësuar në to.
Natyrisht, Krijimtaria poetike e bejtexhinjve ruan ndikimin e poezisë e të kulturës orientale, por ajo është pjesë e pandarë e kulturës së popullit tonë. Ajo është shprehje e talentit, e shpirtit krijues të tij, që, në kushte të caktuara, fitoi edhe tipare në përpothje me to.
Bejtexhinjtë e shkruan shqipen me alfabet arab dhe përdorën një gjuhë të mbytur nga fjalët persiane, turke e arabe.
Letërsia e bejtexhinjve pati dy faza në zhvillimin e saj. Faza e parë shkon gjer nga fundi i shekullit XVIII. Në veprat e kësaj faze më tepër gjeti shprehje fryma laike, kurse në veprat e fazës së dytë, që nis nga çereku i fundit i shekullit XVIII dhe kapërcen në shekullin e XIX, mbizotëroi tema me karakter fetar.
Në krijimet me tema laike mjaft poetë bejtexhinj, në frymën e poezive orientale, i kënduan dashurisë, bukurisë së natyrës e të gruas, lartësuan virtytin, punën, diturinë ose fshikulluan mburrjen e kotë për pasurinë e fisin, goditën ambicjen, hipokrizinë etj. Të tillë ishin Nezim Frakulla, Sulejman Naibi, Muhamet Kyçyku etj.
Një hap i mëtejshëm u shënua me mjaft krijime të disa bejtexhinjve të tjerë, si: Hasan Zyko Kamberi, Zenel Bastari e ndonjë tjetër. Ata pasqyruan elemente e ngjarje të jetës bashkohore dhe shtruan një problematikë të mprehtë shoqërore. Me nota realiste, ata vunë në dukje jetën e vështirë plot vuajtje të masave të varfra të popullit, pasigurinë për të ardhmen dhe pakënaqësinë e tyre në kushtet e sundimit feudal, në shthurrje e sipër. Në vjershën "Tirana jonë si mësoi„ Zenel Bastari, fshatar nga Bastari i Tiranës, jep një tablo të tillë të gjendjes së popullit.

Ymrin(jetën) na e kanë shkurtue
Po na shtrydhin porsi rrush,
bytym kalbi(krejt zemra) na u coptue,
me vner shpirti u mbush.
Bukë pa bukë po rrojnë fakirat,(të varfërit, të shkretët)
Pa opinga, zbathë e zhveshë;
vetë janë mbulue me gjithë të mirat,
si katilët rrinë tue qeshë.

Letërsia e bejtexhinjve nuk arriti të ngrihet në shkallën e letërsisë kombëtare. Megjithatë, bejtexhinjtë me krijimet e tyre dhanë një ndihmesë që duhet çmuar. Ata shkruan shqip në një kohë kur shqipen e kërcënonte rreziku nga përhapja e gjuhës së pushtuesit dhe e gjuhëve të tjera. Ata krahas temës fetare, ishin të parët që trajtuan gjerësisht temën laike.
Gjithashtu dia prej tyre duke qenë më afër jetës së popullit, futën në poezi elemntë të jetës së kohës. Këta trajtuan tematikën shoqërore me nota realiste dhe me një sens kritik të fortë.
Së fundi, me krijimet e bejtexhinjve poezia shqiptare bënte një hap përpara nga ana artistike. Në to shpesh gjejmë mjete shprehëse e figurative shumë të goditura, vlera të vërteta artistike. Poetët bejtexhinj morën edhe nga mjetet e traditës poetike të vendit; p.sh. vargun tetërrokësh; që e bënë vargun bazë dhe që e përdorën të gjithë. Veprat e bejtexhinjve mbetën në dorëshkrim. Ato u përhapën përmes kopjimit me dorë ose me anë të traditës gojore.
Numri i autorëve të letërsisë shqiptare me alfabet arab është shumë i madh. Ata krijuan në qytete mjaft të zhvilluara për kohën, si në Berat, Elbasan, Shkodër, Gjakovë, Prishtinë por edhe në vende më të vogla; si në Kolonjë, Frashër, Konispol e gjetkë.
Ndër bejtexhinjtë, më kryesorë po përmendim Nezim Frakullën, Sulejman Naibin, Dalip e Shahin Frashërin, autorë të dy historive fetare të vjershëruara, Hasan Zyko Kamberin, Zenel Bastarin, Tahir Gjakovën etj. Shumë i njohur u bë edhe Murat Kyçyku (Cami), përkthyes i ndonjë vepre fetare nga arabishtja dhe autor i disa tregimeve të gjata në vargje. Nga këto përmendim poemën "Erveheja„ , me temë nga letërsitë orientale e me natyrë moralizuese. Me këto vepra Kyçyku i çeli rrugën poezisë me subjekt.
Rryma letrare e bejtexhinjve e humbi peshën e saj në jetën kulturore qysh nga fillimi i shekullit të XIX, por në disa mjedise, si në Kosovë, kjo traditë vijoi edhe më tej nga autorë të tillë si Maliq Rakoveci, Rexhep Voka etj.[/SIZE][/FONT]

[FONT=verdana, arial, helvetica][SIZE=2]Fitorja e Osmaneve mbi Serbet ne fushe Kosove me 28 Qershor
1389, coi hegjemonine Serbe ne vdekje ne Ballkan. Si
rrjedhoje e renies se hegjemonise Serbe ne ballkan, viset
Shqiptare pas kesaj date kaluan nga influenca Serbe nen
pushtetin Osman. Keshtu qe ne 1415 Kruja, dhe ne 1417
Vlora, Kanina dhe Berati u bashkuan ne federaten Osmane. Ne
1431, e gjithe Shqiperia Jugore u perfshi ne federaten
Osmane, dhe qyteti i Gjirokastres u kthye ne kryeqytetin
dhe qender e Sanxhakut te Shqiperise Jugore. Ndersa
Shqiperia Jugore u bashkangjit totalisht ne federaten
Osmane, Shqiperia veriore edhe pse u bashkangjit ne kete
shtet ruajti autonomi te theksuar ne vetvete.


Me ardhjen e tij ne Shqiperi, pushteti Osman solli me vete
kulturen e tij te larmishme, qe me vone do te behej edhe
pjese integrale e identitetit Shqiptar. Nje fe e re,
Islami, u perhap ne Shqiperi, ndermjet jugut ortodoks dhe
veriut katolik, fe qe u kthye ne fene dominante te
Shqiptareve. Edhe pse ne dekadat e para te shtetit Osman ne
Shqiperi shume pak Shqiptare ishin Musliman, gjate
shekullit te 17, rreth 50% e popullsise se Shqiperise
veriore kaloi ne Islam. Katolicizmi Roman dhe Ortodoksia
sllavo-helene tek e fundit ishin mbajtese te influencave te
huaja ne Shqiperi, te mbushura nga gjuhe te huaja, dhe
Shqiptaret ne krahasim me komshinjte e tyre Helen, Bullgar
dhe Serb ishin ndjekes superfaqesor te ketyre feve.



Hasan Kaleshi[1] (1922 - 1976) ne menyre bindese ka
sygjeruar se nje nga te mirat kryesore qe pushteti Osman ka
sjelle ne Ballkan, ishte ai i ruajtjes se rraces Shqiptare
nga asimilimi sllav, ne te njejten menyre sic pushtimi
sllav i shekullit te 6te ne Ballkan i pati dhene fund
procesit te Latinizimit, qe kercenonte te asimilonte
para-ardhesit e Shqiptareve 1000 vjet me pare. Edhe pse
Shqiptaret nuk u njohen nga Osmanet si minoritet ethnik
(pasiqe ata i ndanin njerezit sipas fese dhe jo kombesise),
Shqiptaret munden qe te mbijetojne si rrace dhe ne te
vertete te zgjerojne veten e tyre nen pushtetin turk. Ne
kete periudhe, Shkodra dhe qytetet e tjera bregdetare
Shqiptare morren totalisht formen e qyteteve Shqiptare me
popullsi shqiptare.



Ndersa shteti Osman, me organizimin e tij te centralizuar u
fokusua ne Stamboll, ai i la Shqiperise kulturen osmane, qe
arriti zenitin e saj ne shekullin e 18te. Shqiperia jugore
dhe qendrore me qytetet e riperterira te Elbasanit dhe
Beratit, me xhamite dhe medresete, u kthyen ne qendra te
mesimit oriental dhe ne te vertet perjetuan nje rilindje
kulturore nen Islam, ne te njejten menyre sic perjtoi
Shkodra dhe Gjakova ne veri. Poete udhetare, artiste dhe
shkollare filluan qe te gezojne mbeshtetjen e pashallareve
dhe guvernatoreve vendas, ashtu si ne Azine qendrore.



Ne te njejten menyre sic shkrimtaret Shqiptare te shekullit
te 16 dhe 17te perdoren latinishten per shkrimet e tyre,
shkruesit e pare te Shqiperise Muslimane perdoren menyren
Osmane te literatures; shkrimin Turqisht dhe Persisht, per
veprat e tyre qe paten nje sukses te theksuar.




- Shkrimtaret Osman me Origjine Shqiptare


Nje nga shkrimtaret me te hershem Shqiptare qe shkroi mes
Osmaneve ka qene Mesihi nga Prishtina[2] (1470 - 1512), qe
u njoh ne turqisht si Pristineli Mesihi. Mendohet qe Mesihi
te kete qene Shqiptare nga Prishtina, por qe ka jetuar ne
Stamboll qe nga mosha e vogel. Mesihi nuk ishte vetem nje
poet i rralle, por ne te njejten kohe ishte edhe nje
kaligraf i talentuar, qe mbajti postin e sekretarit tek
Hadim Ali Pasha gjate pushtetit te sulltan Bajazidit II
(1482 - 1512). Njeri i dhene pas kenaqesive sehr oglani
(djal qyteti), sic biografi Ashik Celebi e therriri ate,
Mesihi me shume gjendej ne taverna, neper parqe me shoket e
tij sesa ne pune. Edhe pse stili hedonist ne jete mund qe
te kete penguar karrieren e tij, Mesihi krijoi nga poezite
me te mira Osmane te kohes. Nga veprat e tija me te
permenduara eshte Murabba-i bahar[3] (poezite e pranveres)
te cilat pas publikimi me perkthim latin ne 1774 nga
orientalisti Sir William Xhon (1746 - 1794), do te
ktheheshin ne poemat me te njohura Osmane ne Evrope, per
nje kohe te gjate. Poema fillon sic vijon:


Dinle bulbul kissasin kim geldi eyyam-i bahar

Kurdi her bir bagda hengame hengam-i bahar

Oldi sim efsan ana ezhar-i badam-i bahar

Ays u nus et kim gecer kalmaz bu eyyam-i bahar



Degjoni oshetimat e nates, ditet e pranveres kane
ardhur

te gjithe kopshtet kane ardhur ne jete nga pranvera

Bumi i saj ka hapur dritat e argjendta

Pini dhe kenaquni sepse pranvera do te shkoje shpejt



Me teper origjinale sesa 'Poezite e pranveres' eshte poezia
e Mesihit Sehr-engiz (terrori i qytetit), qe u kthye ne
prototipin e nje vale te re poetike ne poezine Osmane. Ne
186 verse ai pershkruan bukurite e 46 te rinjve nga
Edirneja (Adrianopoja). Kjo poezi eshte nje poezi unike e
poezise Osmane te shek te 16te, e cila me talljet dhe
ironine humoristike eshte paksa e ndryshme nga poezite
mistike dhe tradicionale. Mesihi e pranon qe poezia e tij
eshte gjynah ne vetvete, por ai eshte konfident se Zoti do
ta fale ate duke thene: " Zemra ime udhetare eshte thyer ne
aq pjese, qe cdo pjese e thyer eshte e lidhur me nje nga
ato bukuri".[/SIZE][/FONT]

Pershendetje Linka!

Ndoshta nuk eshte ky shkrimi i yt personalisht, mund te jet edhe nje huazim, por me duket pak sa kunderthenes! Ja pse:

[quote=Linka_pz] [FONT=verdana, arial, helvetica][SIZE=2]
Hasan Kaleshi ... [B][COLOR=red]ne menyre bindese[/COLOR][/B] ka sygjeruar se nje nga te mirat kryesore qe pushteti Osman ka sjelle ne Ballkan, ishte ai i [B]ruajtjes se rraces Shqiptare nga[/B] [B]asimilimi[/B] sllav .. [B]i pati dhene fund procesit te Latinizimit[/B], qe kercenonte te asimilonte para-ardhesit e Shqiptareve 1000 vjet me pare. [/quote]

Simbas kesaj teorie "BINDESE" edhe kroatet duhet te ishin te asimiluar nga Latinizimi, i cili paska "kercenuar" shqiptaret. Por e verteta eshte se kroatet nga Latinizimi asgje tjeter nuk pesuan, pos ate cka ishin. Kroacia eshte vetem nje shembull, ka plot tjere. Prandaj kjo teori e sjellur nga ti eshte nje teori e lire hasano-osmanike qe asgje tjeter nuk ka per qellim, vec justifikimin e asimilimit te shqiptareve ne "osmanê".

Sepse:

Si sinonim per termin "asimilim" mund te perdoret/n fjala/et "shkrirje", "barazim", "tejkalim" (shiko enciklopedite internacionale). Qe pushteti osman nuk beri asgje tjeter me shqiptaret, pos shkrirjen dhe barazimin sistematik te kultures te tyre (katoliko-ilire) dhe tejkalimin e saj ne ate tatare-persiane do te tregoj me ndihmen e disa shembujve nga ky shkrimi i sjellur nga ti:

[quote] ... Shqiptaret nuk u njohen nga Osmanet si minoritet ethnik
(pasiqe ata i ndanin njerezit sipas fese dhe jo kombesise), ... [/quote]

Eshte tipike per nje perandori (si ajo osmane) e cila e ndan njerezit me perkatesi religjioze e jo me kombesi, qe kjo perandori te ofroj te gjitha kushtet e volitshme edhe te mjaftueshme per shkrirjen e nje kombesie, sapo qe kjo te kete kaluar ne "religjionin e perandorise". Si dashes (i sotem) i kultures shqiptare dhe mbrojtes i saj nga asimilimi duhet te thuhet se Perandoria Osmane ndoshta mbrojti shqiptaret nga asimilimi hipotetik (!!) ne sllave, por [U]assesi nga asimilimi ne pergjithesi[/U]!!

Per me teper per shkrirjen, tejkalimin e barazimin e shqiptareve ne popull me kulture aziatike islame, flasin edhe keta pasues te shkrimit tend, i cili kinse pledon contra asimilimit te kultures shqiptare:

[quote] Ndersa shteti Osman ... i la Shqiperise kulturen osmane ... [/quote]

Hmmmm...

[quote] Shqiperia jugore u kthye(n) ne qendra te mesimit oriental dhe ne te vertet perjetuan nje rilindje kulturore nen Islam ... [/quote]

Hmmmm...

[quote] ... ashtu si ne Azine qendrore. [/quote]

Hmmmm... (ma merr mendja qe po e din pse po gjemoj)


[/SIZE][/FONT]

Atdheu

O atdhe Me je i dashur sa me ska
Me je nen me je moter me je vella

Nga qka rrotull me i shtrenjti ti me je
Je me i miri nga gjdo gje qe ka ky dhe

Ty per dite te pare ime nen
Dheu yt ne fund ate e pate ngrene

Nemeruar ti pat lulet syri i saj
te ti lindi te ti vdiq ajo pastaj

Ti k epar gjysh stergjysherit e mi
Edhe eshtrat tretur ua ke po ti

Nga ti shpirtt-o ata kurr sqen ndare
Pran teje paten qeshur paten qar

Nena ime vdiq ndaj ty te kam sot nene
Nene qe ske vdekje kur faqehen

Dhe pse ha o dhe ti bijt e tu te mjre
Numri prape ne vend mbetet kurdoher

Begatoje o imzot ti kete vend
Epu njerezve te tij mbroth e shend

Hi u befshin gjithmon aremiqet e tij
Gaz per jet paqin zoterit e tij

I begat i lulezuar qoft ai
Nje te ardhme past plot me lumturi

[CENTER][FONT=Verdana][SIZE=5][COLOR=#800000][B][SIZE=2]Letërsia e bejtexhinjve, tradita me ngjyrime orientale[/SIZE] [/B][/COLOR][/SIZE][/FONT]
[/CENTER]
[FONT=Verdana][SIZE=2]
[B]Ajo nuk arriti kurrë të ngjitej në shkallën e një letërsie të mirëfilltë kombëtare, por i dha, gjithsesi, një impakt pozitiv jetës sociale e artistike në Shqipërinë e shekujve 17-18. Ajo mbartte, sigurisht, ngjyrime e ndikime osmane e orientale, perse e arabe, por fryma laike që ajo shpesh përcolli dhe aksesi që patën në të masat e gjera të popullit të thjeshtë, bënë që ajo të linte gjurmë në kulturën tonë kombëtare e të shërbente për t‘u shtruar rrugën më pas shumë rilindasve në krijimtarinë e tyre.[/B]

Ndikimet nga tradita orientale e më konkretisht, ajo osmane, filluan të ndiheshin gjerësisht në shekullin XVIII në Shqipëri jo vetëm në mënyrën e sjelljes, administrimit, religjionit e marrëdhënieve ndër njerëz, por erdhi koha që ato të shtriheshin edhe më tej, duke kapur kështu edhe letërsinë (megjithëse deri në atë kohë shumë pak mund të flitej për një të tillë të mirëfilltë ndër shqiptarë). Kështu, në fillim të shekullit të lartpërmendur, në Shqipëri lindi dhe u zhvillua një rrymë letrare me tipare tepër origjinale për vendin tonë, rryma e bejtexhinjve (e cila e mori këtë emërtim nga fjala turke ‘bejte‘, që do të thotë vjershë). Ajo u bë dukuri e rëndësishme dhe pati përhapje shumë të gjerë në qytete të ndryshme të Shqipërisë, në Kosovë, por edhe në qendra më të vogla fetare e më pak në fshat. Rryma letrare e bejtexhinjve ishte produkt i disa kushteve të veçanta historike, i dy faktorëve të kundërt. Nga njëra anë ishte kërkesa për të shkruar shqipen si gjuhën e vendit, për ta përdorur edhe në praktikën fetare e për t‘u çliruar nga ndikimet e kulturave të huaja. Kjo ishte më tepër prirje e shtresave që lidheshin me format e reja ekonomike, (tregtare e monetare). Nga ana tjetër, është shtimi i trysnisë ideologjike të pushtuesit. Nëpërmjet fesë dhe kulturës islame synohej të arrihej (pavarësisht se sot mund të ketë përqasje të ndryshme për këtë) nënshtrimi i shqiptarëve. Natyrisht, krijimtaria poetike e bejtexhinjve ruan ndikimin e poezisë e të kulturës orientale, por ajo është gjithsesi, pjesë e pandarë e kulturës së popullit tonë. Ajo është shprehje e shpirtit krijues dhe e talentit artistik të tij, që, në kushte të caktuara, fitoi kështu edhe tipare e dimensione të cilat përputheshin me to. Një element, i cili i ka dhënë më shumë një tendencë komprometuese kësaj rryme letrare apo këtij fenomeni, me siguri është fakti se bejtexhinjtë e shkruan shqipen me alfabet arab dhe përdorën një gjuhë "të mbytur" nga ndikimet e vërshimet e fjalëve persiane, turke e arabe, pra orientalizmat.

[B]Dy fazat e epokës së bejtexhinjve[/B]

Letërsia e bejtexhinjve pati dy faza në zhvillimin e saj. Faza e parë shtrihet deri nga fundi i shekullit XVIII. Në veprat e kësaj faze më tepër gjeti shprehje fryma laike, kurse në veprat e fazës së dytë, që nis nga çereku i fundit i shekullit XVIII dhe tejkalon kufirin e shekullit XIX, mbizotëroi tema me karakter fetar. Në krijimet me tema laike, shumë poetë bejtexhinj, në frymën e poezive orientale, i kënduan dashurisë, bukurisë së natyrës e të gruas; lartësuan virtytin, punën, diturinë ose fshikulluan mburrjen e kotë për pasurinë e fisin, goditën ambicien, hipokrizinë etj. Të tillë ishin Nezim Frakulla, Sulejman Naibi, Muhamet Kyçyku etj. Parë nga ky aspekt, ky ishte një zhvillim i mirëfilltë, i cili u rrek të reformonte jetën e mentalitetin mbytës që ekzistonte në vilajetet shqiptare, pra gjithsesi në njërën ndër provincat osmane. Një hap i mëtejshëm u shënua me mjaft krijime të disa bejtexhinjve të tjerë, si: Hasan Zyko Kamberi, Zenel Bastari e ndonjë tjetër. Ata pasqyruan elemente e ngjarje të jetës bashkëkohore dhe shtruan një problematikë të mprehtë shoqërore.

[B]"Erveheja" e Camit[/B]

Numri i autorëve të letërsisë shqiptare me alfabet arab është shumë i madh. Ata krijuan në qytete mjaft të zhvilluara për kohën, si në Berat, Elbasan, Shkodër, Gjakovë, Prishtinë, por edhe në vende më të vogla, si në Kolonjë, Frashër, Konispol e gjetkë.

Shumë i njohur u bë edhe Murat Kyçyku (Cami), përkthyes i ndonjë vepre fetare nga arabishtja dhe autor i disa tregimeve të gjata në vargje. Nga këto përmendim poemën "Erveheja", me temë nga letërsitë orientale e me natyrë moralizuese. Me këto vepra Kyçyku i çeli rrugën poezisë me subjekt.

[B]Edhe më tej, në Kosovë[/B]

Rryma letrare e bejtexhinjve e humbi peshën e saj në jetën kulturore qysh nga fillimi i shekullit XIX, por në disa mjedise, si në Kosovë, kjo traditë vijoi edhe më tej nga autorë të tillë si Maliq Rakoveci, Rexhep Voka etj.

[B]Hasan Zyko Kamberi[/B]

Nga përfaqësuesit më të shquar të letërsisë shqipe me alfabet arab është Hasan Zyko Kamberi. Tematika që trajtoi ai në vjershat laike paraqet interes të veçantë, sepse i bëri jehonë gjendjes shpirtërore dhe pakënaqësisë së masave fshatare, mbi të cilat rëndonte pesha e vuajtjeve dhe shfrytëzimi i egër feudal. Për jetën e H.Z.Kamberit dihet pak. Ishte nga fshati Starje i Kolonjës. Siç del nga ndonjë vjershë e tij, ka kaluar një jetë të varfër e të vështirë. Më 1789 mori pjesë si mercenar në luftën turko-austriake mbi Danub. Në këtë fushatë jo vetëm që s‘e rregulloi dot gjendjen ekonomike, por edhe vuajti shumë, siç do e tregojë në vjershën "Seferi humajun" (Lufta mbretërore). Vdiq në fillim të shekullit XIX. Nga krijimtaria e Hasan Zyko Kamberit njihen 50-60 vjersha lirike. Shkroi edhe poezi fetare. Por rëndësi të veçantë kanë poezitë e tij me temë laike. Më poshtë, dy vargje nga "Paraja":

Kadiu, t‘i rrëfesh paranë,
ters e vërtit sherihanë(6),
për para ç‘e shet t‘anë,
ia di kimenë parasë.

[B]Dorëshkrime të pabotuara[/B]

Letërsia e bejtexhinjve konsiston në dorëshkrime në alfabet arab që kryesisht kanë mbetur të pabotuara. Vetë bejtexhinjtë nuk shkruanin me synimin që të botonin libra, por që t‘i fiksonin në letër krijimet e tyre të destinuara për deklamim. Të shkruarit ishte praktikë mnemonike. Kontakti i kësaj letërsie me publikun kryhej në mjedise si teqe ose çajhane, ku mblidhej mileti të dëgjonte poetët të recitonin krijimet e tyre. Ky milet ishte zakonisht analfabet.


[/SIZE][/FONT] [FONT=Verdana][SIZE=2][B]Shkodra, "Meka" e bejtexhinjve[/B]

Të gjithë e dinë se Shkodra është ndoshta qyteti i vetëm ku bejtet (bejta) kanë një traditë të hershme e të gjerë. Ajo është e lidhur ekskluzivisht edhe me ndjenjën e lartë të humorit në këtë qytet. Shumëkush ka dëgjuar edhe për ikonat e bejtes në qytetin e traditave shumëplanëshe shqiptare me përfaqësues të tillë si Nexho Shabani e Shtjefën Palushi. Ky i fundit tashmë ka vite që s‘jeton më, por sigurisht, jeton vepra e sidomos batutat pikante që ai la pas, ndërkohë që ato ndikuan në zbutjen e halleve të njerëzve në periudhën e monizmit, falë intuitës, sensit të hollë të humorit, ironisë e mjeshtërisë së përdorur prej tij për të demonizuar pushtetin e asaj kohe plot fenomene të kohës. Nëse sot do ndodhesh përballë Nexho Shabanit, zakonisht në njërin ndër ambientet e lagjes ku ai vetë lindi e u rrit ("Xhabije"), sigurisht nuk do mund t‘i rezistosh dot aftësisë e zellit të tij për "të qëndisur" dy-tri vargje "sipas festes". "Përveç aftësisë për të improvizuar, atij, sigurisht, në ndihmë i vjen edhe vetë dialekti i ëmbël shkodran, që tek e fundit ta lehtëson punën", më thotë nga ana tjetër një shok i imi shkodran, ndërsa pi kafe me mua në njërin nga lokalet e Tiranës e nis të më tregojë rreth historisë së bejtes në qytetin e tij. Ndërsa buzëqesh kur ia kujton këtë "pikë të fortë" të vendlindjes, nis edhe ai vetë madje të thotë disa vargje tipike e të rendisë aktorë e figura të qytetit, që për efekt estetik, nuk po ia përmend emrin, pasi në qytete të tjera dhe në fjalorin e përditshëm, përcaktimi "bejtexhi" merr pastaj një konotacion pezhorativ. Por nuk ndodh tamam kështu në Shkodër, pasi atje pothuajse të gjithë aktorët e humorit të paktën e kanë provuar veten shpesh edhe në improvizimin e vargjeve të bejteve shkodrane. Por ka një ndryshim në fakt, për sa i përket bejtes në kuptimin klasik që kjo fjalë ka pasur në kohën kur u lëvrua si rrymë letrare e kufizuar në zona të ndryshme të Shqipërisë e Kosovës, dhe "bejtes shkodrane", e cila është ekskluzivisht e lidhur me humorin dhe me shpirtin e këtij qyteti që gjithmonë ka trashëguar apo sjellë diçka të veçantë në krahasim me pjesën tjetër të Shqipërisë.

Në një aspekt, të duket më se e thjeshtë qëndisja e vargjeve e sidomos rimimi i tyre, të cilin me pak përpjekje shpesh mund ta arrijë shumëkush. Kështu për shembull, preferohet tri apo katërvargëshi që rimon shpesh me -ue, -arrë, -ane, por pastaj nëse vazhdon më gjatë do të bllokohesh me siguri.

Ato preferohen shpesh në ambiente shoqërore dhe "thumbat" e tyre shpesh janë një ilaç i mirë për individë me vese, të cilëve, shkodranët që u duan të mirën, më shumë preferojnë t‘ua thonë me bejte se ku i kanë të metat. Elementë të bejteve, sigurisht, më pas mund t‘i hasësh edhe në qytete të tjera, sidomos të Shqipërisë së Mesme, porse askund tjetër nuk e gjen akoma të gjallë e aktive si në Shkodër, ku protagonistët e saj respektohen e njihen nga i madh e i vogël, jo vetëm në qytet, por në mbarë vendin. [/SIZE][/FONT]

[quote=arton bala]

Hmmmm...



Hmmmm...



Hmmmm... (ma merr mendja qe po e din pse po gjemoj)


[/size][/font][/quote]

Balushi po gjemon ? :tongue:

Mërtype ma mir tjera here :biggrin: