[rilinda]

Letërsia e bejtexhinjve, tradita me ngjyrime orientale

Ajo nuk arriti kurrë të ngjitej në shkallën e një letërsie të mirëfilltë kombëtare, por i dha, gjithsesi, një impakt pozitiv jetës sociale e artistike në Shqipërinë e shekujve 17-18. Ajo mbartte, sigurisht, ngjyrime e ndikime osmane e orientale, perse e arabe, por fryma laike që ajo shpesh përcolli dhe aksesi që patën në të masat e gjera të popullit të thjeshtë, bënë që ajo të linte gjurmë në kulturën tonë kombëtare e të shërbente për t‘u shtruar rrugën më pas shumë rilindasve në krijimtarinë e tyre.

Ndikimet nga tradita orientale e më konkretisht, ajo osmane, filluan të ndiheshin gjerësisht në shekullin XVIII në Shqipëri jo vetëm në mënyrën e sjelljes, administrimit, religjionit e marrëdhënieve ndër njerëz, por erdhi koha që ato të shtriheshin edhe më tej, duke kapur kështu edhe letërsinë (megjithëse deri në atë kohë shumë pak mund të flitej për një të tillë të mirëfilltë ndër shqiptarë). Kështu, në fillim të shekullit të lartpërmendur, në Shqipëri lindi dhe u zhvillua një rrymë letrare me tipare tepër origjinale për vendin tonë, rryma e bejtexhinjve (e cila e mori këtë emërtim nga fjala turke ‘bejte‘, që do të thotë vjershë). Ajo u bë dukuri e rëndësishme dhe pati përhapje shumë të gjerë në qytete të ndryshme të Shqipërisë, në Kosovë, por edhe në qendra më të vogla fetare e më pak në fshat. Rryma letrare e bejtexhinjve ishte produkt i disa kushteve të veçanta historike, i dy faktorëve të kundërt. Nga njëra anë ishte kërkesa për të shkruar shqipen si gjuhën e vendit, për ta përdorur edhe në praktikën fetare e për t‘u çliruar nga ndikimet e kulturave të huaja. Kjo ishte më tepër prirje e shtresave që lidheshin me format e reja ekonomike, (tregtare e monetare). Nga ana tjetër, është shtimi i trysnisë ideologjike të pushtuesit. Nëpërmjet fesë dhe kulturës islame synohej të arrihej (pavarësisht se sot mund të ketë përqasje të ndryshme për këtë) nënshtrimi i shqiptarëve. Natyrisht, krijimtaria poetike e bejtexhinjve ruan ndikimin e poezisë e të kulturës orientale, por ajo është gjithsesi, pjesë e pandarë e kulturës së popullit tonë. Ajo është shprehje e shpirtit krijues dhe e talentit artistik të tij, që, në kushte të caktuara, fitoi kështu edhe tipare e dimensione të cilat përputheshin me to. Një element, i cili i ka dhënë më shumë një tendencë komprometuese kësaj rryme letrare apo këtij fenomeni, me siguri është fakti se bejtexhinjtë e shkruan shqipen me alfabet arab dhe përdorën një gjuhë "të mbytur" nga ndikimet e vërshimet e fjalëve persiane, turke e arabe, pra orientalizmat.

Dy fazat e epokës së bejtexhinjve

Letërsia e bejtexhinjve pati dy faza në zhvillimin e saj. Faza e parë shtrihet deri nga fundi i shekullit XVIII. Në veprat e kësaj faze më tepër gjeti shprehje fryma laike, kurse në veprat e fazës së dytë, që nis nga çereku i fundit i shekullit XVIII dhe tejkalon kufirin e shekullit XIX, mbizotëroi tema me karakter fetar. Në krijimet me tema laike, shumë poetë bejtexhinj, në frymën e poezive orientale, i kënduan dashurisë, bukurisë së natyrës e të gruas; lartësuan virtytin, punën, diturinë ose fshikulluan mburrjen e kotë për pasurinë e fisin, goditën ambicien, hipokrizinë etj. Të tillë ishin Nezim Frakulla, Sulejman Naibi, Muhamet Kyçyku etj. Parë nga ky aspekt, ky ishte një zhvillim i mirëfilltë, i cili u rrek të reformonte jetën e mentalitetin mbytës që ekzistonte në vilajetet shqiptare, pra gjithsesi në njërën ndër provincat osmane. Një hap i mëtejshëm u shënua me mjaft krijime të disa bejtexhinjve të tjerë, si: Hasan Zyko Kamberi, Zenel Bastari e ndonjë tjetër. Ata pasqyruan elemente e ngjarje të jetës bashkëkohore dhe shtruan një problematikë të mprehtë shoqërore.

"Erveheja" e Camit

Numri i autorëve të letërsisë shqiptare me alfabet arab është shumë i madh. Ata krijuan në qytete mjaft të zhvilluara për kohën, si në Berat, Elbasan, Shkodër, Gjakovë, Prishtinë, por edhe në vende më të vogla, si në Kolonjë, Frashër, Konispol e gjetkë.

Shumë i njohur u bë edhe Murat Kyçyku (Cami), përkthyes i ndonjë vepre fetare nga arabishtja dhe autor i disa tregimeve të gjata në vargje. Nga këto përmendim poemën "Erveheja", me temë nga letërsitë orientale e me natyrë moralizuese. Me këto vepra Kyçyku i çeli rrugën poezisë me subjekt.

Edhe më tej, në Kosovë

Rryma letrare e bejtexhinjve e humbi peshën e saj në jetën kulturore qysh nga fillimi i shekullit XIX, por në disa mjedise, si në Kosovë, kjo traditë vijoi edhe më tej nga autorë të tillë si Maliq Rakoveci, Rexhep Voka etj.

Hasan Zyko Kamberi

Nga përfaqësuesit më të shquar të letërsisë shqipe me alfabet arab është Hasan Zyko Kamberi. Tematika që trajtoi ai në vjershat laike paraqet interes të veçantë, sepse i bëri jehonë gjendjes shpirtërore dhe pakënaqësisë së masave fshatare, mbi të cilat rëndonte pesha e vuajtjeve dhe shfrytëzimi i egër feudal. Për jetën e H.Z.Kamberit dihet pak. Ishte nga fshati Starje i Kolonjës. Siç del nga ndonjë vjershë e tij, ka kaluar një jetë të varfër e të vështirë. Më 1789 mori pjesë si mercenar në luftën turko-austriake mbi Danub. Në këtë fushatë jo vetëm që s‘e rregulloi dot gjendjen ekonomike, por edhe vuajti shumë, siç do e tregojë në vjershën "Seferi humajun" (Lufta mbretërore). Vdiq në fillim të shekullit XIX. Nga krijimtaria e Hasan Zyko Kamberit njihen 50-60 vjersha lirike. Shkroi edhe poezi fetare. Por rëndësi të veçantë kanë poezitë e tij me temë laike. Më poshtë, dy vargje nga "Paraja":

Kadiu, t‘i rrëfesh paranë,
ters e vërtit sherihanë(6),
për para ç‘e shet t‘anë,
ia di kimenë parasë.

Dorëshkrime të pabotuara

Letërsia e bejtexhinjve konsiston në dorëshkrime në alfabet arab që kryesisht kanë mbetur të pabotuara. Vetë bejtexhinjtë nuk shkruanin me synimin që të botonin libra, por që t‘i fiksonin në letër krijimet e tyre të destinuara për deklamim. Të shkruarit ishte praktikë mnemonike. Kontakti i kësaj letërsie me publikun kryhej në mjedise si teqe ose çajhane, ku mblidhej mileti të dëgjonte poetët të recitonin krijimet e tyre. Ky milet ishte zakonisht analfabet.


Shkodra, "Meka" e bejtexhinjve

Të gjithë e dinë se Shkodra është ndoshta qyteti i vetëm ku bejtet (bejta) kanë një traditë të hershme e të gjerë. Ajo është e lidhur ekskluzivisht edhe me ndjenjën e lartë të humorit në këtë qytet. Shumëkush ka dëgjuar edhe për ikonat e bejtes në qytetin e traditave shumëplanëshe shqiptare me përfaqësues të tillë si Nexho Shabani e Shtjefën Palushi. Ky i fundit tashmë ka vite që s‘jeton më, por sigurisht, jeton vepra e sidomos batutat pikante që ai la pas, ndërkohë që ato ndikuan në zbutjen e halleve të njerëzve në periudhën e monizmit, falë intuitës, sensit të hollë të humorit, ironisë e mjeshtërisë së përdorur prej tij për të demonizuar pushtetin e asaj kohe plot fenomene të kohës. Nëse sot do ndodhesh përballë Nexho Shabanit, zakonisht në njërin ndër ambientet e lagjes ku ai vetë lindi e u rrit ("Xhabije"), sigurisht nuk do mund t‘i rezistosh dot aftësisë e zellit të tij për "të qëndisur" dy-tri vargje "sipas festes". "Përveç aftësisë për të improvizuar, atij, sigurisht, në ndihmë i vjen edhe vetë dialekti i ëmbël shkodran, që tek e fundit ta lehtëson punën", më thotë nga ana tjetër një shok i imi shkodran, ndërsa pi kafe me mua në njërin nga lokalet e Tiranës e nis të më tregojë rreth historisë së bejtes në qytetin e tij. Ndërsa buzëqesh kur ia kujton këtë "pikë të fortë" të vendlindjes, nis edhe ai vetë madje të thotë disa vargje tipike e të rendisë aktorë e figura të qytetit, që për efekt estetik, nuk po ia përmend emrin, pasi në qytete të tjera dhe në fjalorin e përditshëm, përcaktimi "bejtexhi" merr pastaj një konotacion pezhorativ. Por nuk ndodh tamam kështu në Shkodër, pasi atje pothuajse të gjithë aktorët e humorit të paktën e kanë provuar veten shpesh edhe në improvizimin e vargjeve të bejteve shkodrane. Por ka një ndryshim në fakt, për sa i përket bejtes në kuptimin klasik që kjo fjalë ka pasur në kohën kur u lëvrua si rrymë letrare e kufizuar në zona të ndryshme të Shqipërisë e Kosovës, dhe "bejtes shkodrane", e cila është ekskluzivisht e lidhur me humorin dhe me shpirtin e këtij qyteti që gjithmonë ka trashëguar apo sjellë diçka të veçantë në krahasim me pjesën tjetër të Shqipërisë.

Në një aspekt, të duket më se e thjeshtë qëndisja e vargjeve e sidomos rimimi i tyre, të cilin me pak përpjekje shpesh mund ta arrijë shumëkush. Kështu për shembull, preferohet tri apo katërvargëshi që rimon shpesh me -ue, -arrë, -ane, por pastaj nëse vazhdon më gjatë do të bllokohesh me siguri.

Ato preferohen shpesh në ambiente shoqërore dhe "thumbat" e tyre shpesh janë një ilaç i mirë për individë me vese, të cilëve, shkodranët që u duan të mirën, më shumë preferojnë t‘ua thonë me bejte se ku i kanë të metat. Elementë të bejteve, sigurisht, më pas mund t‘i hasësh edhe në qytete të tjera, sidomos të Shqipërisë së Mesme, porse askund tjetër nuk e gjen akoma të gjallë e aktive si në Shkodër, ku protagonistët e saj respektohen e njihen nga i madh e i vogël, jo vetëm në qytet, por në mbarë vendin.