[sunshine]

Korrupsioni e shtjerr ekonominë dhe e zgropon drejtësinë

Shkruan: Maciej Zaremba

Në vitin e tetë të misionit ë OKB-së, pas mëse 22 md eurove të shpenzuara në një rajon sa provinca suedeze e Skanisë, e me popullsi veç 2 mil, lulëzon ekonomia e zezë, ndërsa e bardha është para kolapsit. Ekziston një shpjegim standard i kësaj mizerie: për sa kohë që nuk është nxjerrë pavarësia prej Serbisë, askush s’guxon të investojë në këtë vend. E besueshme. Por çfarë investimesh u dashkan për të mbjellë tranguj!?

I shetis të gjitha tregjet për të gjetur produkte lokale. Sapuni – prej Bullgarisë. Këmishat – prej Tajvanit. Ndoshta mielli? Çek. Uji i pijes nga Hungaria. Brutoprodhimi kombëtar i Kosovës është më i ulët se i Ruandës, prandaj të duket surrealiste të blesh domate turke e sallta italiane – në një vend bujqësor arat e të cilit shtrihen bjerrë.

Pse janë kështu? Sepse, më thotë zotëri Bajrami në Odën Ekonomike, njerëzit fitojnë më shumë duke u shitur përtypës ndërkombëtarëve sesa duke punuar tokën. Por edhe sepse gjykatat e OKB-së as pas tetë vjetësh s’kanë arritur të saktësojnë se kujt i përkasin arat. Së fundi, dhe kjo e zemëron më së shumti, se OKB-ja e ka lejuar Evropën t’i plandos çmimet e artikujve të vet ushqimorë në Kosovë. E pra, kjo është goxha e çuditshme: një litër qumësht që vije prej Sllovakisë, sa vjen e bëhet më e lirë gjatë rrugës. Një kanaçe e importuar Coca-Cola këtu mund të blihet për sall 2 euro.
Më kujtohet shoferi që thërriste për Afrikën dhe kuptoj që e kishte me vend. Ekonomia kosovare është tamam koloniale. Veçse afrikanët së paku i kishin lëndët e para, për t’i këmbyer ato me rrobaqepëse. Kosova s’i ka as ato, meqë xeheroret (plumb, zink, argjend) janë bjerrë. Është një simbolikë goxha e qëlluar kjo që Kosova bukvalisht jeton nga mbeturinat. Produkti parësor i eksportit janë hekurishtet. Por ky e mbulon sall një përqind të importit.
Si është e mundur athua që ky vend i OKB-së me qymyr sa ta ndriçojë krejt Ballkanin, e ku janë investuar 3 md euro në dy elektrana, nuk prodhon rrymë sa t’i mjaftojë as për veten, por ndotje 70 përqind më të larta se norma e EU-së? Kosovës nuk i duhet shumë, 600 megavat, as sa prodhon një reaktor suedez në Forsmark tamam jo. Por shumica kanë rrymë veç pak orë në ditë, e disa fare.
Nuk do ta lodh më lexuesin me statistikë. Veç do t’i jap ca pamje të shkurta që sinjalojnë nivelin e problemeve dhe dëshpërimin e njerëzve: Një lopë franceze nga BE subvencionohet në Kosovë me 2.5 euro në ditë, e çdo i dyti kosovar jeton me të tretën e asaj shume. Dhe e din që viti tjetër nuk do të jetë aspak më i mirë. Nëse e plaçkitin, hajni nuk gjindet, ndonëse ky është vendi më i dendur me policë në Evropë. Nëse kërkon tokën e vet, gjykata ngrit supet: në gjykata ka 30 000 lëndë të pazgjidhura. Nëse sëmuret, spitali i kërkon t’i merr me vete barnat e fashat. Nëse është serb a rom mund t’i digjet edhe shtëpia – ndërsa ushtari i Natos bën sehir.
Po, këto kanë ndodhur, madje shumë herë. Një zhgënjim i pafalshëm, por mjerisht aspak i pakuptueshëm.
Kam shpenzuar muaj të tërë për të kuptuar se ç’ka ndodhur me këtë mision, vetëm për të zbuluar se ekziston një mënyrë më e lehtë: Merre një kuvendar komunal suedez, tregoja Unmikistanin, hierarkitë, listat e pagave, shefat, gjithçka – dhe pyete nëse mund të udhëhiqet kështu një qytezë suedeze. “E paimagjinueshme”, më është përgjegjur ajo, “nëse s’do që qytezën ta marrin në dorë bandat e motoçiklistëve.”
Në fakt nuk ka ndonjë shpjegim të thjeshtë për këtë debakël, por ekziston një monstër, njëfarë metode fantazmë në tërë këtë çmendi. Në këta artikuj, kam vendosur t’ia kërkoj emrin kësaj metode.
Misionet e OKB-së janë të vështira për t’u vlerësuar, meqë janë ikëse. Bashkësia ndërkombëtare ka trup të madh por kujtesën e zogut. Përgjegjësit ndërrohen gjithnjë, raportet harrohen, shikimi drejtohet gjithnjë qëllimisht para, qysh viti i kaluar quhet histori antike. Kosova është përjashtim nga ky rregull. Për herë të parë, ne dimë për gabimet tona, madje më shumë se duam të dimë. Për fat të mirë, dy fenomene suedeze janë shkaktare të këtij dallimi.
I pari quhet Inga-Brit Ahlenius. Kur ajo u bë tepër e pavarur për shijen e qeverisë Persson, në nëntor 2003, iu dha detyrë të ndërtonte zyrës e auditorit në Kosovë. Fenomeni tjetër quhet Ombudsmani i Drejtësisë, një detyrë kjo që parlamenti suedez e themeloi më 1809. Kofi Ananit iu duk që Kosovës do t’i bënte mirë një institucion që do ta mbikëqyrte OKB-në. Por askush s’mund ta dinte se personi që do t’ia jepnin detyrën do ta merrte atë me aq seriozitet. E para gjë që bëri Inga-Brit Ahlenius në Kosovë ishte ngritja e tabelave: “Kurrë mos harroni se çdo cent i shpërdorur është vjedhje prej të varfërve. Gustav Möller (1884-1970), ministër social suedez.” E pasta, zonja Ahlenius tok me OLAF-in, që është organ antikorrupsion i BE-së, u vu ta hetonte aeroportin ndërkombëtar të Prishtinës. Ata besonin se hetimet do të mirnin gjashtë muaj. Ato morën përmbi dy vjet.
Kur u përmblodh raporti më 2006 nga zonja Ahlenius, që atëbotë ishte bërë shefe e auditimit për tërë OKB-në, në OKB shpërtheu stuhia. Sipas raportit, një numër i zyrtarëve e kishte plaçkitur me vjet ndërmarrjen. Korrupsioni dhe keqdrejtimi ishin “sistematike” por mund të vazhdonin pa dënim meqë kreu i OKB-së në Kosovë nuk krijonte rutina të kontrollit dhe s’lodhej për të ndërhyrë kundër mashtrimeve dhe korrupsionit: Guvernatori i Kosovës i kishte marrë 33 raporte për keqësi, por i kish strukur shumicën prej tyre në sirtar të tavolinës.
Nëse OKB-ja vazhdon ta injorojë korrupsionin e vet, paralajmëroi Ahlenius, atëhere kjo do ta kërcënojë tërë misionin.
Njerëzit në Kosovë këtë e kishin kuptuar qysh moti. Lëmshi në aeroportin e Prishtinës ishte fejton në shtypin lokal: mitot për viza, për punë, taksa të zhdukura për transport, nepotizmi… Por tek tashti do të niste fshesa, apo jo?
Veni re vazhdimin. Guvernatori Jessen-Petersen u hodh në kundërsulm. Në aeroport s’ka korrupsion, tha ai, raporti ishte i pabazë, ishte humbje kohe ta përmendje kot. Aeroporti ishte një ndërmarrje e mbarë, madje storje e suksesit. Jessen-Petersen ishte i kënaqur pse kish zbatuar 21 prej gjithsejtë 74 rekomandimeve të UNMIK-ut.
Pa të shohim pak se çka iu pat dukur Jessen-Petersenit e paarsyeshme për t’u dënuar, e madje edhe për ta përmendur.
Aeroporti në Prishtinë ka sot trafik sikur ai në Luleo, portin polar të Suedisë. Por ndërsa në Luleo ka 100 të punësuar, në Prishtinë janë mbi 500. Ata u bënë kaq në kohën e Jessen-Petersenit. Atij ia dhanë me kohë një raport (377/04) se çka ishte shkaku. Ai s’bëri asgjë. Mua më mori 6 muaj ta nxjerr këtë raport sekret nga OKB-ja në Nju Jork. Ai është i shkurtër, tërë emrat janë fshirë. Por me ndihmën e burimeve nga Prishtina, mund ta rikonstruktosh tërë vargun e ngjarjeve.
Aeroportit i duhet një shef i personelit. Sipas rregullave të OKB-së, vendpunimi duhet të anonsohet. Por drejtori britanik Ioan Woollet e merr një jaran të vetin, ta quajmë Smith. Pastaj nis një veprimtari e ethshme. Gjatë verës 2004, Smithi punëson tre veta në ditë. Disa dinë pak anglisht, tjerëve u mungon çdo kualifikim por do ta përforcojnë nënndarjen e ekonomisë. Gra jashtëzakonisht të bukura, vërejnë dëshmitarët. Madje disa janë fituese në gara bukurie.
Pas katër muajsh, personeli është dyfishuar, nga 23 në 486 vetë. Janë gati 200 vetë më shumë se ç’duhet. Por atëhere mr Smith e ka lëshuar Kosovën (për të shërbyer në Sudan). Edhe mr Wollett ia ka mbadhur nga Unmikistani. Askush s’e di saktësisht se sa para e vjelën në Kosovë, por dihet që ishin miliona. Mitoja për punësim në aeroport ishte mes njëmijë e tremijë euro. Por femrat atraktive mund të paguanin edhe me “shërbime intime”, thonë burimet prishtinase. Pos britanikëve, edhe nja dhjetë vendorë ishin të përzier në këtë treg të shërbimeve.
Le t’i kujtojmë premisat. Pas urrejtjes etnike, korrupsioni është problemi më i madh i Kosovës. Ai e shtjerr ekonominë dhe e zgropon drejtësinë. E megjithatë, një grup i individëve guximtarë veprojnë mu ashtu si i ka këshilluar OKB-ja. Ata e sfidojnë shoqërinë vendore (“mos fol keq kurrë për të tutë”) dhe marrin mbi krye rreziqe të mëdha kur flasin me hetuesit. Një person është vrarë tashmë. Se ç’i kërcënon femrat, këtë as që kam nevojë ta them. E pra, këta meritojnë admirim dhe mbështetje. Por shih se çfarë “keqkuptimi”. Del se kriminelët gëzonin mbrojtjen e OKB-së.
Ata që i besuan OKB-së e kanë marrë një leksion që zor se do ta harrojnë. Natyrisht që pyet njeriu, pse ndodh kështu? Mos ishin Jessen-Peterseni dhe burrat e tij ndoshta të kërcënuar nga mafia lokale? Kjo së paku do të ishte dramatike. Por druaj se shkaku ishte më i trivial se kaq.
Jessen-Peterseni ishte guvernatori i pestë i Kosovës brenda po aq viteve. Tingëllon e pabesueshme, por duket qartë që OKB-ja mendon se mund ta ndërtosh një shtet me punësime të përkohshme. E pra, si rezonon një guvernator i huaj, që llogarit se mund të rrijë sall një vit a dy, e që ia ka vënë syrin një pozite më të majmë? Ngrit tonin, flak nga puna kolegët e korruptuar, grindet me kumbarët e tyre në Nju Jork? Rrezikon raporte negative? Apo është më mirë të raportosh suksese?
Në vjeshtën 2005, Jessen-Peterseni shpreson të bëhet kreu i UNHRC-rë, pra mbrojtës i parë i të drejtave të ikanakëve. Atë vjeshtë, ai hedh poshtë të gjitha njëmbëdhjetë propozimet e OIO-së për luftim të korrupsionit. (Propozimi i nëntë, për shembull, sugjeronte që punësimet të bëhet në bazë meritash.)
Raporti i tij vjetor për KS të OKB-së nuk flet asgjë për realitetin e përditshëm të provincës. Por si reklamë për vet Jessen-Petersenin, ai raport është kryevepër.