[egi]

QYTETI DHE HISTORIA

Peja, në të vërtetë, përbënë një qendër të vjetër banimi në Kosovë. Peja si vendbanim, daton që nga kohërat më të hershme Ilire dhe ishte qyteti më i rëndësishëm i Dardanisë Antike. Në këtë lokalitet është zbuluar një numër objektesh arkeologjike, që na bëjnë edhe më bindës se këtu duhet të ketë qenë një qendër administrative municipale e tërë rrafshit të Dukagjinit.
Peja në kohën Antike dhe në Mesjetë e deri në shekullin XI shtrihej pikërisht në fushë, duke filluar nga arat e quajtura »Gradinë«, ku janë gërmadhat e Pejës Antike që dmth shtrihej nga tyrbja e »Sari i Salltëkut« ku tani gjendet fabrika e baterive në lindje, e deti te stacioni hekurudhor, më saktë te kalaja në perëndim.
Pejën gjatë historisë e hasim me emra të ndryshëm si: në kohën antike Iliro-Romake është quajtur Siparantum kurse gjatë mesjetës quhej Pech (Pekë, P(j)ekë), Peka, Pentza dhe Forno. Dokumenti më i vjetër i ruajtur ku Peja haset me emrin Latin Pechi është viti 1202. Sot quhet Peja në gjuhën shqipe dhe Peq në gjuhën sërbe.
Në atë kohë në Pejë ishte zhvilluar tregtia. Aty ekzistonte Kolonia e Dubrovnikasve.
Peja si Siparant Dardan përmendet në hartën »Gjeografia« e Ptolemeut në shekullin III-IV (nën studimin e Romakëve) civilizimi i të cilit arrin shkallën më të lartë të lulëzimit dhe ka pasur statusin e Municipiumit. Peja në atë peridudhë historike bëhet një ndër qytete kryesore të Dardanisë pas Ulpianës (Prishtina e sotme).
Peja me rrethinë pas betejës së Kosovës (1389) e deri më vitin 1462 administrohej njëherë nga Balshajt (1378) e pastaj nga Dukagjinasit. Historia e Pejës është e lidhur ngushtë me familjen e Dukagjinasve. Në kohën e luftës të Gjergj Kastriotit – Skënderbeu e deri më vitin 1462 me këtë qytet sundonte Lekë Dukagjini III. Peja ndërkaq, gjendej për disa dekada deri në dyzetëvjetshin e shek. XVI në suazën e Sanxhakut të Shkodrës.
Është interesant të përcillet ndërrimi i influencave të ndryshme etno-kulturore në vendbanimin e Pejës, prej godinave dardane, romake, bizantine, sllave dhe turko-orientale. Kështu, më të gjitha vlerat kulturore popullore (arhitektura, skulptura, doket dhe zakonet dardane) të trashëguara nga antika, bizanti, madje edhe nga mesjeta, që e gjetën osmanët, kohë pas kohe e plotësuan me ndërtime të reja. Ardhja e turqve solli një influencë shumë të fortë të kulturës osmane-islame në jetën shqpirtërore dhe kulturën materiale të këtyre trojeve.
Në nëntorë të vitit 1915, gjatë Luftës së parë botërore, qyteti ra nën sundimin Austro-Hungarez. Në vitin 1919 ra nën okupimin e mbretërisë Serbe-Kroate-Sllovene e gjerë në vitin 1941 kur ra nën sundimin italian dhe pas dy viteve, në vitin 1943 ishte nën administrimin e regjimit të nazi-fashizmit gjerman. Në vitin 1945 ishte nën sundimin e ish Jugoslavisë ndërsa pas intenvenimit të NATO-ës në vitin 1999, Komuna e Pejës ishtë njësi administrative teritoriale në pajtim me rregullat e UNMIK (United Nations Mission in Kosovo) të Rregullores për Vetëqeverisje Lokale të Kosovës nr. 2007/30.