[Dilaver]

Biznesi i parasë

Shkruan : Revista Mapo

Uk Lushi
Mungesa e parave është rrënja e çdo të keqeje”- shkruan George Bernard Shaw. Ndonëse konstatimi i shkrimtarit irlandez mund të jetë ca si i tepruar, historia njerëzore është përplot me periudha kur duket se ai ishte më shumë drejtë se sa gabim. Porse historia jonë është e mbushur edhe me episode të gjata kur e kundërta është e vërtetë, pra kur krizat ekonomike shkaktohen jo nga mungesa por nga teprica e parave.

E kaluara
Çfarë është sasia ideale e parave? Kësi lloj pyetjesh konsideroheshin herezi në kohërat e vjetra kur ekonomia perceptohej si një mekanizëm që mbështet nga ari dhe produktiviteti. Ato ishin kohëra kur ari dhe buxheti i balancuar sundonin të menduarit dhe vepruarit ekonomik. Në ditët tona gjërat kanë ndryshuar. Bruto Prodhimi Kombëtar (BPK) është lakore zig-zage dhe nuk rezulton gjithmonë në punësim të plotë, çmime stabile, rritje të lartë ekonomike dhe bilanc të ekuilibruar të pagesave. Ekonomia, duke qenë një bishë e cila nuk u bindet dëshirave dhe pritshmërive tona, ka shtyrë njeriun modern të mundohet të influencojë zhvillimet ekonomike. Mjetet të cilat përdoren më së shpeshti për të ndikuar në drejtimin e ekonomisë janë politika monetare dhe fiskale.
Politika monetare përfshinë përcaktimin e sasisë ose ofertës së parave dhe rregullimin e tregjeve financiare për të arritur qëllimet e një ekonomie. Por paraja s’bën të mos bazohet në vlerën reale të mallrave sepse si para ajo nuk është më shumë se sa vlera e letrës në të cilën është shtypur. Çmimet e aksioneve, bonove, patundshmërive, monedhave, mallrave dhe derivative tjera të kreditit dhe parasë, eventualisht duhet të barazohen me vlerën e trambës apo tregtimit mall me mall. Janë bërë disa dekada, ku më shumë e ku më pak nëpër planetin tonë, që, në njërën anë, Bankat Qendrore ishin shndërruar në reparte të prodhimit të parave dhe lejuese të pakujdesshme të leverixhit, dhe në anën tjetër, Bankat Investuese dhe Komerciale ishin kthyer në sportele të lëshimit dhe zgjerimit të pakontrolluar të kreditit. Dhe dihet çfarë ka ndodhur- KRIZA, të cilën po e ndiejmë në shpinë.

E tashmja
Kriza financiare e tanishme u ka futur qeverive anembanë frikën se ndofta do të transformohet në krizë ekonomike, prandaj së voni shohim dhe dëgjojmë kaq shumë nga politikanët. Por qeveritë nuk merren me politikën monetare- ose kështu thonë ato. Arma me të cilën qeveritarët luftojnë krizat është politika fiskale, një fushë kjo ku qeveria ndërhynë në nivelet e shpenzimeve dhe taksimit për qëllimet e njëjta si politika monetare.

E ardhmja
Situata e financave botërore nuk është e mirë. Sistemi financiar, si e njohim sot, do të ndryshojë dhe nesër ndoshta nuk do t’ ia njohim fytyrën. Bota është duke u përballur dhe do të përballet me tregje financiare kaotike për muaj e muaj. Krediti është duke u riorganizuar, por pastrimi i llumit kreditor do të merr kohë të gjatë. Vendimi i pashtyeshëm krerëve financiarë sot është: lëreni inflacionin të kalurojë ose shkaktoni ulje drastike të çmimeve të aseteve çfarë do të sjellë një recession e mbase edhe depression ekonomik planetar të thellë. Vendimarrësit nga vendet e Grupit G-7 (Franca, Gjermania, Italia, Japonia, Britani e Madhe, Kanadaj dhe SHBA-ja) kanë hetuar limitet e mundësive të tyre të ndalojnë problemet e kreditit dhe bursave sepse përkundër përzierjes së papresedan të qeverive më të fuqishme në tregjet financiare, tregjet kanë injoruar ndërhyrjet me infuzione duke shkatërruar miliarda pasuri globale. Është e vërtetë leverixhi është duke rënë, por me çfarë çmimi.
Probabiliteti është i lartë se sistemi financiar i koncentruar përreth Grupit G-7, ashtu siç ka operuar prej përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, do të dështojë duke u zëvendësuar me një sistem të ri internacional më fer. SHBA-ja ka mundësi që të rikthehet në ditët kur dollari amerikan ishte i mbështetur nga vlera e rezervave të arit. Ky ndryshim do të ishte në favor të SHBA-së sepse hiperinflacioni, që do të duhej të pasonte si rezultat i paketave shpëtimtare fiskale-financiare që po injektohen në tregje, do të neutralizonte monedhat e shteteve tjera duke i dhënë SHBA-së përparësinë të ndikojë kushtet e konvertimit të dollarit. Nuk thuhet kot se ai që ka ar ka edhe fuqi të blejë në ditë të vështira. Ç’ është më me rëndesi, ai që ka arin përcakton dhe rregullat.
Edhe në të ardhmen e afërt pritet që qeveritë të vazhdojnë të intervenojnë edhe me vrazhdë në punët e tregjeve. Monedhat e ndryshme, prej dollarit amerikan, euros, yenit, funtës, rublës, realit, renminbit e deri te krona islandeze apo tugrugu mongolez do të shtyhen me njëra tjetrën për të ruajtur fuqinë blerëse në tregjet e valutave të huaja, e cila fuqi sipas të gjitha gjasave mund të ligshtohet për shkak se Bankat Qendrore do të inflacionojnë ofertën agregate të monedhave të tyre për të zëvendësuar humbjet kreditore.
Me biliona kredi janë duke u krijuar nga asgjëja- apo siç thuhet në zhargonin financiar nga ajri- “për të shpëtuar SISTEMIN”. Se a do paguajë kush këto kredi të lëshuara nga qeveritë ndonjeherë nuk luan rol. Ato janë të bazuara në para që nuk ekzistojnë dhe si të tilla këto kredi do të rrotullisen deri në pafundësi përndryshe ekonomia do të rrëshqasë në recession, skenar të cilin po duket qartë politikanët nuk kanë bark ta lejojnë dhe janë duke e shtyer sa të munden.
Ky inflacion potencial duhet të bëjë investitorët, e sidomos kursimtarët, të vënë gishtin në kokë se mos ndoshta është më mirë të konvertojnë paratë në asete fizike dhe reale, si p.sh. ari dhe argjendi, të cilat ose do të valorizohen ose do të ruajnë fuqinë blerëse të parasë pavarësisht zhvillimeve.

Kriza në Ballkan, Shqipëri dhe Kosovë
Krizat financiare globale, si kjo e tashmja, nuk kanë emocione dhe nuk njohin nocionin e gjeografisë. Ato janë si uraganet- fshijnë çfarë gjejnë përpara, prandaj vendet e Ballkanit dhe posaçërisht Shqipëria e Kosova, të cilat i kanë bursat ashtu si i kanë, e para jofunksionale dhe e dyta s’ ka fare, duhet të jenë të kujdesshme dhe të mbajnë situatën nën survejim.
Sektori bankar në Ballkan është relativisht likuid dhe solid, kryesisht i financuar nga depozitat, dhe shanset janë se nuk do të bëhet viktimë e krizës globale. Sidoqoftë, procesi i deleverixhimit global mund të ketë efekte në rritjen ekonomike dhe edhe në bankat e rajonit të Ballkanit në tri mënyra indirekte. Efekti i pare negativ do të ndodhë nëse bankat e jashtme, p.sh. Raiffeisen dhe ProCredit në Kosovë apo IDB, Banka Popullore- Societe Generale, dhe Emporiki Bank në Shqipëri, apo bankat tjera të huaja në Ballkan tërheqin një pjesë të kapitalit për të forcuar likuditetin në vendet e tyre amë. Efekti i dytë mund të ndodhë me monedhat vetjake si leku shqiptar që mund të përjetojë ngërrç ngase bankat lokale do të rrisin nivelet e likuditetit dhe ulin ato të leverixhit. Efekti i tretë do të reflektohet në premiume më të larta për normat e interesit të kredive për gjoja rrezikun nga kriza çfarë logjikisht çon te pezullimi i dhënies së kredive për shtresat e qytetarëve apo bizneseve me kualifikim kreditor të brishtë.

Përfundim
Biznesi dhe menaxhimi i parasë janë punë e vështirë. Mbase kjo nuk mund të ilustrohet askund më mire se në rastin e Kosovës. Shteti më i ri i botës, Kosova, edhe pse në nevojë të madhe për kapital dhe para të thata, ka mundësi t’i ketë në gabzherrin e krizës globale mbi 500 milionë euro, që janë inkasuar nga AKM-ja gjatë procesit të privatizimit, dhe, së pakut 250 milionë tjera si kursime pensionale, të investuara përmes Trustit të Kursimeve Pensionale, në tregje apo bursa të cilat i dine vetëm AKM-ja dhe Trusti.
Javëve të fundit se ç’ më kujtohet një çikëz si shpesh ajo kënga: Bota nuk sillet vetvetiu, botën e sillin paratë dhe vetëm paratë. A ju kujtohet juve?

(Autori është Hedge Fund menaxher në SHBA)