[Psikologu]

Kelmendasit gjatë pushtimit otoman

Pas rënies së Medunit më 1457, dhe më në fund, të Shkodrës më 147923) ushtria pushtuese osmane ngadalë arriti tashmë që pushtetin e vet ta shtrijë edhe në viset e Malësisë (së Madhe). Kelmendasit në pjesen më të madhe të tyre, përkundër njohjes së pushtetit sulltanor në vitin 1497, me gjithë vështërsitë e mëdha jetësore me të cilat ballafaqoheshin, qendruan të panënshtruar duke mos paguar asnjë lloj detyrimi ndaj pushtuesit deri në vitin 1664.24) Deshmi për këtë është fakti se kelmendasit nuk ishin të regjistruar në Defterin e Sanxhakut të Shkrodrës të vitit 1485. Pothuajse ekzistonte traditë në të gjithë malësorët të refuzohej dora e pushtuesit turk. Kjo mund të vërehet edhe në relacionin e Marin Bicit (1608-1624), arqipeshkvit të Tivarit, i cili në vitin 1610 i shkruante Selisë së Shenjte, se malësorët janë vetëm të besimit latin (katolik) të ndarë në fise Kelmend, Grudë, Hot, Grise, Kastrat, Tuz, Shkrel, etj. Përsa i përket Kuçit, gjysma e tyre janë të fesë ortodokse, pjesa tjetër të fesë katolike, e të gjitha këto fise jetojnë në bjeshkë të papërshtatshme dhe asnjëherë nuk u janë nënshtruar tuqve.25). Përndryshe, Bici në këtë relacion emërtimin Kelmendi e përmend për gjithë konglomeratin verior shqiptar, duke përfshirë këtu edhe fiset gjysëm të slavizuara si, Bjelopavliqët (Palabardhet), Piperët, Bratonozhiqet dhe Kuqasit.26)

Organizimi i parë i malësorëve me përmasa ballkanike, për t'iu kundërvënë turqve me përkrahjen e aleatëve, të Selisë së Shenjtë dhe spanjollëve, mbajtur në Kuç në vitin 1614, bëri që Kelmendi të bashkojë 650 luftëtarë27) dhe të formohej aleanca ushtarake "Bashkimi i Maleve"2 për luftë çlirimtare kundër osmanllinjve. Kështu, malësoret u bënë një fuqi e rëndësishme, e cila përcaktoi fatin e sundimtarëve të Sanxhakut në grindjet e tyre për pushtet. Nuk kaluan shumë vite dhe pjesa më e madhe e zonave malore duke udhëhequr kryengritje të vazhdueshme hodhi poshtë si detyrimet e vitit 1497, ashtu edhe regjimin e timarëve.29) Kështu, në fillim të shekullit XVII, spahinjtë u dëbuan përgjithmonë nga 11 krahina të Malësisë së Madhe, pra edhe nga Kelmendi, i cili sipas relatorëve kishtarë, bëri kryengritjet më të mëdha duke qenë edhe i favorizuar nga shtrirja gjeo-strategjike. Shumica e malësorëve, pas sakrificave të mëdha, rrënimeve, dëmtimeve, marrjes së njerëzve si skllevër, mbeti fshatarësi e lirë.30)

Kelmendasit, të lirë nga armiku nëpër malet e tyre, për shkak mungesës së tokës, luftonin me armikun tjetër, varfërinë, e cila ata i detyronte të grabisnin pronat e feudalëve, karvanet tregtare dhe disa herë vetë qytetet. M Bolica, në kronikën e tij të vitit 1614, thotë se rajoni i Plavës dhe i Gucisë, të cilin e administronin turqit, është shkatërruar shumë herë nga plaçkitja e kelmendasve që jetonin në fqinjësi direkte. Për këtë, Porta e Lartë, në vitin 1612, u detyrua nën udhëheqjen e pashait të Podgoricës, Cem Çaushit31) të ndërtonte një fortesë të madhe mbi fshatin Gerçar, në vendin e quajtur Godilje, fortesë që u emërtua Qytet i Ri. Përndryshe, kelmendasit i quajnë njerëz të palodhur dhe trima. Ipeshkvi i Sapës Frang Bardhi, për kelmendasit sulmues, në një relacion të vitit 1638 thotë se, ata u bënin sulme të pandërprera karavanave në Shqipëri, Bosnjë dhe Serbi.32)

M. Bolica, shkruan gjithashtu se sulmet e këtij fisi si dhe fiseve të tjera, kanë arritur deri në Filibe, qytetin e sotshëm Plovdiv në Bullgari33). Këtë gjë kelmendasit e bënin me siguri edhe për shkak të grumbullimit të materialit luftarak për të bërë luftë me turqit. Kjo shihet në luftrat çlirimtare të udhëhequra më vonë kundër Asllan Pashës së Podgoricës në vitin 1613, Ibrahim Agës të Shkodrës në vitin 1617, dhe Mehmet Beut në vitin 1633 etj.

Në vitin 1638, pas një përgatitje të gjatë, me direktivat e vetë Sulltan Muratit IV (1623-1640), nën udhëheqjen e Vuço Pashës nga Bosnja34) dhe sanxhakbeut të Shkodrës, Ali Çengiqit, ku morën pjesë, sipas ipeshkvit të Sapës Frang Bardhit 15.000 ushtarë (kryesisht me përbërje turq, dalmatinë, serbë bullgarë dhe boshnjakë), qeveria turke bëri një luftë masovike, vendimtare për shkatërrimin e këtij fisi heroik35). Por edhe pas një lufte njëvjeçare nuk ia arriti që t'i mposhtë trimat kelmendasit, të cilët me një luftë vetmohuese ia arrtitën ta mbrapsin në vitin 1639 armikun. Madje ata shpreheshin se, vetë Papa i Romës është lutur për ne qe të na ndihmojë Zoti në këtë betejë. Kështu kelmendasit, edhe pse të dërrmuar, ruajtën amanetin e të parëve: "fe dhe atdhe".

Megjithatë, kelmendasve nuk iu desh të prisnin shumë për luftën e tyre: në vitin 1645 filloi lufta 25 vjeçare për Kretën, një ballafaqim ky veneciano-turk që e kishte arenën e luftës në Ballkan. Kelmendasit gjatë kësaj kohe hynë në marrëveshje me venecianet dhe në muajin gusht të vitit 1648 nga paria e Kotorrit morën ftesë, që së bashku t'u kundërviheshin turqve për t'i çliruar tokat shqiptare deri në Krujë. Si datë për të sulmuar Shkodrën u caktua 27 shkurti 1649, por edhe pas përgatitjeve të mëdha që u bënë në Budva, sulmi nuk u realizua36)

Më vonë, për shkak të ruajtjeve të pozitave të veta të cilat kërcënoheshin gjithnjë nga hordhitë osmane dhe për arsye të islamizimit të një pjesë të fisit, Kelmendasit për një kohë u terhoqën nga kjo marrëveshje veneciane, në trojet e veta. Por, gjatë viteve 1686-1699, kur austriakët avancuan deri ne Prizren dhe Shkup në luftë kundër osmanllinjve, kelmendasit përsëri ndryshuan qëndrimin e tyre dhe iu bashkangjitën gjeneralit austriak Piccolominit,37) i cili kishte përfshirë në marreveshjen e 12 tetorit 1689. edhe fisin e Kelmendit.3 Dyshimi i shprehur nga autorët serbë mbi pjesëmarrjen e kelmendasve në luftën e madhe austriako-turke (1683-1699), është i pabazuar. Këtë gjë shumë qartë e deshmojnë burimet austriake në fund të XVII. Jo rastësisht, Graf Luigi Ferdinand Marsigli (1658-1730), në një promemorie, drejtuar mbretit Leopoldit I, 39) më 1 prill 1690 për Shqipërinë dhe kelmendasit thekson se, "Pikolomini bëri marrëveshje me Kelmendasit dhe me ata që jetonin në Rozhajë dhe përrreth saj" dhe, se "Kelmedasit jetojnë në Shqipërinë Turke". "Ata - vazhdon Marsigli - shtrihen nga afersija e Prishtinës, në Pejë e Plavë deri në Shkodër"40). Këtë me siguri e thotë për arsye se Kelmendasit kanë qenë të shpërndarë edhe në këto vende, së paku në rrethin e Pejës. Për një shtrirje të ngjashme na flet edhe harta venedikase e Giovanni Giacomo Rossi-t, e vitit 1689 ku shihet qartë se territori i këtij fisi është i shtrirë deri në Hercegovinë.41) Graf Marsigli, këtë e shkruan për të treguar rëndësinë e madhe që kishte ky fis. Marsigli, i cili gëzonte një autoritet të madh në shtabin e perandorisë austro-hungareze, nuk mund të ishte i keqinformuar, gjë që e pohon edhe Rajko Vaselinoviq.

Në vitin 1700, për t'i mposhtur kelmendasit, Porta e Lartë angazhoi pashain e Pejës dhe të Dukagjinit, Hodoverd Mahmutbegun, i cili me dredhi dhe pará depërtoi në drejtim të Ulqinit dhe Tivarit, pasi nënshtroi Malësinë e Madhe42). Sipas relacionit të vitit 1702 dërguar Selisë së Shenjte nga arqipeshkvi Shkupit, Pjetër Karagaqit, kelmendasit, pas një rezistence të spikatur, nga dhuna e madhe 274 familje u detyruan të shpërngulen dhe të vendosen në rrethin e Novi Pazarit, në Peshtër, Rozhajë dhe Rugovë.43) Kështu, vazhdoi shpërngulja pakthim, tashmë masovike e kelmendasve e cila kishte filluar më parë, që në vitet 1661, 1667, 1669 në grupe të vogla për në Plavë e Guci.44) Për gjendjen e tyre të mjerë ekonomike dhe fetare, më së miri njoftoi Arqipeshkvi i Tivarit Vinçenc Zmajeviqi (1701-1712) në letrat e tij baritore dërguar Selisë së Shejtë që nga viti 1702 e tutje,. i cili tashmë i kishte marrë nën kujdesin e vet atëror45).