[Psikologu]

Pergatitja e kryengritjes
Kryengritja e Kosoves tregoi edhe nje here nevojen e bashkimit te te gjitha forcave te vendit ne luften kunder sundimtareve osmane. Drejt ketij bashkimi i shtyne shqiptaret edhe veprimet shtypese te qeverise se Stambollit. carmatimi i pergjithshem ishte nje nga masat me te renda qe moren autoritetet xhonturke ne vitin 1910 e qe la mbrese te thelle te shqiptaret, sepse u hoqi atyre mjetet per te kundershtuar politiken shtypese e arbitrare te qeveritareve xhonturq dhe per te mbrojtur vendin nga synimet grabitqare te shteteve fqinje.
Por edhe ne keto rrethana shume malesore nuk pranuan t'u nenshtroheshin urdheresave qeveritare. Grupe te shumta luftetaresh vijuan qendresen edhe pas shtypjes se kryengritjes se vitit 1910. Megjithate, perballe forcave te medha osmane, nje pjese e mire e kryengritesve u detyrua te kalonte ne Mal te Zi. Midis tyre qene edhe Ded Gjo Luli, Mehmet Shpendi, Sulejman Batusha, Isa Boletini, Hasan Budakova, Mirash Ndou e te tjere. Sipas deklaratave te qeverise malazeze, ne territorin e saj ndodheshin me 1910 rreth 800 familje shqiptare te arratisura me afer 3 000 veta, ndersa ne Serbi u strehuan vetem disa prej tyre.
Qeveria malazeze, duke shprehur shqetesimin per mundesine e nje sulmi te malesoreve kunder trupave turke nga territori i Malit te Zi, i largoi refugjatet shqiptare ne Nikshiq e ne Danillovgrad.
Nderkohe rrethet atdhetare, brenda e jashte vendit, bene thirrje per nje kryengritje te re, gjate se ciles do te kerkohej autonomia e Shqiperise. Ky program u shpalos sidomos ne shtypin e kolonive, ne thirrjet e shoqerive dhe te komiteteve shqiptare. Ne te gjitha keto kerkohej amnistia e pergjithshme per luftetaret e vitit 1910, liri e plote per zhvillimin e gjuhes shqipe me alfabetin latin, krijimi i nje administrate me nepunes shqiptare dhe perdorimi i nje pjese te mire te te ardhurave te vendit per zhvillimin ekonomik e kulturor te Shqiperise.
Kryengritja e re filloi te pergatitej sipas ketij progami te perbashket autonomist. Nje nga detyrat kryesore, ashtu si me pare, ishte formimi brenda vendit i nje qendre te vetme drejtuese per gjithe levizjen kombetare. Nje qender e tille e perbashket nuk ekzistonte as edhe jashte vendit, ku kishte kushte me te favorshme per organizimin e levizjes. Krijimi i komiteteve jashte Perandorise ishte i dobishem, sepse do te terhiqte vemendjen e opinionit publik dhe te qeverive te Fuqive te Medha rreth kerkesave e aspiratave te popullit shqiptar, do t'u jepte mundesi organizatave shqiptare te siguronin te holla per te blere armet e nevojshme. Vendet me te pershtatshme per organizimin e rretheve atdhetare radikale mund te ishin ato fqinje qe ndodheshin me afer Shqiperise, sic qene shtetet ballkanike dhe Italia.
Ne keto rrethana, me nismen e Nikolle Ivanajt, u krijua ne Bari nje komitet i kryengritjes, i cili u orvat te vendoste lidhje me kolonite e mergimit dhe me komitetet e fshehta brenda vendit.
Gjate dimrit te 1910-1911-s ne Italine fqinje, me nxitjen e rretheve atdhetare shqiptare dhe arbereshe, u zgjerua levizja ne te mire te luftes se popullit shqiptar. Ne janar te vitit 1911 u formua ne Itali Komiteti "Pro Albania", rreth te cilit u bashkuan republikane, socialiste, demokrate dhe elemente te tjere perparimtare. Midis tyre kishte edhe 60 deputete. Komiteti filloi ta shtrije veprimtarine e tij me anen e nenkomiteteve ne vise te ndryshme te Gadishullit Apenin, duke synuar te mblidhte ndihma ne te holla dhe te regjistronte vullnetare per kryengritjen shqiptare.
ceshtja shqiptare u perkrah vecanerisht nga kolonite arbereshe, qe zhvilluan nje veprimtari te gjere ne te mire te Levizjes Kombetare Shqiptare. Edhe mjaft te rinj italiane e te vendeve te tjera, studente e punetore, shprehen gatishmerine per te marre pjese ne ekspediten e vullnetareve, te cilen mendohej se do ta drejtonte i biri i Xhuzepe Garibaldit, Ricioti Garibaldi (Ricciotti Garibaldi).
Atdhetaret shqiptare punonin per te siguruar perkrahjen e qeverise italiane. Por qarqet qeveritare italiane mbajten nje qendrim tjeter nga ai i popullit italian. Italia po pergatitej atehere per luften per te pushtuar Tripolin. Ne keto rrethana Roma nuk ishte e interesuar te nderhynte ne Shqiperi, sepse kjo do te shkaktonte kunderveprimin e rivales se saj, te Austro-Hungarise. Ne shkurt te vitit 1911 qeveria italiane e ndaloi ekspediten e vullnetareve dhe mori masa per te penguar cdo ndihme, qe mund t'u jepej kryengritesve shqiptare nga Italia.
Ne keto rrethana Ricioti Garibaldi deklaroi se hiqte dore nga ekspedita e propaganduar me aq buje, "meqe (ajo - shen. i aut.) demton interesat diplomatike te Italise".
Qeveria austro-hungareze, e shqetesuar nga zhvillimi i ngjarjeve ne Shqiperi, vijonte te kerkonte nga Porta e Larte qe te ndiqte nje politike te urte ne Ballkan dhe t'u bente leshime shqiptareve. Ne te njejten kohe Vjena ushtronte trysni ndaj shqiptareve qe te mos hidheshin ne kryengritje.
Pergatitja e kryengritjes ne Shqiperine e Veriut shqetesoi edhe shtetet ballkanike, sepse permbushja e kerkesave te Levizjes Kombetare Shqiptare binte ndesh me synimet e tyre aneksioniste ndaj tokave shqiptare. Pervec Malit te Zi, i cili ngutej te perfitonte nga kryengritja per te shperthyer luften me Turqine, shtetet e tjera te Ballkanit, nuk e ndienin veten te pergatitur per veprime te armatosura kunder Perandorise Osmane.
Ne shkurt te vitit 1911 Mali i Zi iu drejtua Serbise per te percaktuar qendrimin e te dyja shteteve ndaj nje kryengritjeje te mundshme shqiptare. Por qeveria serbe e quajti te parakohshem nje veprim te tille.
Komitetet e fshehta shqiptare mendonin ta fillonin kryengritjen ne pranveren e vitit 1911, pasi te beheshin te gjitha pergatitjet e nevojshme. Komiteti i Manastirit udhezonte atehere komitetet e tjera qe te formonin ceta prej 50 vetash. Perpjekje te shumta po beheshin per te futur arme ne Shqiperi.
Nderkohe numri i refugjateve ne Mal te Zi nga Kosova, nga Malesia e Mbishkodres dhe nga vete qyteti i Shkodres, sipas njoftimeve nga Cetina, arriti mbi 7 000 veta. Shumica e tyre qene strehuar ne Podgorice, ne Ulqin, ne Nikshiq e ne vende te tjera. Midis malesoreve te arratisur ishin rreth 400 veta nga Kastrati, te prire nga vojvoda Zenel Shabani, 400 te tjere nga Hoti me Dede Gjo Lulin ne krye, 800 nga Shkreli te kryesuar nga vojvoda Prend Marashi, dhe 400 te tjere nga Gruda me bajraktarin Dede Nikaj ne krye. Pervec ketyre ishin edhe 1 200 refugjate nga Kelmendi, nga Selca dhe nga Postriba.
Emigrantet e perqendruar ne Mal te Zi organizuan Komitetin e tyre ne Podgorice, i cili merrej me mbledhjen e ndihmave, por edhe me organizimin e kryengritjes. Ne fund te muajit janar dhe ne fillim te shkurtit 1911 Komiteti organizoi nje miting, ne te cilin u shpreh vendosmeria e shqiptareve per vazhdimin e luftes kunder sundimit osman dhe per pergatitjen e kryengritjes se re ne pranvere. Ne rezoluten qe u miratua ne kete tubim, theksohej se refugjatet e strehuar ne Mal te Zi do te largoheshin prej andej vetem kur Porta e Larte te plotesonte kerkesat e parashtruara nga shqiptaret ne Kongresin e Dyte te Manastirit, kur t'u ktheheshin armet malesoreve, kur te perjashtoheshin shqiptaret nga sherbimi ushtarak dhe te liroheshin te burgosurit e denuar per faje politike.
Nje pune te madhe beri Komiteti per sigurimin e armeve dhe te municioneve. Ai u be qender, ku u grumbulluan gjate kryengritjes atdhetare nga viset e ndryshme te Shqiperise, si edhe nga kolonite e mergimit. Komiteti u ndihmua edhe nga atdhetaret qe ndodheshin ne Mal te Zi, si Risto Siliqi etj., si edhe nga Nikolle Ivanaj, Hile Mosi, Luigj Gurakuqi etj. qe shkuan me pas ne Podgorice.
Perfaqesues te Levizjes Kombetare Shqiptare bene perpjekje per te siguruar perkrahjen e qeverive te shteteve fqinje dhe sidomos te Serbise e te Bullgarise. Por si Bullgaria, ashtu edhe Serbia, nepermjet perfaqesuesve te vet diplomatike ne Rome, u kumtuan perfaqesuesve te Levizjes Kombetare Shqiptare se, derisa nuk do te cenoheshin interesat e tyre shteterore dhe kombetare, ato do te vijonin t'i permbaheshin neutralitetit te plote.
Ne keto rrethana Komiteti i Podgorices u perpoq te shfrytezonte ndihmen e qeverise malazeze, por pa rene ne kurthin e politikes se saj grabitqare ndaj tokave shqiptare. Por kjo nuk ishte e lehte te arrihej. Prandaj ne krye te Komitetit, per arsye taktike, ishte vene atehere Sokol Baci, i njohur si njeri i krajl Nikolles.
Qeveria e Malit te Zi mori te gjitha masat qe kryengritja te mos fitonte karakter kombetar, por te kufizohej ne caqet lokale. Kjo do t'i jepte mundesi krajl Nikolles te nderhynte me lehte e ta perdorte ate per interesat e vet. Pervec kesaj ai punoi qe kryengritja te fillonte para kohe. Ne shkurt qeveria e Malit te Zi njoftoi Porten e Larte dhe Fuqite e Medha se nuk do t'i mbante malesoret me gjate se 28 marsi i vitit 1911.
Nderkaq, Isa Boletini, ne nje takim qe pati me krajl Nikollen, hodhi poshte propozimin e tij qe veprimet luftarake te malesoreve te mbeshteteshin nga trupat malazeze. Po keshtu veproi dhe Dede Gjo Luli.
Komiteti i Podgorices, per shkak te pengesave qe i nxori qeveria e Malit te Zi, nuk arriti te bashkerendonte veprimet e tij me krahinat e tjera te Shqiperise. Lidhje te tilla nuk arriten te vendoseshin as edhe me qytetaret e Shkodres, takimi me te cilet ishte lene te behej ne Cetine me 4 prill ku do te lidhej besa. Nderkaq, Mali i Zi, duke synuar t'i nenshtronte me ane te urise, me 14 mars ua preu ndihmat malesoreve. Ne keto rrethana malesoreve te arratisur iu desh ta fillonin kryengritjen para se te lidhej besa me shkodranet, ndersa vendosja e bashkepunimit me viset e tjera qe pothuajse e pamundur.