[Psikologu]

Shperthimi i kryengritjes dhe veprimet luftarake (mars dhe fillimi i qershorit 1911)
Kryengritja filloi me 24 mars te vitit 1911 kur malesoret e Hotit, te udhehequr nga Ded Gjo Luli, nga Gjek Marash Gjeloshi e te tjere, filluan veprimet e armatosura dhe sulmuan fortifikaten kufitare te Rapshes. Levizja u shtri shume shpejt ne Grude, ne Kelmend dhe ne Kastrat.
Shperthimi i kryengritjes shkaktoi panik tek autoritetet xhonturke ne Shkoder. Autoritetet osmane menduan te perdornin si mjet per ta penguar kryengritjen fanatizmin fetar, duke synuar te nxisnin percarjet e grindjet fetare ndermjet shqiptareve myslimane e katolike. Ne te njejten kohe xhonturqit hapen fjale ne te kater anet, se malesoret kryengrites ishin veglat e krajlit te Malit te Zi, domethene te nje shteti te krishtere. Per te nxitur konfliktin ndermjet shqiptareve, autoritetet osmane u shperndane myslimaneve te qytetit dhe te rajoneve perreth 4 000 arme. Por popullsia myslimane e priti me shperfillje kete propagande. Vetem nje pjese e vogel e atyre qe moren arme luftuan kunder malesoreve. Edhe keta nuk i shqetesonte perkatesia fetare e Malit te Zi, por synimet e tij tashme te njohura ndaj trevave shqiptare dhe vete qytetit te Shkodres.
Kryengritja perfshiu menjehere krahinat e Malesise se Madhe. Numri i kryengritesve arriti brenda pak ditesh ne 3 000 veta. Me 28 mars kryengritesit moren qytezen e Tuzit. Garnizoni i vogel ushtarak dhe qeveritaret u detyruan te mbylleshin ne kalane e quajtur Shipshanik, qe ndodhej ne krye te saj. Me 30 mars 400 malesore sulmuan Koplikun, por u terhoqen per mungese armesh e municionesh.
Me 30 mars u be ne Cetine mbledhja e udheheqesve te kryengritjes, e cila miratoi nje memorandum drejtuar Fuqive te Medha. Ne kete dokument kerkohej paprekshmeria e territoreve shqiptare; te njihej gjuha shqipe si gjuhe zyrtare ne te kater vilajetet, ne zyra e gjyqe dhe si gjuhe mesimi ne shkolla; te gjithe nepunesit ne Shqiperi te ishin shqiptare dhe te njihej zyrtarisht kombesia shqiptare; te ardhurat buxhetore te shpenzoheshin ne dobi te vendit; ushtaret shqiptare te mos sherbenin jashte trojeve shqiptare, me perjashtim te rasteve te luftes. Memorandumi ishte nenshkruar nga Muharrem Bushati, Isa Boletini, Sokol Baci, Ded Gjo Luli, Abdulla Aga, Preng Kola dhe Mehmet Shpendi. Shtypi i kohes theksonte se, megjithese kryengritja zhvillohej ne nje treve te ngushte, te banuar kryesisht nga katolike, kryengritesit dolen me kerkesa kombetare. Ata ne thelb kerkuan autonomine e Shqiperise.
Me 6 prill 1911 u zhvilluan perleshje te ashpra ndermjet malesoreve dhe forcave turke prej Tuzit deri ne Kastrat. Por luftimet me te rrepta u zhvilluan ate dite prane Deciqit, ku u asgjesuan 30 ushtare, ndersa nga kryengritesit mbeten ne fushen e luftes shtate veta, midis te cileve ishte edhe prijesi i tyre, Nish Gjelosh Luli.
Me 8 prill 200 malesore u bene balle ne afersi te Kastratit per gjashte ore rresht 1 200 forcave xhonturke, te cilat pas terheqjes se kryengritesve plackiten dhe dogjen Bajzen e Kastratit.
Me qellim qe t'i fuste shqiptaret ne mes dy zjarresh, komanda e ushtrise osmane dergoi nga Gjakova kater batalione nen drejtimin e Ethem Pashes. Kur po vinte nga Gucia, naten e 16 prillit, ushtria osmane u sulmua te Hani i Gropes nga banoret e Selces. Ajo nuk arriti te vazhdonte marshimin drejt teatrit kryesor te luftimeve perreth Tuzit.
Per tri jave rresht xhonturqit nuk munden jo vetem t'i nenshtronin malesoret, por as te lidheshin me garnizonin e rrethuar te Tuzit dhe te perforcoheshin ne Deciq.
Fillimi i parakohshem i kryengritjes ne Veri, qe ndodhi per shkak te presioneve te qeverise malazeze, pengoi perhapjen e saj te menjehershme ne viset e tjera me te aferme. Kryengritja e malesoreve i gjeti keto pjese te vendit ende te papergatitura dhe te paorganizuara per veprime te armatosura te perbashketa. Trevat veriore te vendit, sidomos Kosova, Mirdita e krahinat e tjera, ishin te carmatosura nga ekspedita e vitit 1910. Megjithate, Isa Boletini dhe Sulejman Batusha nuk hoqen dore nga perpjekjet per zgjerimin e kryengritjes ne viset e Rrafshit te Dukagjinit.
Ne keto rrethana kryengritesit e Veriut iu drejtuan shqiptareve te Jugut duke u bere thirrje qe te bashkoheshin me ta. Me 15 prill 1911 perfaqesues te Kosoves cuan ne viset jugore thirrjen qe Isa Boletini e kishte leshuar disa kohe me pare (me 23 mars) nga malet e Shqiperise, ne te cilen thuhej: "... Na i kemi marre te gjitha masat e nevojshme dhe nuk kemi frike qofte dhe sikur qeveria te dergonte te gjitha ushtrite e saj... Ju duhet sa me shpejt qe te jete e mundun te dergoni njerez dhe te pergatitni popullin ... Na nuk duhet ta humbim rasen e favorshme qe kemi sot".
Kryengritja e Veriut vuri ne levizje edhe perkrahesit e veprimeve te armatosura ne jug te vendit. U krijuan komitete te reja, si "Shoqeria e Zeze per Shpetim", qe derguan perfaqesuesit e tyre ne Kosove. Ne Kolonje u mbajt nje mbledhje e udheheqesve te levizjes, ku moren pjese edhe emisaret kosovare qe sollen letren e Isa Boletinit. Ketu u vendos te shpejtohej organizimi i cetave dhe ne fillim te qershorit te niste kryengritja edhe ne jug te vendit.