[Zero Cool]

Rrëfimi kutelian dhe koha

Një nga tiparet më të rëndësishme ku Mitrush Kuteli është në pararojën e gjithë shkrimtarëve shqiptarë është edhe loja me kohën që ai ndërmerr veçanërisht në dy rrëfime të tijat. Kuteli është kështu shkrimtari i parë shqiptar që operon me kohën jo thjesht duke e trajtuar nga pikëpamja e kohës narrative por duke e vëzhguar më thellë si një kategori ontologjike, si një dimension i një lloji tjetër ndaj të cilit njeriu është i pafuqishëm për të vepruar. Koncepcione të ngjashme në mendimin filozofik ndeshim tek filozofët e quajtur neotomistë dhe me ndonjë përfaqësues të dalluar si Jacques Maritain. Në letërsi koncepte afërsisht të ngjashme në vepra të tjera kemi edhe në tregimet e Jorge Luis Borges ose, në mënyrë jo kaq të drejtpërdrejtë dhe thelbësore, por konceptualisht të ngjashme në dramën e Sartre-it “Me dyer të mbyllura”. Dy rrëfenjat ku Kuteli e përdor kohën si një kategori ontologjike janë “Natë muaji maj”, punuar pas një përralle të dëgjuar në Pogradec më 1928 edhe më 1943 dhe “E madhe është gjëma e mëkatit” mbaruar më 1947.
Të dyja veprat i nënshtrohen një konceptimi afërsisht të ngjashëm të kohës, i cili pasohet me një deformim të saj (ky deformim shfaqet në një moment të caktuar) në momentin kur njeriu hyn në dimensionin e vetë ATIJ (Zotit), për të vazhduar pas daljes nga dimensioni i Zotit përsëri në rrjedhë normale si kohë, por me pasoja të pakthyeshme për personazhet. Ekziston edhe një forcë vertikale (nga lart poshtë) mbi linjën horizontale të kohës, siç është mallkimi tek “E madhe është gjëma e mëkatit”, forcë e cila e “ngrin” kohën në njërin nga dimensionet e saj ose e zgjat deri në momentin e faljes dhe çlirimi nga premtimi, po ta quajmë kështu, (nga poshtë lart) forcë që e bën kohën të rrjedhë shpejt dhe në mënyrë jovepruese mbi personazhin duke e vendosur në situatë të pazakontë kur ai përballet me rrjedhën e kohës që në mënyrë reale rrjedh. Ashtu si oraliteti është pasojë e rikrijimit të lëndës mitologjike të krijuar në vepër (Luan Topciu, Pasqyra letrare, faqe 53), po ashtu edhe loja me kohën është pasqyrë e lëndës mitologjike që Kuteli shfrytëzon. Jo rastësisht të dyja rrëfenjat mbajnë si shënim nga vetë autori se vijnë nga përralla e legjenda të dëgjuara drejtpërdrejt nga letërsia orale. Sidoqoftë Kuteli mbetet autori i parë që ka përdorur lojën me kohën si një prosede të fuqishme letrare dhe akoma ka për të hulumtuar në poetikën e saj.

Rrëfimi Kutelian dhe miti

Një përbërës shumë i rëndësishëm i rrëfimit Kutelian është edhe miti. Miti është fuqi përbërëse në prozën e vendeve ballkanike, në prozën popullore dhe të kultivuar të letërsive shqiptare dhe rumune të cilat Kuteli i ka njohur më së miri. Si fuqi përbërëse që lidhet me të shenjtën miti krijon. Vetë ndarja e Kutelit për krijimet e tij në rrëfime e rrëfenja është s’duket edhe prania e mitit në to. Sipas Mircea Eliade “miti i korrespondon një nevoje të thellë fetare, disa gjakimeve morale, disa detyrimeve të rendit social dhe madje disa ekzigjencave praktike. Në qytetërimet primitive, miti plotëson një funksion të nevojshëm: ai shpreh, nxjerr në pah dhe kodifikon besimet; merr në mbrojtje dhe imponon parimet morale; garanton efikasitetin e ceremonive rituale dhe ofron rregulla praktike që mbeten të përdoren nga njeriu.” (Mircea Eliade, cituar sipas Luan Topçiu, Pasqyra letrare, faqe 53). Në rrëfenjat e njohura fort mirë për lexuesin “Natë muaji maj”, “Lugetërit e fshatit tonë”, “I pasuri që ish i varfër fort” “E madhe është gjëma e mëkatit” miti është përbërës i rëndësishëm me një funksion të fortë tërheqës në magjinë e rrëfimit, është një mit i nxjerrë nga rrëfenjat popullore që do të thotë se është vetvetiu i kodifikuar sipas parimeve të kodeve letrare ballkanike kështu që lexues – dëgjuesi e asimilon shumë shpejt atë.
Këto kodifikime janë me vlera etnike shqiptare, me vlera që nisin nga folklori thjeshtësisht shqiptar i pastër, vlera që të kujtojnë menjëherë letërsinë shqiptare arbëreshe tek “Rinë-Katerinëza” ose fryma ilire që mbizotëron tek “E madhe është gjëma e mëkatit” e shoqëruar me një gjuhë të përshtatur sipas këtyre modeleve leksikore e sintaksore me një frymë arbëreshe tek rrëfenja e parë që përmendëm dhe me një frymë religjioze arkaike të ndërtuar sipas modeleve ungjillore tek e madhe është gjëma e mëkatit.
Nganjëherë edhe në rrëfimet e Kutelit që duket se janë të zhveshura nga lënda mitologjike ndihet në mënyrë më të fshehur, jo të drejtpërdrejtë ndikimi i mitit si dicka zanafillore që duket sikur ka humbur, por që shfaqet në forma të nderimit e respektit. Në tregimin “Si u takua Ndoni me Zallorët” nderimi që fiton Ndoni si këngëtar, pasi ka humbur respektin si qenie njerëzore të kujton idenë e Northrop Frye se këngëtari në shoqëritë e hershme është parë si një pjesë e së shenjtës dhe ky kod i kthen Ndonit statusin e respektit të humbur si qenie.

Rrëfimi Kutelian si antropologji e jetës shqiptare

Duke filluar të tregojë ngjarjet e një mikrokozmosi lokal Kuteli ka ndërtuar paralelisht një makrokozmos të botës shqiptare. Nëpërmjet mikrokozmosit lokal që ai e njëh më mirë ka farkëtuar gjithë botën shqiptare si njëkohësisht si realitet dhe si mit, si pozitivitet dhe si negativitet, si harmoni dhe si dis-harmoni, si sipërfaqe dhe si thellësi, si vlerë dhe si antivlerë dhe të gjitha këto me synimin mesianik të përmirësimit të kësaj bote brenda karekterologjisë së saj. Janë shumë të holla problemet që trajton Kuteli në rrëfimet e tij si “Më kot”, “Gjonomadhë dhe Gjatollnj”, “Si u takua Ndoni me Zallorët”, “Xha Brahua i Shkumbanores”, “Qetësi përpara fërtyme” “Vjeshta e Xheladin Beut”, “Lumi i madh”. Ajo problematikë e jetës lokale është njëkohësisht problematikë e jetës kombëtare, ajo vlerë e jetës lokale është automatikisht vlerë e jetës kombëtare, veshja lokale gjuhësore është vetëm materia gjuhësore që shkrimtari zotëron më mirë për të krijuar veprën a artit por në veprën e Kutelit ne fare natyrshëm kalojmë nga një topografi materiale lokale në një topografi shpirtërore shqiptare me të gjitha detajet e saj.
Vepra e Kutelit kalon nga gëzimi fëminor si vlerë e botës shqiptare në tregimet “Vendosa të shkoj në mërgim”, “Për kumbulla” tek shpërbërja e karakterit të individit në rrëfime si “Vjeshta e Xheladin beut” duke ftuar për një mesianizëm të kësaj bote shqiptare dhe të këtij karakteri shqiptar. Nganjëherë po ta shohim me këtë sy rrëfenja si krijim me karakter më mitologjik dhe folklorik mund të konsiderohet vetëm si një nënvariant e rrëfimit sepse universi i jetës shqiptare e ka një pjesë të sajën botën mitologjike dhe folklorike dhe jo të ndarë por të shkrirë njësh me të.
Nganjëherë edhe kur është në kërkim të vlerave universale si në rrëfenjën “E madhe është gjëma e mëkatit” ai duket se ka nënshtresuar vlera të cilat e karakterizojnë antropologjinë e shqiptarit në përgjithësi. I paraqitur me doza të një karakteri etnik shqiptar, si ilirian është edhe karakteri Tat Tanushi i cili është i portretizuar kështu “Edhe si ish shpejtë në zemërim – si kanë qënë e janë të gjithë ilirianët, edhe atëherë kur kanë hirin e Zotit – thirri me zë të vrazhdët.”
Më shkon përshtat thënia e Martin Camajt i cili duket se e ka ndier që Kuteli është një vlerë e dimensionuar në gjithë hapësirën shqipfolëse i cili thotë “Bile si njeri dhe si poet ai Dhimitër Pasko e Mitrush Kutel mund të quhet toskë e gegë.”
Edhe në këtë kuptim për të hulumtuar antropologjinë e jetës sonë ne kemi pa dyshim për ndihmën e Kutelit.